«Δεν νιώθουν την υποχρέωση να εξηγήσουν τίποτα σε κανέναν» - Τι λένε στο ethnos.gr πρώην εξόριστοι για το project που δρομολογεί τη μετατροπή της Γυάρου σε hub

Δεν είναι μυστικό ότι η κυβέρνηση του Κυριάκου Μητσοτάκη αγαπάει το επιχειρείν. Ο ίδιος ο πρωθυπουργός ήταν αυτός που παρουσίασε το Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας «Ελλάδα 2.0» τον Μάρτιο του 2021. Κάτι άλλο που ο πρωθυπουργός αλλά και το κυβερνών κόμμα δεν έχει κρύψει ποτέ, είναι ότι, η (σύγχρονη) ιστορία της χώρας, δεν έχει και τόσο μεγάλη σημασία.

«Τι ενδιαφέρει ένα παιδί 17 χρονών τι έγινε το 1963;», αναρωτιόταν σε τηλεοπτική εκπομπή το 2018 ο Κυριάκος Μητσοτάκης, αναφερόμενος στη δολοφονία Λαμπράκη. Και το 2021, όμως, ως κυβερνών κόμμα, η Νέα Δημοκρατία ανέφερε σε ανακοίνωσή της για τα 54 χρόνια από την κατάλυση της Δημοκρατίας την 21η Απριλίου του 1967, ότι «Το πραξικόπημα των συνταγματαρχών είναι μια διαρκής υπόμνηση των δεινών που μπορεί να φέρει ο ακραίος διχασμός που θρέφεται από τον λαϊκισμό και την έλλειψη στοιχειώδους συνεννόησης των πολιτικών δυνάμεων». Δεν έφταιγε, λοιπόν, το κοινοβουλευτικό πραξικόπημα που έμεινε γνωστό ως η Αποστασία του 1965 και ο ξεσηκωμός του δημοκρατικού κόσμου που ακολούθησε και δημιούργησε πανικό στο Παλάτι και τα κέντρα εξουσίας, οδηγώντας, τελικά, μία εβδομάδα πριν τις κάλπες του 1967, στη Δικτατορία. Για την κυβέρνηση του Κυριάκου Μητσοτάκη, έφταιγε ο λαϊκισμός και οι πολιτικές δυνάμεις που δεν συνεννοούνταν στοιχειωδώς μεταξύ τους.

Μάλλον με την ίδια λογική του πρωθυπουργού δεν ενδιαφέρει και κανέναν τι έγινε στη Γυάρο, το ξερονήσι μεταξύ Άνδρου, Σύρου και Κέας όπου, κατά τη διάρκεια της Δικτατορίας, εξορίστηκαν χιλιάδες αντιφρονούντες με το καθεστώς. Έτσι, ανακοινώθηκε πριν από δύο περίπου εβδομάδες, ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός Arxellence 3, που τελεί υπό την αιγίδα των υπουργείων Περιβάλλοντος και Ενέργειας και Πολιτισμού.  Τον διαγωνισμό προκήρυξε η εταιρεία Alumil σε συνεργασία με την ΑΜΚΕ Πολιτιστικού και Κοινωφελούς Έργου ΑΙΓΕΑΣ του Θ. Μαρτίνου και υπό την εποπτεία και συνδιοργάνωση του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας. Όπως αναφέρεται στην -αποκλειστικά αγγλόφωνη- ιστοσελίδα  του «διαγωνισμού ΙΔΕΩΝ που αποσκοπεί στην ενίσχυση της ιστορικής μνήμης και την προώθηση στρατηγικών βιοποικιλότητας», σκοπός είναι η κατάθεση ιδεών από μέρους της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής και επιστημονικής κοινότητας, για τη «ορθή διαχείριση περιοχών με τα χαρακτηριστικά της Γυάρου». Από το ξερονήσι, κατά τη διάρκεια της Επταετίας, υπολογίζεται ότι πέρασαν πάνω από 22.000 κρατούμενοι - άντρες και γυναίκες. Στο νησί, που οι ιστορικοί χαρακτήρισαν «Νταχάου της Μεσογείου» υπάρχουν ακόμη τα κτίρια των φυλακών, του νοσοκομείου και του ηλεκτροπαραγωγού σταθμού που έχτισαν οι εξόριστοι από το 1947 μέχρι το 1951.

«Θα εξαφανιστεί το στοιχείο της ιστορικής μνήμης»

«Αυτός ο τόπος δεν επιλέχθηκε τυχαία, Δεν ξέρω ποιες ήταν οι ιδιαιτερότητές του, αλλά ο άνεμος δεν σταματούσε ποτέ, σε τρέλαινε. Σκεφθείτε ότι, όπου ήτανε γυμνό το σώμα σου, σε χτυπάγαν συνέχεια το χώμα και οι μικρές πέτρες, σαν αμμοβολή. Αυτό, να μη σταματάει καθόλου. Ήτανε πολύ σκληρό, ειδικά αν δείτε πώς κράταγαν τους κρατούμενους (σ.σ. πριν το χτίσιμο των εγκαταστάσεων) σε κάτι όρμους, που μένανε σε αντίσκηνα, και φύσαγε αυτός ο αέρας. Είναι ένας πολύ σκληρός τόπος. Και δεν είναι τυχαίο ότι, από την αρχαιότητα τον χρησιμοποιούσαν για τιμωρητικούς σκοπούς. Πρώτοι οι Ρωμαίοι είχαν στείλει εκεί εξόριστους. Εκτός από τον αφιλόξενο τόπο, πρέπει να σκεφθείτε και τα βασανιστήρια που γίνονταν ταυτόχρονα εκεί», λέει στο ethnos.gr ο Σταμάτης Κοιλάκος, ο οποίος βρέθηκε στο ξερονήσι ως εξόριστος το 1967, σε ηλικία μόλις 24 χρονών. 

«Πιάστηκα στις 6 Ιουνίου. Αφού πέρασα ένα μήνα τα σχετικά από την Ασφάλεια, με στείλανε, περίπου στις 6 Ιουλίου του 1967, στη Γυάρο. Ήδη από εκεί είχαν φύγει γύρω στα 250 άτομα που θεωρούνται η ηγετική ομάδα: ήτανε οι πολιτικοί, οι διανοούμενοι, οι συνδικαλιστές. Ο Φλωράκης, ο Γλέζος, ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ όπως ήτανε ο Τρικαλινός. Φύγαν από τη Γυάρο ώστε να μην έχουν καθοδήγηση οι κρατούμενοι. Τον Αύγουστο οργανώθηκε η δεύτερη -ας την πούμε- αποσυμφόρηση της Γυάρου. Ένα κομμάτι πήγε στο Παρθένι και ένα άλλο στο Λακκί της Λέρου. Εγώ πήγα στο Παρθένι, μαζί με καμία 200αριά άτομα. Στο Λακκί πήγαν περίπου 1.200. Μάς βάλανε όλους σε ένα μεταγωγικό και μάς μετέφεραν. Υπήρχαν και γυναίκες οι οποίες μεταφέρθηκαν στην  Αλικαρνασσό. Δεν υπήρχαν κατηγορίες για όσους έστειλαν στη Γυάρο, υποτίθεται ότι ήταν "επικίνδυνοι κομμουνιστές", όπως λεγόντουσαν τότε. Εγώ πιάστηκα γιατί ήμουν στη νεολαία Λαμπράκη στέλεχος, είχα κάποιο ρόλο στον Πειραιά. Με αυτή την έννοια, είχανε λίστες και υπήρχε κάποιο σχέδιο, για την περίπτωση "κομμουνιστικού κινδύνου". Μαζέψανε αυτό τον κόσμο -ας το πούμε- προληπτικά. Η προϋπόθεση για να συλληφθείς ήταν να ήσουν ενεργό μέλος της Αριστεράς - της ΕΔΑ, της νεολαίας Λαμπράκη, αλλά και μικρότερων οργανώσεων, όπως ήταν η Αναγέννηση, που ήταν μαοϊκοί, και κάποιοι λίγοι τροτσκιστές. Τους περισσότερους τους πιάσανε τη νύχτα στο σπίτι τους. Μαζεύτηκαν στη Γυάρο από όλη την Ελλάδα. Το χαρακτηριστικό ήτανε ότι, το σχέδιο, προέβλεπε να συγκεντρώσουν τους συλληφθέντες στα γήπεδα: στο Καραϊσκάκη και στον Ιππόδρομο, κάτω από τις κερκίδες. Γιατί εκεί μπορείς να κλείσει κόσμο πολύ και να είναι ελεγχόμενος. Να σκεφθείτε ότι, ανάλογη μέθοδο ακολουθήσανε και στο πραξικόπημα του Πινοσέτ. Αυτό έγινε σε όλη την Ελλάδα, όπου τους μεταφέρανε σε διάφορα σημεία που μπορούσαν να τους επιβιβάσουν σε μεταγωγικά -εδώ στην Αθήνα τους επιβίβασαν στου Σκαραμαγκά. όλοι αυτοί μαζευτήκανε στη Γυάρο. Μετά άρχισε η αποσυμφόρηση, όμως για ένα διάστημα έμεινε σημαντικός αριθμός εξορίστων. Αφού, δηλαδή, στείλανε στα δύο στρατόπεδα της Λέρου (Παρθένι, Λακκί), στην Αλικαρνασσό, κάποια στιγμή ανοίξανε και τον Ωροπό. Γινόντουσαν διάφορες μετακινήσεις από στρατόπεδο σε στρατόπεδο. Εγώ δεν ήμουν στη Γυάρο κάποια στιγμή που έκλεισε μέσα στη χούντα. Επαναχρησιμοποιήθηκε μετά από τον Ιωαννίδη. Πριν το Πάσχα του 1971, πάντως, τα στρατόπεδα καταργήθηκαν και κρατήθηκαν γύρω στα 60 άτομα, τα οποία, κατά την κρίση της χούντας, ήταν ηγετική ομάδα. Τους πήγανε σε τρία νησιά: τη Σαμοθράκη, τη Λέρο και τα Κύθηρα. Περίπου από 22 - 23 άτομα σε κάθε νησί, και εκεί διαβιούσαν. Εγώ μόλις απολύθηκα τον Μάρτιο του 1971 πήγα στρατιώτης δύο χρόνια. Αρχές του '72, όμως, τους απέλυσαν και αυτούς. Έτσι κλείνει ο πρώτος, μεγάλος κύκλος των πρώτων συλληφθέντων της χούντας που βρέθηκαν στη Γυάρο. Στη δεύτερη λειτουργία της, δεν ήτανε πάρα πολλοί: αν θυμάμαι καλά ήτανε μεταξύ 40 με 50 άτομα. Εκεί ήτανε ο Παντελής Βούλγαρης, ο Σταύρος Παράβας γιατί έκανε στο θέατρο κάποια σάτιρα που δεν άρεσε στο καθεστώς. Αυτοί απολύθηκαν, με το που έπεσε η χούντα, και υπάρχει μάλιστα και το σχετικό βίντεο που επιστρέφουν στο Πόρτο Ράφτη», θυμάται. 

Τον ρωτάω εάν θεωρεί ότι, ο διαγωνισμός συμβάλλει σε αυτή την τάση αποσιώπησης ή ακόμα και διαστρέβλωσης της ιστορίας. «Το πιο φοβερό γεγονός δεν είναι το δικό μας τόσο. Η Γυάρος έχει φοβερές ιστορίες - και όταν λέω φοβερές, εννοώ πέρα από κάθε φαντασία. Εκεί που ήταν οι φυλακές υπήρχε κάποιο ύψωμα το οποίο με καταναγκασμό και βία -και όταν λέμε βία εννοούμε να είναι από πάνω σου και να σε χτυπάνε με τα μπαμπού- υποχρέωσαν τους κρατούμενους να σκάψουνε και μετά να κουβαλάνε τα υλικά να το χτίσουνε. Με τον τρόπο που γίνεται, φοβάμαι ότι ναι, αντί να είναι ένας τόπος μνήμης - όχι ένδοξης αλλά μνήμης της χώρας για τα διάφορα που έχει περάσει- τίνει να γίνει κάτι που δεν έχει καμία σχέση με ό,τι υπήρξε η Γυάρος. Εκεί σακατεύτηκαν πάρα πολλοί άνθρωποι και βασανίστηκαν. Θα θαφτεί αυτό το πράγμα, που είναι ένα ιστορικό γεγονός που δεν μπορεί να ξεχαστεί, όχι μόνο για τους Αριστερούς, αλλά για όλη τη χώρα. Είναι μία γνώση που πρέπει να την έχει ο κόσμος, η ιστορία του. Όχι για τους ήρωες αλλά, αν θέλετε και προς αποφυγή. Εντωμεταξύ λεπτομέρειες για το project, τι σκέφτονται να κάνουν, δεν έχουμε. Αλλά η αίσθηση μου είναι ότι θα υπάρξει ένας εξωραϊσμός όπου, το στοιχείο αυτής της ιστορικής μνήμης, κατα τη γνώμη μου, θα εξαφανιστεί. Γίνεται ένας διαγωνισμός. Από αυτά που διαβάζω, δεν υπάρχει καμία απάντηση για το τι θα γίνει με το θέμα της ιστορικής μνήμης. Και επί κυβέρνησης ΠΑΣΟΚ, με υπουργό τον Σηφουνάκη υπήρξε ένας ολόκληρος σχεδιασμός, στον οποίο, όμως, έβαλαν την οπτική της ιστορικής μνήμης. Λύση δίνει ο ένας, λύση δίνει κι ο άλλος. Ο Σηφουνάκης δεν ήτανε της λογικής της εγκατάλειψης, όπως δεν είμαστε κι εμείς ως ΣΦΕΑ. Είμαστε υπέρ της ανάδειξής του ως ιστορικό μνημείο που, όπως συμβαίνει σε κάθε χώρα, και στην Ελλάδα υπήρξαν καλές και κακές πλευρές της ιστορίας. Η προηγούμενη μελέτη, την οποία ο Σηφουνάκης παρουσίασε, είχε γίνει με έξοδα του κράτους τότε και, ουσιαστικά, το βάρος έπεφτε στη μνήμη». 

«Αφού φέρνουν αυτούς τους ανθρώπους εδώ, η Γυάρος θα κλείσει γρήγορα»

Την περασμένη Παρασκευή, 28 Ιουνίου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, ο  Σύνδεσμος Φυλακισθέντων και Εξορισθέντων Αντιστασιακών (ΣΦΕΑ) πραγματοποίησε παρέμβαση στην παρουσίαση του διαγωνισμού για την παράδοση της Γυάρου σε ιδιώτες. Οι μαρτυρικές εγκαταστάσεις της Γυάρου, τις οποίες η εταιρεία κουφωμάτων αλουμινίου και η ΑΜΚΕ του εφοπλιστή θέλουν να μετατρέψουν σε «'water & energy self-sufficient Hub» (αυτάρκη κόμβο νερού και ενέργειας), είναι διατηρητέες ως «ιστορικός τόπος». Πρόταση των ανθρώπων που βρέθηκαν εξόριστοι εκεί για την αντίστασή τους στη χούντα, αλλά και μεγάλου μέρους της επιστημονικής κοινότητας, είναι, το νησί, να αναδειχθεί σε επισκέψιμο τόπο ιστορικής μνήμης, όπως θεσπίστηκε το 2001, με τη διάσωση και αποκατάσταση των κτηρίων-φυλακών. «Κανείς δεν έχει επικοινωνήσει μαζί μας», λέει στο ethnos.gr ο Γραμματέας του Συλλόγου και πρώην εξόριστος στη Γυάρο, Νίκος Μανιός. «Πήγαμε και κάναμε την παρέμβασή μας και ένας ευγενέστατος νέος που εκπροσωπούσε την Alumil είπε ότι "ήταν λάθος μας που δεν σας ειδοποιήσαμε πριν, θέλαμε να το κάνουμε και μετά θα ερχόμασταν να σας βρούμε". Είπε ότι θα μας ζητήσει συνάντηση, αλλά ακόμα απ’ ό,τι ξέρω, δεν έχει ζητήσει. Εμείς το διαβάσαμε σε εφημερίδες, το καταγγείλαμε και πήγαμε στην παρουσίαση. Στην αρχή διάφοροι τύποι δεν θέλανε να μάς βάλουν μέσα, μέχρι που, κάποιοι άνθρωποι της εταιρείας που είχε κάνει την έκθεση, μας γνώρισαν και ήρθαν και μάς άφησαν να περάσουμε. Δεν νιώθουν και καμία υποχρέωση να εξηγήσουν τίποτα σε κανέναν, είναι η πιο ακραία έκφραση της δεξιάς από την μεταπολίτευση». Ο ίδιος, φυλακισμένος για την αντιδικτατορική δράση του στον οργάνωση 20η Οκτώβρη, τονίζει ότι, «είμαστε αντίθετοι στη λήθη και υπέρ, όχι απλώς της διάσωσης, αλλά της διάδοσης και της επισκεψιμότητας του λαού σε όλα τα μνημεία, τους χώρους βασανιστηρίων και τους τόπους εκτοπίσεων». Ο Νίκος Μανιός τονίζει ότι, ο διαγωνισμός και το μεγαλόπνοο σχέδιο επιχειρηματιών και υπουργείων, «δεν έχει κανένα νόημα. Δηλαδή να γίνει το νησί παραγωγός ηλεκτρικής ενέργειας χωρίς περιβαλλοντικά κατάλοιπα; Έχουν γίνει δυο - τρεις μελέτες, όλο αυτό το πακέτο το έχει ο Σηφουνάκης. Έχει γίνει μελέτη και σχέδιο για την αποκατάσταση του κτιρίου της φυλακής στην μορφή που ήτανε, ώστε να γίνει επισκέψιμο.Νερό η Γυάρος δεν είχε ποτέ. Κάποιος βγήκε και είπε ότι υπήρχαν δυο - τρεις οικογένειες από τη Σύρο που δε ζούσαν εκεί, αλλά πηγαίνανε τα πρόβατά τους. Αυτό το προλάβαμε κι εμείς αλλά από ένα σημείο κι ύστερα τα παρατήσανε και τα πρόβατα γιατί είχαν αγριέψει και βρήκαμε τα κόκκαλά οτυς γύρω από το κτίριο της φυλακής. Να υποθέσουμε ότι θα γίνει τόπος της  WWF για την άγρια πανίδα, που εκεί μόνο ποντίκια και κανένα φίδι κυκλαδίτικο έχει; Τα ψάρια και ένα είδος χελώνας πάνε εκεί και έχει χαρακτηριστεί προστατευόμενη περιοχή από την αλιεία. Όλα αυτά θα πρέπει να τα χαλάσεις για να κάνεις αξιοποίηση ύδατος. Φαίνεται ότι, ο πίσω στόχος, είναι μία τουριστική αξιοποίηση, για πρώτη φορά σε μη κατοικημένο μέρος. Αυτό έχει ένα ενδιαφέρον για τους τουρίστες που θα πάνε σε ένα παρθένο μέρος. Όλο αυτό το πράγμα, γίνεται με τον τίτλο ότι "κάνουμε μία έκθεση" , μία πρόσκληση να γίνουν επιστημονικές μελέτες από διεθνή και ελληνικά αρχιτεκτονικά γραφεία. Δηλαδή μιλάμε για ένα τεράστιο κόστος για ένα γραφείο που θα έρθει να εγκαταστήσει στο σημείο επιστήμονες που θα μελετήσουν το νησί, για να γίνει τι, τελικά;», τονίζει. 

Ο ίδιος είναι από τους τελευταίους που βρέθηκαν στη Γυάρο, σε ηλικία 27 ετών. Επέστρεψε στην Αθήνα στις 24 Ιουλίου του 1974, μόλις έπεσε η χούντα. «Εκτοπίστηκα στις 29 Δεκεμβρίου του 1973. Από τους τελευταίους ήμασταν εκεί περίπου 30 άτομα από σχεδόν όλο το φάσμα της Αριστεράς. Άτομα που είχαν κάνει φυλακή και άλλα, που δεν ήταν καταταγμένα από την Ασφάλεια. Η μόνη εξαίρεση μη κομμουνιστή στη Γυάρο ήταν ο Χαραλαμπόπουλος. Μετά οι εξαιρέσεις διευρύνθηκαν προς τα δεξιά κα έφεραν ως και υπουργό της χούντας εξόριστο, που είχε κατηγορηθεί για οικονομικά σκάνδαλα. Ήταν ο Ψαρουδάκης από το κόμμα των ορθόδοξων χριστιανών, ο Σταύρος ο Παράβας που έκανε μία παράσταση που ενοχλούσε, ο Παντελής ο Βούλγαρης. Ο καθένας σηματοδοτούσε κάτι: είσαι θρησκευόμενος αλλά εναντίον μας; Εξορία. Καλλιτέχνης και λες κάτι που δεν μάς αρέσει; Εξορία. Είσαι κομμουνιστής; Αυτονόητο, δεν χρειάζονταν καν εξηγήσεις. Για εμένα, που ήμουν ήδη στη Γυάρο, με το που άρχισα να βλέπω κάποιους από αυτούς να τους φέρνουν, ηταν σαν να μου έδωσε κάποιος πολύ θάρρος, πολύ κουράγιο. Γιατί λέω, "τελείωσε, αφού φέρνουν αυτούς τους ανθρώπους εδώ, η Γυάρος θα κλείσει γρήγορα". Πριν, στις 21 - 22 Αυγούστου του 1973, είχα αποφυλακιστεί από τις φυλακές Κορυδαλλού με την αμνηστία. Μεσολάβησε το Πολυτεχνείο και βγήκαμε στην παρανομία. Πιστεύοντας ότι δεν θα γίνουν συλλήψεις παραμονές Χριστουγέννων βγήκαμε από την παρανομία στις 2 Δεκεμβρίου, για να οργανώσουμε τη δράση μας. Την επόμενη μέρα είχα πάει στην κηδεία ενός συγγενικού μου προσώπου και, στις 5 Δεκεμβρίου, πηγαίνοντας ως φοιτητής ιατρικής για το μάθημα της ιατροδικαστικής στη Σίνα, με συλλάβανε στη γειτονιά μου τα Τουρκοβούνια. Είχαμε πει ότι, μαζικές συλλήψεις θα γίνουν τον Φλεβάρη, και πράγματι δεν πέσαμε πολύ έξω, αλλά εμάς μας μάζεψαν τότε». 

Ο Νίκος Μανιός για την -αγνώστων λεπτομερειών- αξιοποίηση του τόπου εξορίας επισημαίνει πως, «σε έναν πολιτισμένο ελληνικό κόσμο, που δεν θα κυριαρχούσε η μισαλλοδοξία της δεξιάς, θα είχε γίνει ήδη μνημείο με τα ονόματα των δεκάδων χιλιάδων εξόριστων. Ώστε αυτή την ελευθερία, που λένε ότι έχουμε, να βλέπουμε όλοι πώς την αποκτήσαμε. Αλλιώς θα κυριαρχούσε ο φασισμός. Γιατί υπάρχουν  το Άουσβιτς και το Νταχάου; Για να μην ξαναγεννηθεί ο φασισμός». Όπως τονίζει, «πίσω από το επιχειρηματικό project προϋπάρχει ένα σχέδιο που θέλει να εξαφανίσει όλους τους τόπους μνήμης του εμφυλίου πολέμου. Υπάρχει το σχέδιο γιατί δεν υπάρχει πιο επικίνδυνο πράγμα από τη γνώση της ιστορίας. Η ιστορία, όπως λένε οι ιστορικοί, μπορεί να επαναλαμβάνεται ως φάρσα ή ως κωμωδία, αλλά εκείνο που ξέρω είναι ότι η ιστορία διδάσκει. Δεν είναι δασκάλα, αλλά δεν μπορείς να κάνεις ένα βήμα μπροστά, αν δεν έχεις δει τι έκανες στο προηγούμενο. Χωρίς μνήμη δεν υπάρχει πολιτισμός, ούτε πολιτική συνέζεια. Θέλουν άβουλα όντα και αυτό που τούς βολεύει είναι η λήθη. Ότι δεν έγινε και τίποτα, τα σβήνουμε όλα. Είμαστε υπέρ της διατήρησης της μνήμης, της γνώσης της ιστορίας, ώστε να μην επαναληφθεί. Άμα ξέρει ο κόσμος τι έχει γίνει στη Γυάρο, δεν θα αποδεχθεί εύκολα ότι μπορεί να ξαναγίνει. Από τα τέλη της δεκαετίας του '20, έως τα τέλη της δεκαετίας του '50, άνοιξαν ένα κάρο φυλακές και στρατόπεδα. Γιατί θα πρέπει να εξαφανιστούν όλα; Γιατί είναι τοπόσημα των εγκλημάτων της δεξιάς. Η δεξιά θέλει να τα εξαφανίσει, για να παρουσιάζεται ως νέα, φτιασιδωμένη και εκσυγχρονισμένη. Δεν είναι τίποτα από τα τρία. Έχει το κακό πρόσωπο της αρπακτικής τάξης που εκφράζει», καταλήγει.