Γρίπη των Πτηνών: Νέα πανδημία προ των πυλών; Πώς θωρακίζεται η Ελλάδα

Η γρίπη των πτηνών συνεχίζει να αποτελεί σοβαρή απειλή για τη δημόσια υγεία, την πτηνοτροφία και άλλους κλάδους της ζωικής παραγωγής κάνοντας επιτακτική την ανάγκη για συνεχή εγρήγορση.

Η Ευρώπη βιώνει τη μεγαλύτερη επιδημία γρίπης των πτηνών στην ιστορία της χωρίς να διαφαίνεται κάποιο ορατό τέλος. Η διασπορά του ιού αποδίδεται κυρίως στα μεταναστευτικά άγρια πτηνά. Ο υπότυπος H5N1 και συγκεκριμένα ο κλάδος 2.3.4.4b είναι αυτός που επικρατεί από το 2021 και στον οποίο εστιάζεται η προσοχή μας. Οι υπότυποι προκύπτουν από δύο πρωτεΐνες στην εξωτερική επιφάνεια του ιού, την αιμαγλουτινίνη (Η) και τη νευραμινιδάση (Ν).

Ο κίνδυνος είναι δυναμικός και εξαρτάται από τις μεταλλάξεις

Όσο η γενετική σύσταση του ιού της γρίπης των πτηνών δεν αλλάζει δραστικά δεν αποτελεί ουσιαστικό κίνδυνο για τη δημόσια υγεία. Η ανησυχία έγκειται στο γεγονός ότι ο ιός της γρίπης Α είναι επιρρεπής σε τυχαίες αλλαγές του γενετικού του υλικού (μεταλλάξεις). Οι μεταλλάξεις μπορεί να είναι ήπιες, που είναι και οι πιο συνήθεις, αλλά μπορεί να είναι και πιο δραστικές ή ακόμα να αφορούν σε ανταλλαγή & ανασυνδυασμό μεγάλων τμημάτων γενετικού υλικού μεταξύ υποτύπων γρίπης των πτηνών/ζώων και της κοινής γρίπης.

Ένα τέτοιο σενάριο, ειδικά αυτό του ανασυνδυασμού γενετικού υλικού, θα μπορούσε να έχει ως αποτέλεσμα έναν νέο ιό, που θα προσβάλλει εύκολα τον άνθρωπο, ενώ ταυτόχρονα   ο πληθυσμός δεν θα έχει ανοσία απέναντί του. Το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια ο ιός προσβάλλει αυξανόμενο αριθμό ειδών θηλαστικών σε όλο και μεγαλύτερη συχνότητα,  δημιουργεί συνθήκες προσαρμογής του στον άνθρωπο.

Κρούσματα H5N1 σε ανθρώπους στην Ευρώπη και στον κόσμο

Στην Ισπανία τον Σεπτέμβριο & Οκτώβριο 2022, καταγράφηκαν δύο ασυμπτωματικά ανθρώπινα κρούσματα H5N1 σε εργαζόμενους σε εκμετάλλευση πουλερικών που προσβλήθηκε με H5N1. Στην Αγγλία, το πρώτο ανθρώπινο κρούσμα H5N1 καταγράφηκε τον Ιανουάριο του 2022 σε άτομο που διατηρούσε μεγάλο αριθμό οικόσιτων πτηνών. Στο κρούσμα παρατηρήθηκε μόνο επιπεφυκίτιδα (φλεγμονή στα μάτια). Τον Μάιο του 2023, εντοπίστηκαν δύο ασυμπτωματικά κρούσματα σε εργαζόμενους σε προσβεβλημένη με H5N1 πτηνοτροφική μονάδα. Σε αντίθεση με την Ευρώπη, στην Ασία από το 2003 έως σήμερα έχουν καταγραφεί περισσότερες από 850 περιπτώσεις ανθρώπινης μόλυνσης με τον ιό της γρίπης των πτηνών H5N1. Από αυτές τις περιπτώσεις, περισσότερες από τις μισές ήταν θανατηφόρες.

Ένας χημικός δεσμός μας χωρίζει από μια πιθανή πανδημία;

Ο Η5Ν1 για να προκαλέσει λοίμωξη, πρέπει να συνδεθεί στο κύτταρο-στόχο. Το μόριο της αιμαγλουτινίνης (Η), που βρίσκεται στην επιφάνεια του H5N1, πρέπει να ενωθεί σε συγκεκριμένο υποδοχέα του κυττάρου και συγκεκριμένα σε μια περιοχή που περιέχει το σιαλικό οξύ-α2,3-γαλακτόζη (SAα2,3Gal).

Τα κύτταρα όμως της ανώτερης αναπνευστικής οδού του ανθρώπου που είναι και τα πιο εκτεθειμένα στον ιό, έχουν διαφορετικούς υποδοχείς όπου δεν κυριαρχεί το SAα2,3Gal αλλά το SAα2,6Gal. Αυτό το τελευταίο δεν είναι ιδανικό υπόστρωμα για να προσκολληθεί ο ιός στο κύτταρο. Η κρίσιμη αυτή λεπτομέρεια έχει μέχρι στιγμής αποτρέψει τον H5N1 από το να αποκτήσει πανδημικά χαρακτηριστικά. Σε αντίθεση με τον άνθρωπο, τα πτηνά και άλλα ζώα όπως π.χ. τα μινκς και οι χοίροι, έχουν περισσότερους «συμβατούς» με τον H5N1 υποδοχείς SAα2,3Gal στην ανώτερη αναπνευστική οδό όπως επίσης και στον γαστρεντερικό σωλήνα.

Έχει παρατηρηθεί ότι στελέχη του H5N1 αυξημένης επικινδυνότητας, που κατά καιρούς έχουν προκαλέσει βαριά νόσο ή και θάνατο σε ανθρώπους, συχνά παρουσίαζαν μεταλλάξεις που επέτρεπαν καλύτερη πρόσδεση στους υποδοχείς των ανθρώπινων κυττάρων της ανώτερης αναπνευστικής οδού. Ωστόσο, κανένας από τους ιούς γρίπης των πτηνών που κυκλοφορούν ευρέως σε παγκόσμια κλίμακα δεν έχει αποκτήσει μέχρι τώρα ικανοποιητική ικανότητα σύνδεσης με τους υποδοχείς των ανθρώπινων κυττάρων του ανώτερου αναπνευστικού.

Τα εξαιρετικά σπάνια κρούσματα σε ανθρώπους είχαν παρατεταμένη και στενή επαφή με μολυσμένα πτηνά, συχνά χωρίς χρήση κατάλληλων μέτρων προστασίας και τήρηση μέτρων υγιεινής, δημιουργώντας προϋποθέσεις εισόδου του H5N1 στην κατώτερη αναπνευστική οδό. Οι πνευμονικές κυψελίδες και τα βρογχιόλια είναι ευάλωτα στον H5N1 καθώς διαθέτουν άφθονους υποδοχείς SAα2,3Gal. Η επιφάνεια του ανθρώπινου οφθαλμού (επιπεφυκότας), επίσης, έχει SAα2,3Gal υποδοχείς, κάτι που συνάδει με τη συχνή επιπεφυκίτιδα των ανθρώπινων κρουσμάτων H5N1 (φλεγμονή του ματιού).

Ο ιός της πανδημίας του 1918 (ισπανική γρίπη) είχε ικανότητα να συνδέεται και με τους δύο τύπους υποδοχέων (SAα2,3Gal & SAα2,6Gal), γεγονός που πιθανότατα συνέβαλε στην υψηλή μεταδοτικότητα και στην πρόκληση βαριάς νόσου. Η διπλή ικανότητα σύνδεσης με τους υποδοχείς έχει διαπιστωθεί μέσω μεθόδων αντίστροφης γενετικής και θεωρείται ότι προέκυψε από τον ανασυνδυασμό ιών ανθρώπινης και ζωικής γρίπης.

Η κατάσταση στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα, τα τελευταία κρούσματα γρίπης των πτηνών (Η5Ν1) σημειώθηκαν τον Μάρτιο του 2022 σε αργυροπελεκάνους (Pelecanus crispus) και κύκνους (Cygnus cygnus) στις περιφερειακές ενότητες Φλώρινας, Κοζάνης, Καστοριάς, Ιωαννίνων, Θεσσαλονίκης και Σερρών. Έχουν εντοπιστεί όμως και παλαιότερα εστίες γρίπης των πτηνών:

• 2006: H5N1 σε άγρια πτηνά, κυρίως σε κύκνους, σε διάφορες περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης.
• 2016-2017: Η5Ν8, Η5Ν6, Η5Ν5 σε εκτρεφόμενα και άγρια πτηνά, σε Κεντρική Μακεδονία, Δυτική Μακεδονία, Θεσσαλία Πελοπόννησο, Στερεά Ελλάδα και Ήπειρο.
• 2021: H5N8 σε άγρια πτηνά σε Κεντρική και Δυτική Μακεδονία.
• 2022:H5N1 κυρίως σε άγρια πτηνά σε Ανατολική Μακεδονία & Θράκη, Κεντρική Μακεδονία, Δυτική Μακεδονία.

Η πιθανότητα εισόδου του ιού στη χώρα, κυρίως μέσω μεταναστευτικών άγριων πτηνών, παραμένει υψηλή. Παράλληλα, δεν αποκλείεται να έχουμε εντοπισμένες εστίες σε πτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις λόγω εισαγωγής μολυσμένων πτηνών, νεοσσών, αυγών ή παραγώγων αυτών από άλλες χώρες.

ΗΠΑ: Μια νέα πρόκληση

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο ιός προσβάλλει όχι μόνο εκτροφές πουλερικών αλλά και νέα είδη ζώων, όπως οι αγελάδες, ενώ έχει ανιχνευθεί και σε δείγματα αγελαδινού γάλακτος. Ωστόσο, η θερμική επεξεργασία του γάλακτος (παστερίωση) το καθιστά ασφαλές και ο κίνδυνος μετάδοσης στον γενικό πληθυσμό παραμένει πολύ χαμηλός. Τα ανθρώπινα κρούσματα στις Η.Π.Α. παρουσίαζαν στην μεγάλη πλειοψηφία τους ήπια συμπτώματα από το ανώτερο αναπνευστικό και συχνά εμφάνιζαν επιπεφυκίτιδα.

Πώς προετοιμάζεται η Ελλάδα;

Η πρόληψη μετάδοσης του H5N1 στο ζωικό κεφάλαιο της χώρας βασίζεται στην αυστηρή τήρηση των μέτρων βιοασφάλειας και στη στενή κτηνιατρική παρακολούθηση των εκτροφών πουλερικών και ζώων.

Οι υπηρεσίες δημόσιας υγείας βρίσκονται σε εγρήγορση με τους εξής τρόπους:

• Μέτρα πρόληψης για επαγγελματικές ομάδες υψηλού κινδύνου και οδηγίες για το κοινό.
• Αυξημένη επιτήρηση στις μονάδες υγείας της χώρας για ύποπτα περιστατικά σε ανθρώπους με ιστορικό επαφής με πτηνά ή εκτρεφόμενα ζώα.
• Εργαστηριακή ετοιμότητα των Εθνικών Εργαστηρίων Αναφοράς Γρίπης για ανίχνευση γρίπης των πτηνών σε δείγματα ύποπτων περιστατικών.
• Πρωτόκολλο παρακολούθησης στενών επαφών, που εκτέθηκαν σε ανθρώπινα κρούσματα ή σε εκτρεφόμενα πτηνά/ζώα με γρίπη των πτηνών για την περίπτωση που θα αναπτύξουν νόσο.
• Διασφάλιση ποσότητας εμβολίων για άτομα που διατρέχουν επαγγελματικό κίνδυνο, κυρίως σε εργαζόμενους στην πτηνοτροφία ή σε άλλους ευπαθείς κλάδους.

Εμβόλια και γρίπη των πτηνών

Η χώρα μας, όπως και άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, έχει πρόσβαση σε εγκεκριμένα εμβόλια από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (Aflunov, Seqirus κ.α.) που παρέχουν προστασία από συγκεκριμένους υπότυπους της γρίπης των πτηνών. Τα εμβόλια αυτά μπορούν δυνητικά να χρησιμοποιηθούν για την προστασία των εργαζομένων στην πτηνοτροφία, όπως και άλλων επαγγελματικών ομάδων που διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο έκθεσης. Η απόφαση για τη χρήση αυτών των εμβολίων λαμβάνεται σε εθνικό επίπεδο και προέρχεται μετά από προσεκτική αξιολόγηση της επιδημιολογικής κατάστασης.