Όταν η γεωγραφία ήταν... έργο τέχνης

Σπουδαίοι επιστήμονες αλλά και εικαστικοί ήταν οι χαρτογράφοι των προηγούμενων αιώνων που «στόλιζαν» τους χάρτες με καρτούς, τα γνωστά «επίτιτλα διακοσμητικά» που έδιναν σημαντικές πληροφορίες για τις περιοχές οι οποίες εικονίζονταν, 
την ιστορία τους, την παραγωγή τους, ακόμη και την ενδυμασία.

Από την εποχή της Αναγέννησης, αλλά κυρίως την εποχή του μπαρόκ, που γεννήθηκε γύρω στα 1600 στην Ιταλία και εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη, οι χάρτες ήταν, εκτός από χρήσιμα εργαλεία για τους επιστήμονες, εικαστικές δημιουργίες. Έτσι, προβάλλουν «επίτιτλα κοσμήματα» με υπερβολή στη διακόσμηση που έδιναν ένα πομπώδες ύφος στο παραγόμενο έργο.

Σπάνιους χάρτες της Θεσσαλονίκης και της Ελλάδας παρουσιάζει σήμερα ο συλλέκτης Σάββας Δεμερτζής και μιλά για τα καρτούς που φέρουν πάνω τους, σε εκδήλωση που θα γίνει στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης και διοργανώνεται από τη Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία «Τέχνη».

Ο κ. Δεμερτζής έχει στην κατοχή του πάνω από 1.000 χάρτες, κάποιοι από τους οποίους εξαιρετικά σπάνιοι, του 1600 ή και ακόμη παλιότεροι, και συχνά δίνει διαλέξεις με θεματικές γύρω από αυτούς. «Οι χαράκτες και οι χαρτογράφοι ήταν σπουδαίοι καλλιτέχνες και όσοι δεν τα κατάφερναν στα καρτούς έδιναν παραγγελία σε άλλους να τους διακοσμήσουν τους χάρτες τους. Το κοινό ήθελε να βλέπει χάρτες εντυπωσιακούς, σαν έργα τέχνης.

Ακόμη και οι Έλληνες χαρτογράφοι, όπως ο Ρήγας Φεραίος και ο Ανθιμος Γαζής, παρότι ανήκουν στην εποχή του ρομαντισμού, έβαλαν στοιχεία μπαρόκ στα έργα τους για να περάσουν τα μηνύματα του Διαφωτισμού και της Επανάστασης» λέει ο κ. Δεμερτζής στο «Έθνος». Στην αρχή, τα σχέδια στις τέσσερις γωνίες του χάρτη -ή σε μόνο μία από αυτές- ήταν λιτά, αργότερα έγιναν πιο περίτεχνα, πάντα όμως συνυφασμένα με την περιοχή η οποία απεικονιζόταν. Είχαν λεπτομέρειες από τη γεωγραφία ή την ιστορία της, ακόμη και από την αγροτική παραγωγή της ή την ενδυμασία. Τα καρτούς ήταν η ταυτότητα του χάρτη. Εκτός από το όνομα του χαρτογράφου, έδιναν πληροφορίες για τη χρονολογία που φιλοτεχνήθηκαν και τον σχεδιαστή της. Ηταν καλλιτεχνικά στοιχεία που ακολουθούσαν το ρεύμα της εποχής τους, όσο οι χάρτες ήταν και εικαστικά έργα.

Σταδιακή κατάργηση

Τα καρτούς καταργήθηκαν σταδιακά στο τέλος του 18ου αιώνα. Ήδη από το 1780 άρχισαν να εμφανίζονται όλο και πιο σπάνια πάνω στους χάρτες, μέχρι που γύρω στο 1820 εξαφανίστηκαν. Και αυτό είχε να κάνει με τους ναυτικούς χάρτες που δημιουργήθηκαν για την ασφαλή ναυσιπλοΐα, συνεπώς οι ναυτικοί χρειάζονταν εργαλεία χρήσιμα για τα ταξίδια τους και όχι κομψοτεχνήματα. «Όσο αξιώνεται η αξιοπιστία των χαρτών, τόσο απαξιώνεται το καρτούς. Γιατί ο χάρτης πλέον είναι εργαλείο στα χέρια των επιστημόνων» αναφέρει ο κ. Δεμερτζής.

Κτηνίατρος και ιστοριοδίφης, ο Σ. Δεμερτζής είχε, από νεαρός φοιτητής ακόμη, μια ιδιαίτερη αγάπη για τους χάρτες και σήμερα διαθέτει μια πολύ σπουδαία συλλογή, για την οποία όμως δεν αποκαλύπτει πολλά – «για λόγους ασφάλειας», όπως λέει. Σε νεαρή ηλικία πούλησε κάποια χωράφια του πατέρα του στην Κρύα Βρύση Πέλλας για να αποκτήσει σπάνιους χάρτες, ενώ ένα μέρος αυτών -περίπου 400- έχει παραχωρήσει στην Αγιορείτικη Χαρτοθήκη, της οποίας είναι σήμερα επιμελητής.

Η Αγιορείτικη Χαρτοθήκη ιδρύθηκε το 1990 από τον ιερομόναχο Ιουστίνο της Μονής Σίμωνος Πέτρας, ο οποίος αγόρασε τους πρώτους παλιούς χάρτες του Αγίου Ορους, μαζί και κάποια χαρακτικά της Αθωνικής Πολιτείας. Η συλλογή φυλάσσεται σήμερα σε ιδιόκτητο χώρο στη Θεσσαλονίκη -εκτός Αγίου Ορους, για να είναι προσιτή σε επιστήμονες αλλά και στο κοινό- και οι χάρτες παραχωρούνται σε εκθέσεις ή δίνονται για διαλέξεις και ενημερωτικές ημερίδες. Ο παλαιότερος χάρτης είναι του 1575 και δείχνει τη χερσόνησο του Αθω, όπως την αποτύπωσε ο Φραγκισκανός ιερέας, εξερευνητής και χαρτογράφος Αντρέ Τεβέ, γυρνώντας με καΐκι από ακτή σε ακτή.