Θεωρίες συνωμοσίας, alt - right ρητορική και μεταπολιτική - Γιατί ο κόσμος «στρίβει» ακροδεξιά;

Υπάρχουν πολλά ιστορικά παραδείγματα εκμετάλλευσης των φόβων των ευάλωτων στρωμάτων από την ακροδεξιά, η οποία ποντάρει σε αυτούς τους φόβους προκειμένου να διευρύνει την αποδοχή των ιδεών και στην άνοδο των ποσοστών της. 

Όλα δείχνουν ότι, στις επικείμενες Ευρωεκλογές, ο άνεμος που θα πνεύσει πάνω από τη Γηραιά Ήπειρο δεν θα είναι ούριος. Αντιθέτως, θα πνέει ακροδεξιά - υπέρ των εθνικιστικών, αντιμεταναστευτικών αλλά και ανοιχτά ρατσιστικών φωνών που αυξάνουν την επιρροή και πολλαπλασιάζουν τις δυνάμεις τους εδώ και τουλάχιστον μία δεκαετία. Σε επίπεδο εθνικών κυβερνήσεων, το φαινόμενο δεν είναι πρωτοφανές. 

Στην Ιταλία, τον Οκτώβριο του 2022, ο συνασπισμός των Αδελφών της Ιταλίας, Φόρτσα Ιτάλια και Λέγκας του Βορρά, έφερε στη θέση της πρωθυπουργού την Τζόρτζια Μελόνι. Την ίδια περίοδο, η Σουηδία απέκτησε για πρώτη φορά κυβέρνηση με τη στήριξη της άκρας δεξιάς του Τζίμι Άκεσον. Στην Φινλανδία, τον Απρίλιο του 2023, το ευρωσκεπτικιστικό, αντιμεταναστευτικό Κόμμα των Φινλανδών μπήκε στον κυβερνητικό συνασπισμό των συντηρητικών, μετά την εκκωφαντική ήττα των Σοσιαλδημοκρατών της Σάνα Μάριν. Στις εκλογές της Ολλανδίας, τον περασμένο Νοέμβριο οι ακροδεξιοί του Γκεερτ Βίλντερς αναδείχθηκαν σε πρώτη δύναμη ενώ, τον ίδιο μήνα, στην Αργεντινή ο «ελευθεριακός» αουτσάιντερ, Χαβιέ Μιλέι, σάρωσε.

Στις ΉΠΑ, όλα δείχνουν άνετη επικράτηση του Ντόναλντ Τραμπ στις προεδρικές εκλογές του Νοεμβρίου ενώ, ακόμα και στη Γερμανία, που λόγω της ιστορίας της, από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έχει αναπτύξει ιδιαίτερα αντανακλαστικά απέναντι στην ακροδεξιά, οι δημοσκοπήσεις για τις εκλογές του Οκτωβρίου του 2025 δείχνουν το εθνικιστικό AfD στη δεύτερη θέση.

Στη χώρα μας, τέσσερα χρόνια μετά την καταδίκη της εγκληματικής οργάνωσης «Χρυσή Αυγή», δύο ανοιχτά ακροδεξιά κόμματα -οι επίγονοι της καταδικασμένης εκγκληματικής οργάνωσης «Σπαρτιάτες» και το «χριστιανικό» κόμμα «Νίκη»– συναντήθηκαν στη Βουλή, μετά τις εκλογές του περασμένου Ιουνίου, με την «Ελληνική Λύση» του Κυριάκου Βελόπουλου.

Γιατί η ακροδεξιά έχει ξανά απήχηση στον κόσμο και ποιος είναι ο ρόλος που έπαιξε η πανδημία; Γιατί οι πολίτες εγκαταλείπουν την λογική και πείθονται από θεωρίες συνωμοσίας; Ποια είναι τα λάθη των προοδευτικών δυνάμεων και πώς μπορεί το ενδιαφέρον του κόσμου να μετατοπιστεί ξανά προς την πολιτική; Για αυτά και άλλα πολλά το ethnos.gr μίλησε με την Καθηγήτρια Ευρωπαϊκής Ιστορίας και Πολιτισμού και Διευθύντρια του Εργαστηρίου Ιστορίας του Βιβλίου στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, Άννα Καρακατσούλη, με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου της, «"Το Ξίφος του πνεύματος": Βιβλίο, πολιτισμική ηγεμονία και άκρα δεξιά στην Ελλάδα μετά το 1974» από τις εκδόσεις Gutenberg. 

«Το αντιεμβολιαστικό κίνημα “μπολιάστηκε” με τις θεωρίες της Alt - Right»

Μόλις κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Gutenberg το βιβλίο σας «Το Ξίφος του πνεύματος»: Βιβλίο, πολιτισμική ηγεμονία και άκρα δεξιά στην Ελλάδα μετά το 1974. Τι νέο κομίζει στη γνώση μας για αυτό το τμήμα του πολιτικού φάσματος;

Το βιβλίο μελετά διεξοδικά ένα τμήμα της εκδοτικής παραγωγής που μέχρι τώρα ήταν στην αφάνεια. Τα έντυπα της άκρας δεξιάς δεν βρίσκονται στις δημόσιες και τις ερευνητικές βιβλιοθήκες, τα μεγέθη των αντίστοιχων εκδοτικών οίκων δεν καταγράφονται πουθενά, τα δίκτυα διανομής που χρησιμοποιούν βρίσκονται εκτός των καθιερωμένων μηχανισμών της βιβλιαγοράς. Διαπιστώσαμε ωστόσο ότι αμέσως μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1974 ιδρύονται εκδοτικοί οίκοι και βιβλιοπωλεία που ανατυπώνουν εθνικιστικούς τίτλους του παρελθόντος και μεταφράζουν ναζιστικά και φασιστικά κείμενα από την περίοδο του Μεσοπολέμου. Στα πενήντα χρόνια της Μεταπολίτευσης, καταγράψαμε περισσότερες από τριάντα εκδοτικές επωνυμίες και πάνω από 4000 τίτλους που ανήκουν στον ακροδεξιό και τον εθνικιστικό χώρο, άρα θεωρούμε ότι πρόκειται για ένα τμήμα του εκδοτικού πεδίου που πρέπει να μας απασχολήσει όχι μόνο από τη σκοπιά της Ιστορίας του βιβλίου αλλά και για τις πολιτικές του συνεπαγωγές. Από την έρευνα των εκδόσεων και των εκδοτών αναδεικνύεται καθαρά η τομή μεταξύ της τάσης του «ελληνικού εθνικισμού» και της εξτρεμιστικής νεοναζιστικής δεξιάς ενώ, μετά την πανδημία, εμφανίζεται και η εναλλακτική δεξιά ή Alt-Right.

Από τις δημοσκοπήσεις αλλά και από αυτά που βλέπουμε έξω στην κοινωνία, παρατηρείται μία (διαφαινόμενη για την ώρα) άνοδος της ακροδεξιάς, η οποία, όμως, είναι κάπως πιο διασκορπισμένη και υποβόσκουσα. Στο παρελθόν είχαμε την Χρυσή Αυγή – ήταν ένα καθαρά ναζιστικό κόμμα. Αυτή τη στιγμή έχουμε πολλά, μικρά ακροδεξιά κόμματα, το καθένα έχει διαφορετικές προσλαμβάνουσες, όπως είναι οι θεωρίες συνωμοσίας, η εκκλησία. Πώς εξηγείται αυτό;

Το 2020, όταν καταδικάστηκε η Χρυσή Αυγή, όλες αυτές οι οργανώσεις, τα μορφώματα, οι τάσεις, για ένα χρονικό διάστημα «μουδιάσανε» υπογείως. Ο χώρος έχασε τον προσανατολισμό του γιατί, έως τότε, χωρίς να «θάψουν» τις διαφορές τους, είχαν συσπειρωθεί όλοι γύρω από την Χρυσή Αυγή καθώς πίστευαν ότι ο Μιχαλολιάκος μπορούσε να τους δώσει την προβολή και την πρόσβαση στην εξουσία που έως τότε ήταν άπιαστο όνειρο. Αυτό, όμως, δεν διήρκεσε πολύ. Πολύ γρήγορα είδαμε να εμφανίζονται παραφυάδες – οι περισσότερες από πρώην μέλη της Χρυσής Αυγής – και μάλιστα διασκορπισμένες σε όλη την Ελλάδα. Είναι εντυπωσιακή αυτή η διασπορά σε όλη τη χώρα. Σε όλες τις επαρχιακές πόλεις βρίσκουμε να υπάρχει πυρήνας που «ξυπνάει» και επαναδραστηριοποιείται. Νομίζω εδώ και το εκδοτικό κομμάτι παίζει ρόλο καθώς εκδοτικά εγχειρήματα και εθνικιστικά βιβλιοπωλεία βοηθούν σημαντικά στην συσπείρωση του χώρου. Έτσι, σήμερα έχουμε όλους αυτούς – ορισμένοι είναι απευθείας επίγονοι της Χρυσής Αυγής, για παράδειγμα δεν έχει κανείς καμία αμφιβολία για τους Σπαρτιάτες. Άλλοι, όμως, είναι νέες παραλλαγές.

Το κόμμα Νίκη του Νατσιού, για παράδειγμα, έχει έναν λόγο που χρησιμοποιεί μοτίβα της αμερικανικής Alt-Right, δηλαδή την έμφαση στη θρησκεία, τα ζητήματα φύλου, την οικογένεια. Αυτά είναι ζητήματα που, πριν, στο εξτρεμιστικό κομμάτι της Χρυσής Αυγής και όσους ήταν κοντά σε αυτό τον χώρο, δεν τίθεντο. Έχουμε, λοιπόν, ένα καινούργιο φαινόμενο, στο οποίο έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο η κρίση της πανδημίας. Το αντιεμβολιαστικό κίνημα «μπολιάστηκε» με όλες αυτές τις θεωρίες, συνέβαλε στη δημιουργία μίας τεράστιας θεωρίας συνωμοσίας για τα εμβόλια, με τα οποία δεν ξέρουμε τι μας βάζουνε, μας τσιπάρουνε, μας ψεκάζουνε κλπ. Αυτή η εκδοχή της ακροδεξιάς είναι καινούργιο φαινόμενο για την ελληνική πραγματικότητα.

Έχετε κάποια εικόνα για το πώς εξηγείται κοινωνικά αυτό το φαινόμενο; Γιατί ο κόσμος έχει εγκαταλείψει τη λογική και πείθεται από θεωρίες συνωμοσίας;

Γιατί είναι απελπισμένος και, εφόσον δεν μπορεί να εξηγήσει αυτά που του συμβαίνουν, μία «παράλογη» ερμηνεία έχει πολύ καλές πιθανότητες να γοητεύσει και να μαζέψει οπαδούς. Αυτή τη στιγμή υφιστάμεθα τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης, τα πάντα ακριβαίνουν, οι μισθοί δεν αυξάνονται, η πίεση στα νοικοκυριά είναι μεγάλη, κυριαρχεί η αίσθηση ότι οι αποφάσεις δεν λαμβάνονται από τις κεντρικές κυβερνήσεις αλλά είναι άλλες οι προτεραιότητες. Σε αυτή την κατάσταση της απελπισίας, η αριστερή πρόταση έχει χάσει τα θέλγητρά της. Η πτώση των ανατολικών καθεστώτων και όλες οι ανατροπές που πέρασε η πρώην ΕΣΣΔ και νυν Ρωσία, αποπροσανατόλισαν τον χώρο και το προφίλ της Αριστεράς, όχι μόνο στην Ελλάδα. Αυτό είναι κάτι που παρατηρείται διεθνώς, σε όλη την Ευρώπη, υπάρχει πολύ μεγάλη υποχώρηση των σοσιαλιστικών κομμάτων που ταυτίστηκαν με τη διαχείριση της κρίσης αλλά και των κομμουνιστικών ή ακροαριστερών κομμάτων. Οπότε οι πολίτες στρέφονται στο εθνικό στοιχείο. Είναι, δηλαδή, η άνοδος του εθνικισμού που τα στηρίζει όλα αυτά τα φαινόμενα η οποία, κατά τη γνώμη μου, οφείλεται στην οικονομική κρίση και την απώλεια της εθνικής κυριαρχίας.

«Παγιδευμένες σε κύκλο εσωστρέφειας οι προοδευτικές δυνάμεις»

Ποια είναι τα λάθη των προοδευτικών δυνάμεων που συμβάλλουν στο να στραφεί ο κόσμος μακριά από την πολιτική -με τις διαφορές και τις διαφωνίες που μπορεί να εκφράζονται στο πλαίσιό της-, προς την κατεύθυνση των θεωριών συνωμοσίας;

Για κάποιο λόγο δεν μπορούν να αρθρώσουν αυτή την πολιτική πρόταση. Δηλαδή, είναι παγιδευμένες μέσα σε έναν κύκλο εσωστρέφειας. Όσο κι αν προσπαθούν να τον «σπάσουν» δεν έχουν καταφέρει να απευθυνθούν στην κοινωνία με έναν λόγο που να αισθάνονται οι πολίτες ότι τους αφορά, ότι απευθύνεται στα προβλήματά τους, ότι αποτελούν μία πειστική διέξοδο διαφορετική από αυτή του συστήματος.

Ιστορικά, θεωρείτε ότι υπάρχει κάποιος παραλληλισμός της εποχής που ζούμε με άλλες περιόδους;

Με τον Μεσοπόλεμο. Με αυτή την πολύ κρίσιμη περίοδο της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου όλα άλλαξαν και, τελικά, οδήγησαν στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Δεν προβλέπω έναν τρίτο παγκόσμιο πόλεμο, προς Θεού. Αλλά πρόκειται για παρόμοια αίσθηση απογοήτευσης, πεσιμισμού, έλλειψης προοπτικής, απουσίας πειστικής πρότασης και ελπίδας – δεν έχει κανείς ελπίδα.

Ως πανεπιστημιακή δασκάλα το ζω πολύ έντονα αυτό, διότι βλέπω τους φοιτητές μου, οι οποίοι είναι εξαιρετικοί νέοι και νέες, άξιοι, ταλαντούχοι, με θέληση να ερευνήσουν, να αφοσιωθούν στην επιστήμη. Είναι αδύνατο να το κάνουν. Δεν έχουμε να τους προτείνουμε τίποτα, καμία θέση στην έρευνα. Είμαστε ένα γερασμένο πανεπιστήμιο γιατί δεν μπορούμε να εντάξουμε νέο κόσμο. Άρα, καταδικάζουμε τα πιο δυναμικά στοιχεία της ελληνικής νεολαίας, να κάνουν τι; Να απασχοληθούν σε άσχετες και πρόσκαιρες εργασίες ή να φύγουν στο εξωτερικό να βρουν την τύχη τους. Είναι πολύ άσχημη η κατάσταση. Δεν πάνε όλοι στην ακροδεξιά, αλίμονο. Αλλά, και στον Μεσοπόλεμο, η ακροδεξιά έτσι κέρδισε έδαφος μέσα στην απόγνωση που γέννησε η οικονομική κρίση, βγήκε μπροστά με έναν δυναμικό λόγο και κινητοποίησε τα πλήθη γύρω από αυτή την αίσθηση της δράσης, ότι επιτέλους κάνουμε κάτι για να αλλάξουμε τα πράγματα. Αυτό, η Αριστερά φαίνεται να το έχει χάσει.

«Η πολιτική να έρθει ξανά σε επαφή με τους πολίτες»

Πάντως, έχω την αίσθηση ότι, τη δεκαετία του 1930, ακόμα κι αυτός ο ακροδεξιός λόγος ήταν περισσότερο πολιτικός, απ’ ότι τώρα. Υπάρχει όλη αυτή η συζήτηση για το τέλος της πολιτικής, τη μεταπολιτική. Γιατί δεν συνειδητοποιούμε οι πολίτες ότι είναι απαραίτητη η πολιτική προκειμένου να συνυπάρχουμε, να ζούμε και να εξελισσόμαστε; Τι συμβαίνει με την μεταπολιτική;

Η μεταπολιτική είναι η έμφαση στον λόγο, η στροφή στην παραγωγή ιδεών και κειμένων αντί της άμεσης πολιτικής δράσης. Βρισκόμαστε σε μία εποχή που ο ρόλος των ΜΜΕ είναι τεράστιος και ακόμα πιο μεγάλος, πια, είναι ο ρόλος των ηλεκτρονικών μέσων και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Δημιουργείται έτσι μία κατάσταση ρευστή, όπου όλες οι απόψεις εξισώνονται. Μία δική μου ανάρτηση στα ΜΚΔ παραδείγματος χάρη δεν διαφοροποιείται από μία άλλη. Οποιοσδήποτε μπορεί να πει οτιδήποτε. Μπορεί να βγουν fake news, ακραίες κατηγορίες και παραποιήσεις και να γίνουν πιστευτές. Πρέπει κανείς να είναι πολύ υποψιασμένος για να αναλύσει τι συμβαίνει, να το διυλίσει και να το διαγνώσει. Σε αυτή την κατάσταση, όλοι κάποια στιγμή θα κάνουμε λάθος και θα παραπλανηθούμε, και ο αντίκτυπος πολλαπλασιάζεται από τη δύναμη του μέσου.

Τι μπορεί να γίνει για να αποκτήσει ξανά η πολιτική ενδιαφέρον για τους πολίτες; Πώς μπορούμε να στρέψουμε ξανά το ενδιαφέρον εκεί;

Νομίζω ότι πρέπει να γυρίσουμε στις παλιές, καλές μεθόδους του πηγαίνω και μιλάω με τον κόσμο για τα προβλήματά του. Στους χώρους δουλειάς, στους χώρους όπου σπουδάζει, όπου μαζεύεται. Αυτή η παραδοσιακή στράτευση νεολαίας και στελεχών των κομμάτων που κάποτε τους βρίσκαμε στους δρόμους. Κάπως πρέπει η πολιτική να έρθει ξανά σε επαφή με τους πολίτες, ας μην ξεχνάμε το φοβερό φαινόμενο της τεράστιας εκλογικής αποχής. Είναι κάτι που νοθεύει το εκλογικό αποτέλεσμα γιατί, στην ουσία, αν κάνει κανείς τις αναγωγές, οι κυβερνήσεις εκλέγονται από μία μειοψηφία. Άσχετα από το αν παίρνουν την πλειοψηφία στις έδρες της βουλής, οι άνθρωποι που πραγματικά τις ψήφισαν, είναι μειοψηφία, το ένα τρίτο του εκλογικού σώματος. Αυτό δεν μπορεί να δώσει μία υγιή πολιτική κατάσταση, ούτε είναι δυνατόν αυτή η λειψή εκπροσώπηση να ορίζει απόλυτα τις ζωές μας.