Τα πλατάνια της Ελλάδας κινδυνεύουν με αφανισμό γιατί τα «κατατρώει» μύκητας - Χρειάστηκαν 20 χρόνια για μέτρα

Σε οριακό σημείο βρίσκεται ο πληθυσμός των πλατάνων της Ελλάδας καθώς ο μύκητας που τους «κατατρώει» και εξαπλώνεται ραγδαία μετρά ήδη δύο δεκαετίες από τον πρώτο εντοπισμό του στη Μεσσηνία το 2003. Αποτέλεσμα είναι σήμερα το μόνο τμήμα της Ελλάδας, στο οποίο δεν έχει ταυτοποιηθεί η ασθένεια να εκτείνεται από το όρια του Νομού Θεσσαλονίκης μέχρι τα ανατολικά σύνορα της χώρας.

Και παρά το γεγονός ότι στο πέρασμα των χρόνων έχουν ήδη καταστραφεί εμβληματικοί πλάτανοι περιοχών της Ελλάδας, η αναθεώρηση της Κοινής Υπουργικής Απόφασης για την προστασία αυτών των χαρακτηριστικών δέντρων της χώρας χρειάστηκε επίσης σχεδόν ήδη 20 χρόνια για να δημοσιευτεί τελικά στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης πριν λίγες ημέρες.

Χρειάστηκαν 20 χρόνια για μέτρα

Η απόφαση, την οποία συνυπογράφουν τα υπουργεία Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Αγροτικής Ανάπτυξης και Οικονομικών περιλαμβάνει τα μέτρα για την εξάλειψη και την αποφυγή διάδοσης του μεταχρωματικού έλκους πλατάνου, μιας ασθένειας που εδώ και δύο δεκαετίες εξαπλώνεται στα πλατανοδάση της Δυτικής Ελλάδας απο τον παθογόνο μύκητα Ceratocystis platani. 

Τα μέτρα που θεσπίζονται, προβλέπονται σε κανονισμούς της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, σε σχετική μελέτη του «ΕΛΓΟ Δήμητρα» και στις εισηγήσεις των Δασικών Υπηρεσιών.

Σύμφωνα με την ΚΥΑ:

• Θα συνεχιστούν οι μακροσκοπικοί φυτοϋγειονομικοί έλεγχοι σε όλη τη χώρα, οι οποίοι υλοποιούνται από το Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο σύμφωνα με το πρόγραμμα ετήσιων επισκοπήσεων, που συντάσσεται με συνεργασία υπηρεσιών του ΥΠΕΝ και ΥπΑΑΤ.
• Η Δ/νση Προστασίας Δασών της Γενικής Δ/νσης Δασών και Δασικού Περιβάλλοντος ΥΠΕΝ ορίζεται υπεύθυνη για τη σύνταξη εθνικού σχεδίου δράσης, το οποίο θα αναπροσαρμόζεται ανά πενταετία.
• Μετά την επιβεβαίωση κρούσματος θα οριοθετούνται ζώνες γύρω από αυτό, οι οποίες θα αποτυπώνονται σε ψηφιακούς χάρτες, που θα αναρτώνται σε ειδικό διαδικτυακό τόπο.
• Θα σχεδιαστούν Τοπικά Σχέδια Δράσης, όπου θα ορίζονται τα μέτρα αντιμετώπισης και ο ρόλος κάθε εμπλεκόμενης αρμόδιας υπηρεσίας ή φορέα.
• Στις οριοθετημένες ζώνες θα εφαρμόζεται ετήσιο σχέδιο εντατικών επισκοπήσεων με σκοπό την παρακολούθηση του ρυθμού της εξάπλωσης του επιβλαβούς οργανισμού, την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των μέτρων που έχουν ληφθεί και τη διασφάλιση της μη εξάπλωσης του επιβλαβούς οργανισμού. Αν μετά την επισκόπηση δεν διαπιστωθεί - στη διάρκεια 10 συνεχών ετών (αντί για 2 έτη που ίσχυε στην παλαιότερη ΚΥΑ) - η παρουσία του επιβλαβούς οργανισμού, τότε οι ζώνες παύουν να ισχύουν, όπως και τα μέτρα αποτροπής της διάδοσης της ασθένειας.
• Στα ενδεδειγμένα μέτρα που αφορούν στην κοπή, την καταστροφή με καύση ή υγειονομική ταφή των προσβεβλημένων δέντρων, πλέον αναφέρεται και η δυνατότητα μεταφοράς και περαιτέρω διαχείρισης της προσβεβλημένης ξυλείας με θερμική επεξεργασία σε κατάλληλες μονάδες (π.χ. παραγωγή βιομάζας) πάντα υπό την εποπτεία της οικείας Δασικής Υπηρεσίας.

Γενικά απαγορεύεται η υλοτομία και η κλάδευση φυτών πλατάνου χωρίς άδεια από την αρμόδια δασική υπηρεσία, ενώ σε περίπτωση, που διαπιστώνεται η ύπαρξη του επιβλαβούς οργανισμού σε φυτά πλατάνου σε δημόσιες ή ιδιωτικές δασικού εν γένει χαρακτήρα εκτάσεις, προβλέπεται η άμεση κοπή και καταστροφή με καύση ή υγειονομική ταφή ή απομάκρυνση και μεταφορά της προσβεβλημένης ξυλείας, καθώς και εκμετάλλευση με θερμική επεξεργασία, σε κατάλληλες εγκαταστάσεις επεξεργασίας, όλων των φυτών και ξυλείας πλατάνου, στα οποία έχει διαπιστωθεί, μετά από εργαστηριακή εξέταση, ότι είναι προσβεβλημένα από τον επιβλαβή οργανισμό, υπό την εποπτεία και επίβλεψη της οικείας αρμόδιας αρχής. Τα παραπάνω μέτρα πρέπει απαραίτητα και κατά προτεραιότητα να εφαρμόζονται εντός και πέριξ οικισμών, διαφόρων τύπων υποδομών και σε παρόδιες εκτάσεις (εθνικό και επαρχιακό οδικό δίκτυο).

Για τους παραβάτες, όπως για παράδειγμα όσους δεν απολυμαίνουν τα εργαλεία κοπής, διακινούν φυτά ή ξυλεία πλατάνου από προσβεβλημένη περιοχή ή παρακωλύουν τους ελέγχους, προβλέπονται πρόστιμα που ξεκινούν από τα 1.000 και φτάνουν έως και τα 50.000 ευρώ.

Αναφερόμενος στην ΚΥΑ, ο υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, Γιώργος Γεωργαντάς, δήλωσε: «Από την πρώτη στιγμή που ενημερωθήκαμε για την ασθένεια του μεταχρωματικού έλκους στα πλατάνια της Ελλάδας λάβαμε τα δέοντα μέτρα για να τα προστατεύσουμε. Με την συγκεκριμένη ΚΥΑ, αφού λάβαμε υπόψιν τις εισηγήσεις των Δασικών Υπηρεσιών και την μελέτη του «ΕΛΓΟ Δήμητρα» και με την αρωγή της τεχνολογίας θα κάνουμε ό,τι περνάει από το χέρι μας για να αντιμετωπιστεί αυτό το πρόβλημα και να μην πληγεί ο δασικός μας πλούτος».

Ο Υφυπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Γιώργος Αμυράς, δήλωσε: «Το μεταχρωματικό έλκος είναι μια ύπουλη ασθένεια που απειλεί παραποτάμια οικοσυστήματα και βιοτόπους της χώρας. Με τη συνεργασία που έχουμε αναπτύξει στο Υπουργείο Περιβάλλοντος με τον Υπουργό Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, Γιώργο Γεωργαντά, θεσπίζουμε ένα αυστηρό πλαίσιο για τους ελέγχους, την καταγραφή και την αντιμετώπιση της ασθένειας των πλατάνων».

Το ιστορικό της ασθένειας των πλατάνων

Ο μύκητας που ευθύνεται για την ασθένεια των πλατάνων εισήλθε στην Ευρώπη από τη Βόρεια Αμερική και εντοπίστηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 2003 στη Μεσσηνία.

Σε ό,τι αφορά τη χώρα μας, μέσα σε μία δεκαετία επεκτάθηκε σχεδόν σε ολόκληρη την Πελοπόννησο. Το 2010 η ασθένεια διαπιστώθηκε στην Ήπειρο και το 2011 στη Θεσσαλία, ενώ το 2016 και το 2017 είχε επεκταθεί σε ένα μεγάλο μέρος της Στερεάς Ελλάδας και της Εύβοιας. Το 2019 στην Ανατολική Αττική στη Λάρισα και στην Πιερία. Μέχρι σήμερα η ασθένεια έχει εντοπιστεί επίσημα σε 1.942 θέσεις, σε καθεμία από τις οποίες μπορεί να έχουν νεκρωθεί από ένα έως και αρκετές εκατοντάδες δύντρα.

Είναι χαρακτηριστικό ότι σε αρκετές περιοχές της Πελοποννήσου και της Ηπείρου τα νεκρά από την ασθένεια δένδρα είναι χιλιάδες και εντοπίζονται ως επί το πλείστον στην παρόχθια ζώνη κατά μήκος ποταμών και χειμάρρων, όπως επισημαίνεται στη μελέτη του Ινστιτούτου Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων (Ι.Μ.Δ.Ο.) που είναι το επίσημο εθνικό εργαστήριο για την ασθένεια αυτή. Το μόνο τμήμα της Ελλάδας όπου δεν έχει ταυτοποιηθεί η ασθένεια εκτείνεται από το όρια του Νομού Θεσσαλονίκης μέχρι τα ανατολικά σύνορα της χώρας. Ωστόσο δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο η ασθένεια να υπάρχει και σε άλλες περιοχές, αλλά να μην έχει εντοπιστεί.

Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, οι μεγαλύτερες καταστροφές από την ασθένεια έχουν σημειωθεί σε παραποτάμιες συστάδες πλατάνου σε περιοχές της Πελοποννήσου, της Στερεάς Ελλάδας, της Θεσσαλίας και της Ηπείρου και τα τελευταία χρόνια το παθογόνο διαπιστώθηκε στην Κεντρική Μακεδονία (Πιερία).

Εως σήμερα, ο μύκητας C. platani έχει νεκρώσει εμβληματικά δένδρα πλατάνου που κοσμούσαν πλατείες δρόμους και χώρους αναψυχής, σε πολλές περιοχές της χώρας. Ο σημαντικότερος παράγοντας διασποράς του παθογόνου στην Ελλάδα είναι ο άνθρωπος, με μηχανήματα εκσκαφής και εργαλεία κλάδευσης και κοπής. «Μια τεράστια οικολογική καταστροφή βρίσκεται σε εξέλιξη στα πλατανοδάση της Ελλάδας και απαιτούνται δραστικά μέτρα για τον περιορισμό της επέκτασης του παθογόνου και την αποτροπή της διάδοσής του σε νέες περιοχές», προειδοποιεί το Ι.Μ.Δ.Ο.

Η είσοδός του μύκητα στους ιστούς του φυτού γίνεται κυρίως από πληγές στο φλοιό των κλάδων, του κορμού ή των ριζών.

Ένα βασικό ζήτημα στην αντιμετώπιση της ασθένειας είναι η έγκαιρη διάγνωση του παθογόνου. Η ασθένεια, σύμφωνα με πηγές του υπουργείου Περιβάλλοντος, έχει αντιμετωπιστεί επιτυχώς σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας όταν διαπιστώθηκε στα αρχικά στάδια προσβολής.

Να σημειωθεί ότι η ασθένεια προσβάλλει μόνο δένδρα πλατάνου, κανένα άλλο φυτό. Νεαρά δένδρα μπορεί να νεκρωθούν μέσα σε μία βλαστική περίοδο, ενώ τα μεγάλα δένδρα μπορεί να επιβιώσουν για μερικά χρόνια.

Η Ελλάδα και η γειτονική Αλβανία είναι οι μοναδικές χώρες, όπου μέχρι στιγμής ο C. platani έχει επεκταθεί σε φυσικά οικοσυστήματα. Στην Ιταλία και στη Γαλλία η ασθένεια έχει πάρει επίσης μεγάλη έκταση ωστόσο, δεν υπάρχουν φυσικά οικοσυστήματα πλατάνου στις χώρες αυτές, εκτός ίσως από τη Σικελία, όπως σημειώνει το Ινστιτούτο.

«Η έλλειψη μέτρων καραντίνας, που έπρεπε να είχαν εφαρμοστεί στις προσβεβλημένες περιοχές, έχει παίξει σημαντικό ρόλο στη διάδοση της ασθένειας στον ελληνικό χώρο. Η επέκταση του παθογόνου σε φυσικά οικοσυστήματα πλατάνου της χώρας συντελείται με γρήγορους ρυθμούς. Κατά συνέπεια, οι καταστρεπτικές συνέπειες της ασθένειας στην Ελλάδα αναμένεται να είναι δραματικές» τονίζουν οι ερευνητές.

Τρόπος διασποράς

Ένας βασικός τρόπος διασποράς του παθογόνου είναι με εργαλεία, (πριόνια, αλυσοπρίονα, τσεκούρια κ.λπ.). Ο μύκητας επιβιώνει στο πριονίδι που μεταφέρεται στα υγιή δένδρα. Πολύ συχνά διαδίδεται και με μηχανήματα εκσκαφής, που πληγώνουν το ριζικό σύστημα των δένδρων.

Επίσης, το μολυσμένο πριονίδι μπορεί να μεταφερθεί με το νερό της βροχής σε χώρους που φύονται δένδρα πλατάνου ή ακόμα και σε ποτάμια και το παθογόνο να διαδοθεί στην παραποτάμια βλάστηση. Ως εκ τούτου, η χρησιμοποίηση προσβεβλημένου ξύλου δεν επιτρέπεται για οιαδήποτε χρήση.

Εάν ένα προσβεβλημένο δένδρο απλώς κοπεί, ο μύκητας συνεχίζει να αναπτύσσεται στο ριζικό του σύστημα και παραμένει ενεργός για αρκετά χρόνια, επεκτεινόμενος διαδοχικά στα γειτονικά δένδρα μέσω των ριζών. Η Κ.Υ.Α. του 2004 προέβλεπε την υλοτομία και όπου είναι δυνατό την εκρίζωση των προσβεβλημένων δένδρων πλατάνου καθώς και όλων των γειτονικών δένδρων που βρίσκονται σε ακτίνα 15 m. Ωστόσο, στην πράξη αποδείχτηκε ότι η εκρίζωση των δένδρων πλατάνου δεν είναι εφικτή στις ελληνικές συνθήκες, ιδιαίτερα κατά μήκος ποταμών και χειμάρρων.

Ταυτόχρονα – όπως σημειώνουν οι ειδικοί του Ινστιτούτου - η απλή υλοτομία των γειτονικών δένδρων δεν προσφέρει τίποτε στην αντιμετώπιση της ασθένειας αν δεν νεκρωθούν τα πρέμνα με ζιζανιοκτόνο. Στη γαλλική νομοθεσία προβλέπεται η νέκρωση με ζιζανιοκτόνα των δένδρων ή των πρέμνων των φυτών πλατάνου σε μία ακτίνα 30-50 m γύρω από τα προσβεβλημένα δένδρα.

Οι επιστήμονες, πάντως, κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου επισημαίνοντας ότι πρέπει να δοθεί έμφαση στην προστασία σημαντικών φυσικών οικοσυστημάτων καθώς και δένδρων πλατάνου που έχουν κηρυχθεί «Μνημεία της Φύσης».