Όταν η υγιεινη διατροφή γίνεται εμμονή: Η ορθορεξία είναι η διατροφική διαταραχή που λίγοι καταλαβαίνουν και πολλοί -άθελά τους- επικροτούν

Ο Jason Wood και ο σύζυγός του έδειχναν σαν ένα φυσιολογικό ζευγάρι που απολαμβάνει το γεύμα του έξω, στις διακοπές του. Ωστόσο, αν κανείς παρατηρούσε καλύτερα, θα έβλεπε ότι, ο Jason ήταν ιδιαίτερα αναστατωμένος και θυμωμένος. Δεν είχαν τσακωθεί μεταξύ τους. Ο ίδιος μόλις είχε πληροφορηθεί ότι, η κουζίνα του εστιατορίου αρνήθηκε να αντικαταστήσει την πίτα, στο χούμους που είχε παραγγείλει, με φρέσκα λαχανικά.

Η έντονη αντίδραση του Jason δεν ήταν υπερβολική. Ένιωθε κανονικό πόνο, όπως εξήγησε ο ίδιος. Ήταν μία στιγμή κορύφωσης των 20 χρόνων διατροφικής διαταραχής – στιγμή κατά την οποία κορυφώθηκαν το άγχος και το στρες για το φαγητό του. Ο ίδιος έχει ορθορεξία, μία διατροφική διαταραχή η οποία, προς το παρόν, δεν περιλαμβάνεται στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών, που ονομάζεται DSM και αποτελεί τον επίσημο «οδηγό» για την κλινική αξιολόγηση των ψυχικών διαταραχών. Όπως σημειώνει, ωστόσο, η ιδρύτρια του The Eating Disorder Center του Μέριλαντ, Jennifer Rollin, οι γιατροί παρατηρούν αυξητικές τάσεις στα περιστατικά ορθορεξίας μεταξύ των πασχόντων. «Ελπίζω ότι, η ορθορεξία, θα προστεθεί στις διατροφικές διαταραχές του DSM. Δυστυχώς, όμως, φαίνεται ότι μιλάμε για μία πολύ αργή διαδικασία», λέει η ίδια στο CNN.

Τι είναι η ορθορεξία

Η ορθορεξία εντοπίζεται στην εμμονή των πασχόντων να τρώνε «καθαρά», με βάση ένα σύνολο κανόνων τους οποίους ορίζουν συγκεκριμένα άτομα, στο πλαίσιο στο οποίο ζουν, εξηγεί η εξειδικευμένη στις διατροφικές διαταραχές γιατρός, Dr. Jennifer Gaudiani της του Gaudiani Clinic στο Ντένβερ. Μελέτη του Νοεμβρίου του 2023 διαπίστωσε ότι, περίπου 3 στους 10 συμμετέχοντες παρουσίασαν σημάδια της διαταραχής.

Η ορθορεξία, ωστόσο, συχνά περνά απαρατήρητη ή υποτιμάμαι επειδή εκφράζεται ως υπερπροσήλωση στην υγιεινή διατροφή, εξηγεί ο Wood, με την ιδιότητα του διευθυντή κοινοτικής δέσμευσης στην Ένωση κατά της Νευρικής Ανορεξίας και των Διατροφικών Διαταραχών, που είναι γνωστή στις ΗΠΑ ως ANAD. Και ακριβώς αυτή η άγνοια γύρω από την ορθορεξία ήταν που εμπόδισε την οικογένεια και τους φίλους του από το εντοπίσουν τη διαταραχή του και να ανησυχήσουν για τις εμμονές γύρω από τη διατροφή του. Συχνά, μάλιστα, οι προσπάθειές του να ακολουθήσει πιστά κάποιους ιδιαίτερα αυστηρούς διατροφικούς κανόνες επικροτούνταν ως θέληση και προσήλωση στην υγιεινή διατροφή, φτάνοντας ακόμα και στο σημείο να χάνει τόσο πολύ βάρος που, πια, κρύωνε συνεχώς, καθώς παρουσίαζε σε μόνιμο βαθμό υποθερμία.

«Μεταμφιεσμένη» diet culture

Μπορεί η προσήλωση στην υγιεινή διατροφή να ακούγεται σαν κάτι που μάς κάνει καλό, ωστόσο δεν είναι πάντα έτσι. Συχνά, υπάρχει ένα κοινό -ή σχεδόν κοινό- υπόβαθρο στις διατροφικές διαταραχές και αυτό δεν είναι άλλο από τη γενετική προδιάθεση σε συνδυασμό με κάποιους εξωτερικούς παράγοντες, προερχόμενους από το περιβάλλον του κάθε πάσχοντα, όπως εξηγεί η Rollin. Η εκάστοτε διαταραχή επικεντρώνεται συχνά γύρω από ένα σύνολο ιδιαίτερα άκαμπτων κανόνων, είτε αυτοί αφορούν τις θερμίδες, είτε το χρονοδιάγραμμα των γευμάτων των πασχόντων, είτε τα συστατικά των τροφών που καταναλώνουν, σημειώνει και τονίζει πως, τα άτομα που είναι περισσότερο ευάλωτα στις διατροφικές διαταραχές ενίοτε προσκολλώνται στο να τρέφονται μόνο με έναν συγκεκριμένο τρόπο, τον οποίο θεωρούν υγιεινό και, στη συνέχεια, η (διατροφική) συμπεριφορά τους να εξελιχθεί, από προτίμηση, σε εμμονή.

Ο Wood παραδέχεται ότι, με την πάροδο των χρόνων, ο κατάλογος των τροφών που θεωρούσε ακατάλληλες ως ανθυγιεινές μεγάλωνε, ενώ οι υγιεινές επιλογές του ολοένα και συρρικνώνονταν. Βρέθηκε στο σημείο να αποχωρεί από πάρτι και τραπέζια επειδή δεν έβρισκε τίποτα που θα επέτρεπε στον εαυτό του να φάει – και αυτό ήταν κάτι που τον γέμιζε άγχος. Για κάποια -αλλά όχι για όλα τα- άτομα με ορθορεξία, η εικόνα που έχουν για το σώμα τους μπορεί, σταδιακά, να αρχίσει να εξαρτάται και από το πόσο στενά ακολουθούν τους διατροφικούς κανόνες που τα ίδια έχουν θέσει, όπως εξηγεί η Rollin. Και, με δεδομένο ότι, το υπόβαθρο για την ανάπτυξη των διατροφικών διαταραχών είναι παρόμοιο, η ορθορεξία μπορεί, στη συνέχεια, να μετατραπεί σε βουλιμία ή νευρική ανορεξία, τονίζει.

Πίσω από την ορθορεξία μπορεί να κρύβονται τα «κίνητρα» της θέλησης αλλά και η ευρεία κοινωνική αποδοχή που γνωρίζουν κάποιες διατροφικές συνήθειες, είτε αυτές χαρακτηρίζονται ως προαγωγή της υγείας, είτε ως πρόληψη ασθενειών.Συχνά, ωστόσο, δεν πρόκειται για τίποτα περισσότερο από υποκατάστατα της «ξεκάθαρης, παλιομοδίτικης diet culture» που, όπως επισημαίνει η Gaudiani, ουσιαστικά αποδέχεται μόνο έναν, ιδανικού σχήματος και μεγέθους σωματότυπο. «Κάποια στοιχεία παραπέμπουν, έντονα αν και συγκαλυμμένα, στην diet culture», υπογραμμίζει. Ακόμη, όμως, και στις περιπτώσεις που η ορθορεξία δεν συνδέεται άμεσα με τον αριθμό των κιλών των πασχόντων, τα βήματα που αυτοί ακολουθούν προκειμένου να τηρήσουν ευλαβικά κάποιους διατροφικούς κανόνες, μπορεί να είναι ιδιαίτερα δαπανηρά, παραπλανητικά και αγχωτικά, προσθέτει και επισημαίνει πως, «μπορεί επίσης να είναι τρομερά περιοριστικά, σχετικά με τους μεγαλύτερους στόχους και τις αξίες των πασχόντων».

Τελικά, τι είναι υγιεινό;

Ένα άλλο σημάδι ότι, οι διατροφικές συνήθειες δεν αφορούν μόνο στην υγεία των ατόμων που τούς ακολουθούν είναι και η δυσκολία να ορίσουμε τι είναι «υγιεινό». Τη δεκαετία του 1990, όταν κανείς μιλούσε για υγιεινή, «καθαρή» διατροφή εννοούσε συνήθως δίαιτες χαμηλές σε λιπαρά, εξηγεί η Gaudiani. Πλέον, είναι περισσότερο πιθανό κάποιες τροφές με υψηλή περιεκτικότητα σε πρωτεΐνες και λίπος αλλά χαμηλές σε υδατάνθρακες και ζάχαρη να θεωρηθούν υγιεινές. Για άλλους, σημασία έχει η προέλευση των τροφών – αν, για παράδειγμα είναι βιολογικές, μη τροποποιημένες γενετικά κλπ.

Είναι, όμως κακό να θέλει κανείς να φάει μία σαλάτα; Φυσικά και όχι, εξηγεί η Rollin και τονίζει ότι το πρόβλημα προκύπτει στις περιπτώσεις των ατόμων που θεωρούν ότι, το μόνο που μπορούν να φάνε είναι σαλάτα. Όπως λέει, ο κάθε οργανισμός είναι μοναδικός. Η πιο υγιεινή διατροφική επιλογή, τη δεδομένη στιγμή που γίνεται, εξαρτάται από τις ανάγκες του ατόμου που την κάνει αλλά και το πλαίσιο στο οποίο αυτό βρίσκεται. Με εξαίρεση τις περιπτώσεις που κανείς θα πρέπει να καταναλώνει πολύ συγκεκριμένες τροφές, λόγω κάποιας ιατρικής/ κλινικής κατάστασης (ασθένειας, φαρμακευτικής αγωγής, αλλεργίας), η ιδανικότερη λύση είναι να ακούει κανείς αυτά που έχει να του πει το σώμα του, σημειώνει, ενώ  ο Wood προσθέτει ότι, όταν κανείς σκέφτεται την υγεία του, είναι σημαντικό να μην σκέφτεται μόνο τη διατροφή του.

Ο υγιεινός τρόπος ζωής περιλαμβάνει κοινωνικές συναναστροφές, χρόνο που αφιερώνει κανείς να κυνηγήσει τα πάθη του, σωματική δραστηριότητα και αρκετό «χώρο» για ηρεμία. Όταν κανείς περνά ολόκληρες ώρες κάθε μέρα αναλογιζόμενος τι τροφές «θα έπρεπε» να καταναλώσει, είναι δύσκολο να βρεθούν όλα αυτά. «Αν θέλετε απλώς να ζείτε -σε λογικό πλαίσιο- ισορροπημένη, κοινωνική ζωή, οι κνόνες της ορθορεξίας μποτούν πραγματικά να σάς απομονώσουν από τους ανθρώπους γύρω σας. Οι πάσχοντες καταλήγουν απλώς να απορρίπτουν προτάσεις και ευκαιρίες να βρεθούν με άλλους ανθρώπους γιατί δεν ακολουθούν τους ίδιους κανόνες. Επομένως, απορρίπτει προτάσεις και ο κοινωνικός του κύκλος συρρικνώνεται, σε βαθμό που μπορεί πραγματικά να καταρρεύσει», λέει η Gaudiani.

Μετά τη διάγνωση, τι;

Τα καλά νέα για τα άτομα που πάσχουν από ορθορεξία, είναι ότι, η κατάστασή τους μπορεί να θεραπευθεί με μεθόδους παρόμοιες με αυτές που επιστρατεύονται για τις διατροφικές διαταραχές εν γένει, όπως η νευρική ανορεξία ή βουλιμία. Τα κακά νέα, ωστόσο, είναι ότι, η έλλειψη ενημέρωσης από το μέρους του κόσμου, μπορεί να αποτελέσει καθημερινά εμπόδιο.

Στην αναζήτηση θεραπείας θα πρέπει κανείς να απευθυνθεί σε κάποιον ειδικό, όχι γενικώς για θέματα που έχουν να κάνουν με τις διατροφικές διαταραχές, αλλά με εμπειρία στη συγκεκριμένη πάθηση. Δεν έχουν όλοι οι ειδικοί συγκεκριμένη εμπειρία. Τα άτομα με ορθορεξία συνίσταται να έρχονται σε επαφή με ομάδες ειδικών, θεραπευτών και διατροφολόγων. Όσοι, όμως, ζουν με την ορθορεξία, πιθανότατα θα έρθουν αντιμέτωποι και με το πρόσθετο «εμπόδιο» της αποσαφήνισης της κατάστασής τους ενώ ακόμα και για τους ίδιους μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα δύσκολο να αναδιαμορφώσουν τον τρόπο σκέψης τους γύρω από τη διαταραχή.

Η συνεργασία και κατανόηση της κατάστασης από το περιβάλλον του πάσχοντα επίσης αποτελεί μέρος της διαδικασίας αποκατάστασης. Όπως τονίζει η Rollin, ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι αντιλαμβάνονται ότι δεν είναι καλή ιδέα να μιλάει κανείς πολύ για το φαγητό με όρους θερμίδων και αύξησης ή απώλειας βάρους. Όμως, όπως λέει, είναι λιγότεροι αυτοί που βλέπουν ως προβληματική τη συζήτηση περί «υγιεινών» ή «ανθυγιεινών» τροφών. «Μπορεί να χρειαστεί αρκετή εκπαίδευση φίλων και μελών της οικογένειας, ώστε να κατανοήσουν και να συναισθανθούν ότι ίσως δεν είναι καλή ιδέα να μιλούν για την αποτοξίνωση που κάνουν καταναλώνοντας μόνο χυμούς, π.χ.», τονίζει.

Από πλευράς της, η Gaudiani προσθέτει πως, και όσοι βρίσκονται σε ανάρρωση από την ορθορεξία, θα πρέπει επίσης να βρουν τον τρόπο να είναι συμπονετικοί με τους εαυτούς τους. «Κανείς δεν αναπτύσσει τη διαταραχή για πλάκα ή για να καταλήξει άθελά του σε δύσκολες καταστάσεις. Όλοι ξεκινούν αισθανόμενοι ότι, πράγματι, ωφελούν την υγεία τους, ή αισθάνονται ότι υπάρχει κοινωνική πίεση για έναν πιο υγιεινό τρόπο ζωής ή ότι, για κάποιο λόγο είναι σημαντικό και το καλύτερο που μπορούν να κάνουν», προσθετει.

Η ανάκαμψη μπορεί να είναι μία δύσκολη διαδικασία, ωστόσο όπως λέει ο Wood είναι ανταποδοτική. Από εκείνο το δυσάρεστο γεύμα στις διακοπές του, έχουν περάσει σχεδόν τέσσερα χρόνια. «Αισθάνομαι ότι αρχίζω να ζω ξανά τη ζωή μου. Μπορώ να αξιοποιήσω όλο αυτό τον χρόνο που συνήθιζα να ξοδεύω σκεπτόμενος το φαγητό σε άλλες πτυχές της ζωής μου. Και αυτό είναι πραγματικά υπέροχο», καταλήγει.