Ελλάδα - Τουρκία: Από το 1830 και μετά πόλεμοι, εντάσεις και απρόβλεπτες κρίσεις

Από την Επανάσταση του 1821 και μετά Ελλάδα και Τουρκία έχουν αντιμετωπίσει η μία την άλλη σε τέσσερις μεγάλους πολέμους: του 1897, τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο το 1912-1913, τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918) και τέλος τον Πόλεμο των ετών 1919 - 1922. Με τον τερματισμό του τελευταίου και την καταστροφής της Σμύρνης ακολούθησε η ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Και οι δύο χώρες εντάχθηκαν στο ΝΑΤΟ το 1952. Οι κατ’ επίφαση καλές σχέσεις επιδεινώθηκαν κατά τη δεκαετία του ‘50, λόγω του πογκρόμ των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης το 1955 και των απελάσεων των Ελλήνων από την Κωνσταντινούπολη το 1960. Να θυμηθούμε κάποιες από τις σοβαρές κρίσεις στις Ελληνοτουρκικές σχέσεις μετά το 1960, που πολλές από αυτές οδήγησαν τις δύο χώρες στα πρόθυρα πολεμικής σύρραξης.

1967: Η Κύπρος σημείο τριβής

Το καθεστώς της «21ης Απριλίου» μετρά μόλις πέντε μήνες στην εξουσία και η κρίση με την γειτονική Τουρκία δεν αργεί να φανεί… μέσω Κύπρου. Αποτυχημένη η συνάντηση κορυφής Ελλήνων και Τούρκων στον Έβρο τον Σεπτέμβριο του ’67 και η δικτατορία του συνταγματάρχη Παπαδόπουλου δράττεται της ευκαιρίας να υποστηρίξει την ένωση με την Κύπρο με διάφορες μεθόδους: δημοσιεύματα στον Τύπο, δηλώσεις κορυφαίων στελεχών της κυβέρνησης, επισκέψεις στελεχών της χούντας στην Κύπρο. Κι ενώ όλα αυτά έχουν ενοχλήσει και βαρύνει την ατμόσφαιρα στην Άγκυρα και η ένταση κυριαρχεί ανάμεσα στα δύο «αντιμαχόμενα» στρατόπεδα, έρχεται και η στρατιωτική επιχείρηση της Εθνικής Φρουράς στον τουρκοκυπριακό θύλακα Κοφίνου-Αγίων Θεοδώρων το Νοέμβριο του ‘67 που οδήγησε Έλληνες και Τούρκους με το δάχτυλο στη σκανδάλη, στα χαρακώματα…

Η επιχείρηση της Εθνικής Φρουράς, της οποίας διοικητής ήταν ο αρχηγός της ΕΟΚΑ - κόκκινο πανί για τους Τούρκους - στρατηγός Γρίβας, είχε την σιωπηρή έγκριση του ΓΕΣ. Ο διοικητής των δυνάμεων του τουρκοκυπριακού θυλάκου επεδίωκε τη διεύρυνση των ορίων της περιοχής του και παρεμπόδιζε συστηματικά και μεθοδευμένα περιπολίες της κυπριακής αστυνομίας. Τα όπλα δεν άργησαν να ηχήσουν με απώλειες τουλάχιστον 24 Τουρκοκυπρίων. Η Τουρκία εξεμάνη! Η κυβέρνηση της Αθήνας επιδιώκοντας την εκτόνωση της κρίσης και κατόπιν αμερικανικών προτροπών ανακάλεσε τον στρατηγό Γρίβα, όμως αυτό δεν ήταν αρκετό. Η τουρκική κυβέρνηση απαιτούσε την αποχώρηση της ελληνικής μεραρχίας από το νησί αλλά και τη διάλυση της Εθνικής Φρουράς.

Η χούντα της Αθήνας έπρεπε να αποφασίσει: θα έφθανε σε πόλεμο με την Τουρκία προκειμένου να υπερασπιστεί τη θέση της στην Κύπρο ή θα αποφάσιζε να υποχωρήσει. Κάποιοι υψηλόβαθμοι παράγοντες υποστήριζαν τον πόλεμο. Αντίθετοι προς αυτή την κατεύθυνση ήταν ο βασιλιάς Κωνσταντίνος και ο συνταγματάρχης Παπαδόπουλος. Στην αποκλιμάκωση της κρίσης βοήθησαν (και τότε…) οι Αμερικανοί, που πίεσαν την Αθήνα να κάνουν δεκτές τις απαιτήσεις των Τούρκων. Ο Μακάριος είδε θετικά την αποχώρηση της ελληνικής μεραρχίας, αλλά δεν ενέδωσε στο να διαλυθεί η Εθνική Φρουρά. Οι Τούρκοι συναίνεσαν στη διατήρηση της Εθνικής Φρουράς, γελώντας μέσα τους αφού είχαν πετύχει την ανατροπή της ισορροπίας δυνάμεων στην Κύπρο, κάτι που θα εκμεταλλεύονταν λίγα χρόνια μετά.

1974: Ο «Ατίλας» και η χούντα

Το 1973 ήταν η χρονιά που σηματοδοτεί την κρίση με σημείο τριβής την υφαλοκρηπίδα. Η Τουρκία πρόβαλε για πρώτη φορά τις διεκδικήσεις της στο Αιγαίο. Το ζήτημα ήταν κυρίως οικονομικό αφού η οριοθέτηση και εκμετάλλευση της υφαλοκρηπίδας αφορούσε τη διαχείριση του ορυκτού πλούτου, αλλά και στρατηγικό. Η Άγκυρα την 1η Νοεμβρίου 1973, χορήγησε επίσημα δικαιώματα έρευνας στην τουρκική εταιρία πετρελαίων και δημοσίευσε χάρτη ερευνών ο οποίος περιλάμβανε περιοχές της ελληνικής υφαλοκρηπίδας στις οποίες θα εκτελούσε έρευνες. Η Ελλάδα προέβη σε διάβημα διαμαρτυρίας και η Τουρκία πρότεινε να πραγματοποιηθούν διαπραγματεύσεις μεταξύ των δύο χωρών, ενώ είχε κλιμακώσει την ένταση με συνεχείς παραβιάσεις του εθνικού εναερίου χώρου. Η ημερήσια διαταγή της 25ης Μαρτίου του αρχηγού ΓΕΕΘΑ, στρατηγού Γρηγόρη Μπονάνου, στην οποία γινόταν λόγος για τους αγώνες των Ελλήνων κατά του τουρκικού ζυγού ήταν η αφορμή για τους Τούρκους. Ο τουρκικός Τύπος αρχίζει εκστρατεία κατά της Ελλάδας με στόχο να φανατιστεί ο λαός, πράγμα που δεν χρειάζεται πολύ για να επιτευχθεί. Το σεισμογραφικό πλοίο «Chandarli» ανάβει τις μηχανές για έρευνες στο Αιγαίο και βγαίνει από τα στενά του Ελλησπόντου στις 29 Μαΐου (μέρα σημαδιακή) του 1974.

Στις 15 Ιουλίου 1974 και ενώ οι ελληνοτουρκικές σχέσεις είναι στο ναδίρ τους, η ελληνοκυπριακή εθνοφρουρά και με τις κατευθύνσεις από τη χούντα του Ιωαννίδη πλέον, επιχειρεί να ανατρέψει τον πρόεδρο της Κύπρου αρχιεπίσκοπο Μακάριο. Ο κύβος έχει ριφθεί. Σάββατο 20 Ιουλίου τα τουρκικά στρατεύματα αποβιβάστηκαν και κατέλαβαν τη Βόρεια Κύπρο. Στην Ελλάδα κηρύσσεται γενική επιστράτευση. Στις 23 Ιουλίου η χούντα της Αθήνας και το καθεστώς της Κύπρου καταρρέουν υπό το βάρος των μοιραίων επιλογών τους. Οι Τούρκοι επαναλαμβάνουν τις πολεμικές επιχειρήσεις τους στις 15 Αυγούστου 1974 και καταλαμβάνουν ολόκληρη τη Β. Κύπρο. Τα υπόλοιπα είναι λίγο πολύ γνωστά. Και πάλι ο πόλεμος ανάμεσα σε Ελλάδα και Τουρκία αποφεύχθηκε. Το 1975 η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή πρότεινε στην Τουρκία την παραπομπή της διαφοράς μεταξύ των δύο χωρών για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας στο διεθνές δικαστήριο της Χάγης. Η Τουρκία αρχικά δέχτηκε την πρόταση, αλλά στην συνέχεια υπαναχώρησε.

1976: Μια φράση που δεν ειπώθηκε

Τον Αύγουστο του 1976, το τουρκικό ωκεανογραφικό «MTA SISMIK 1», γνωστό στους Έλληνες με το αθώο του όνομα όταν ήταν ρυμουλκό διάσωσης: «Χόρα», επιχειρούσε έρευνες για εντοπισμό πετρελαίου στις επίμαχες περιοχές της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου. Η τουρκική κίνηση ήταν άμεση αμφισβήτηση των ελληνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων και προκάλεσε σοβαρή κρίση μεταξύ των δύο χωρών, που έφθασαν και πάλι στα πρόθυρα πολέμου. Οι ελληνικές αεροναυτικές δυνάμεις αναπτύχθηκαν στο Αιγαίο. Και εδώ να επισημάνουμε ένα ιστορικό λάθος: Ουδέποτε ελέχθη το θρυλικό εκείνο «Βυθίσατε το Χόρα» από τον αρχηγό του ΠΑΣΟΚ Ανδρέα Παπανδρέου. Ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης είχε ερωτηθεί από τον δημοσιογράφο Γιάννη Βούλτεψη: «Δηλαδή να βυθιστεί το πλοίο;» Και ο Παπανδρέου απάντησε: «Ναι». Εκέινο το «Ναι» την επομένη έγινε τίτλος πηχυαίος σε σχεδόν όλες τις εφημερίδες της εποχής και με τον χρόνο πέρασε στη σφαίρα του μύθου… Η κρίση οδήγησε την Ελλάδα σε προσφυγή στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ και στο Διεθνές Δικαστήριο. Η ένταση εκτονώθηκε αλλά ξανά η Τουρκία αρνήθηκε την παραπομπή της διαφοράς στο διεθνές Δικαστήριο.

1987: Αίμα και «Πίρι Ρέις»

Παραμονές Χριστουγέννων του 1986 στα ελληνοτουρκικά σύνορα, στον Έβρο, έλαβε χώρα ένα άκρως σοβαρό επεισόδιο ανάμεσα σε Έλληνες και Τούρκους στρατιωτικούς. Κοντά στο χωριό Πέπλος το πρωινό τις 19 Δεκεμβρίου ελληνική περίπολος, αποτελούμενη από τους στρατιώτες Ζήση Καραγώγο, Γιώργο Βασιλό και Δημήτρη Καραγιάννη, συναντήθηκε με μια δύο Τούρκους στρατιώτες. Ο Ζήσης Καραγώγος, γνώριζε την τουρκική γλώσσα και, όπως λέγεται, τον έναν από τους δύο Τούρκους και κατευθύνθηκε προς το μέρος του. Ο άλλος Τούρκος πανικόβλητος ίσως ή θέλοντας να προκαλέσει θερμό επεισόδιο άνοιξε πυρ κατά του Καραγώγου, ο οποίος έπεσε αιμόφυρτος.  Οι πυροβολισμοί σήμαναν συναγερμό σε Έλληνες και Τούρκους και πολύ σύντομα η σύρραξη γενικεύτηκε.  Οι Έλληνες ανέσυραν βαριά τραυματισμένο με πέντε σφαίρες στο σώμα τον Ζήση Καραγώγο, που διακομίστηκε στο νοσοκομείο της Αλεξανδρούπολης όπου και κατέληξε. Λίγες ώρες αργότερα περίπου 50 άνδρες του τουρκικού στρατού  συνεπλάκησαν στις όχθες του Έβρου με ελληνική δύναμη που είχε μείνει να επιτηρεί την περιοχή. Υπήρξε σφοδρή ανταλλαγή πυροβολισμών. Σύμφωνα με εξακριβωμένα στοιχεία κατά τη σύρραξη  φονεύθηκαν ένας Τούρκος ανθυπολοχαγός και τέσσερις στρατιώτες ενώ τραυματίστηκαν πάνω από δέκα συνάδελφοι τους. Το γεγονός δεν είδε το φως της δημοσιότητας τότε και η ένταση αποκλιμακώθηκε σύντομα. Όμως… όμως η κρίση παραμόνευε.

Τον Mάρτιο του 1987, οι έρευνες του ερευνητικού τουρκικού σκάφους «Πίρι Pέις» σε θαλάσσια περιοχή νοτιοανατολικά της Θάσου, στην αμφισβητούμενη από την Τουρκία ελληνική υφαλοκρηπίδα, αποτέλεσαν την αφορμή για μία από τις πιο σοβαρές ελληνοτουρκικές εντάσεις. Οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις τέθηκαν σε ετοιμότητα και τα πάντα οδηγούσαν σε ένοπλη αντιπαράθεση. Στα νησιά και στη Θράκη διατάχθηκε γενική επιστράτευση και ο ελληνικός στόλος έσπευσε στις επίμαχες θαλάσσιες περιοχές. 

Οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις βρίσκονται σε επιφυλακή. Η ελληνική κυβέρνηση τότε προχώρησε σε δύο σημαντικές κινήσεις οι οποίες κλιμάκωσαν την κρίση: Αποφασίσθηκε να κλείσει η βάση των ΗΠΑ στη Νέα Μάκρη και να σταλεί ο υπουργός εξωτερικών Κάρολος Παπούλιας στη Σόφια για διαβουλεύσεις με τη βουλγαρική κυβέρνηση. Ο πρόεδρος της Βουλγαρίας Τέοντορ Ζίβκωφ, εξέφρασε την πλήρη υποστήριξή του στην ελληνική κυβέρνηση και διέταξε τη μετακίνηση μιας μηχανοκίνητης ταξιαρχίας, από την ελληνοβουλγαρική μεθόριο στα σύνορα της Βουλγαρίας - Τουρκίας. Με τη μεσολάβηση του γενικού γραμματέα του ΝΑΤΟ Λόρδου Κάρινγκτον πραγματοποιήθηκε συνάντηση του υπουργού εξωτερικών της Αγγλίας, σερ Τζέφρι Χάου, με τον Τούρκο πρωθυπουργό Τουργκούτ Οζάλ που βρισκόταν εκείνες τις μέρες στο Λονδίνο προερχόμενος από τις ΗΠΑ, όπου είχε υποβληθεί σε εγχείρηση καρδιάς. Το ίδιο βράδυ, ο Τουργκούτ Οζάλ, σε συνέντευξή του στο B.B.C. άλλαξε πορεία, δηλώνοντας ότι το τουρκικό ερευνητικό σκάφος δεν θα έβγαινε στο Αιγαίο για έρευνες στην υφαλοκρηπίδα, εκτός εάν η Ελλάδα επιχειρούσε να αρχίσει εκείνη έρευνες. Στις 28 Μαρτίου 1987 το τουρκικό ερευνητικό σκάφος βγήκε στο Αιγαίο, παρέμεινε στα τουρκικά χωρικά ύδατα και η κρίση εκτονώθηκε.

1995: Της πατρίδος μου η σημαία...

Το Νοέμβριο του 1994, με την επικύρωση της νέας σύμβασης για το δίκαιο της θαλάσσης, η Ελλάδα νομιμοποιήθηκε και τυπικά να επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 12 ναυτικά μίλια. Η προοπτική αυτή ανησύχησε την Άγκυρα. Τα διπλωματικά επεισόδια κορυφώθηκαν στις 8 Ιουνίου 1995. Η τουρκική βουλή τότε εξουσιοδότησε την κυβέρνηση να λάβει οποιαδήποτε πρωτοβουλία, συμπεριλαμβανόμενης και της κήρυξης πολέμου, αν η Ελλάδα επεξέτεινε τα χωρικά της ύδατα. Ένα θολό και ασταθές πολιτικό τοπίο σε Ελλάδα (ενδοκυβερνητική κρίση στην Ελλάδα λόγω της ασθένειας του Ανδρέα Παπανδρέου) και Τουρκία (αδυναμία της πρωθυπουργού Τανσού Τσιλέρ να σχηματίσει βιώσιμη κυβέρνηση οδηγούν σε σοβαρή κρίση. Την Τρίτη 26 Δεκεμβρίου 1995 το τουρκικό εμπορικό πλοίο «Φιγκέν Ακάτ» προσαράζει στις βραχονησίδες Ίμια και επισήμως αναφέρεται ότι ο πλοίαρχος αρνείται να τον ρυμουλκήσουν ελληνικά σκάφη, προβάλλοντας τον ισχυρισμό ότι βρίσκεται σε τουρκικό έδαφος. Το πλοίο οδηγείται σε τουρκικό λιμάνι, συνοδεία ελληνικού σκάφους.

Ο Ελληνας πρεσβευτής στην Άγκυρα προβαίνει σε διάβημα στο τουρκικό υπουργείο εξωτερικών. Του επιδίδεται ρηματική διακοίνωση στην οποία αναφέρεται ότι οι βραχονησίδες Ίμια είναι τουρκικές. Η Αθήνα αντιδρά με ρηματική διακοίνωση στην οποία γίνεται επίκληση των ιταλο-τουρκικών συμφωνιών, του 1932 και της συνθήκης ειρήνης των Παρισίων του 1947, βάσει των οποίων η Ίμια είναι ελληνική. Ο δήμαρχος Καλύμνου μ’ έναν αστυνομικό και δύο ακόμα άτομα υψώνουν την ελληνική σημαία στην βραχονησίδα Ίμια. Ο υπουργός εξωτερικών Θεόδωρος Πάγκαλος κάνει λόγο για ένα τυχαίο περιστατικό, προσθέτοντας ότι το θέμα έχει κλείσει. Συνεργείο της εφημερίδας Χουριέτ με δημοσιογράφους της πηγαίνουν στη βραχονησίδα με ελικόπτερο κατεβάζουν την ελληνική σημαία και υψώνουν τουρκική, ενώ  τηλεοπτικές κάμερες απαθανατίζουν το γεγονός, που θεωρείται από τη Ελλάδα ως πρόκληση και αποφασίστηκε η αντικατάσταση της σημαίας από ελληνικό πολεμικό περιπολικό. Το περιπολικό του πολεμικού ναυτικού «Παναγόπουλος» αποβιβάζει άγημα στην Ανατολική Ίμια που υψώνει και πάλι ελληνική σημαία. Η Τανσού Τσιλέρ δηλώνει ότι η Ίμια είναι τουρκική και καλεί την Ελλάδα σε διάλογο. Δύο Τουρκικές φρεγάτες και άλλα πολεμικά πλοία καταφθάνουν κοντά στην Ίμια. Μονάδες του ελληνικού στόλου αποπλέουν για το Αιγαίο. Φθάνουν πληροφορίες στο ΚΥΣΕΑ ότι δύο τουρκικά ελικόπτερα προσεγγίζουν τις βραχονησίδες της Ίμιας και ίσως επιχειρήσουν να αποβιβάσουν κομάντος.

Ο αρχηγός ΓΕΝ  διατάσσει πλήρωμα ελικοπτέρου να πετάξει πάνω από την Ίμια για να ερευνήσει για τούρκους κομάντος. Λίγα λεπτά αργότερα θα χαθεί στα νερά του Αιγαίου, με τους τρεις χειριστές, Χριστόδουλο Καραθανάση, Παναγιώτη Βλαχάκο και Έκτορα Γιαλοψό. Λίη ώρα αργότερα οι υπουργοί Αρσένης και Πάγκαλος ανακοινώνουν αποκλιμάκωση της κρίσης με τη μεσολάβηση των ΗΠΑ και αποχώρηση των ναυτικών δυνάμεων. Επισήμως το ελληνικό ελικόπτερο κατέπεσε μεταξύ των βραχονησίδων Πίτα και Καλόλιμνος την ώρα που επέστρεφε στη φρεγάτα «Ναυαρίνο». Αιτία της πτώσης, σύμφωνα με την επίσημη ανακοίνωση, ήταν οι κακές καιρικές συνθήκες και η απώλεια προσανατολισμού του πιλότου.

Και οι εντάσεις και οι κρίσεις ανάμεσα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις δεν έχουν τέλος. Ακολουθεί η υπόθεση Οτσαλάν και η δραματική σύλληψή του από τους Τούρκους μέσα από τα χέρια Ελλήνων το 1998 και η απόφαση για εγκατάσταση ρωσικών πυραυλικών συστημάτων S-300 στην Κύπρο. Τον Ιανουάριο του 1997 ανακοινώθηκε η σύναψη συμφωνίας Κύπρου – Ρωσίας για την αγορά των πυραύλων. Η ελληνική πλευρά βρέθηκε απροετοίμαστη και αμήχανη μπρος στις διεθνείς με αποτέλεσμα, δύο χρόνια αργότερα, Ελλάδα και Κύπρος να υποχρεωθούν να εγκαταλείψουν την ιδέα περί εγκαταστάσεως των πυραύλων στην Κύπρο και να τοποθετηθούν στην Κρήτη.   

2018: Επιστροφή στην Ίμια...

Η βραχονησίδα Ίμια ξαναγυρίζει στην επικαιρότητα 24 χρόνια μετά. Τα βράδυ της 13ης Φεβρουαρίου του 2018 το ελληνικό σκάφος του Λιμενικού Σώματος «Γαύδος» εμβολίστηκε από τουρκική ακταιωρό με την πλώρη προκαλώντας μόνο υλικές ζημιές. Θεωρήθηκε τότε από κυβερνητικές πηγές ως επιθετική ενέργεια που αποσκοπούσε στη βύθιση του ελληνικού πλοίου. Ανάλογο επεισόδιο είχε συμβεί και μερικές μέρες πριν, όταν τουρκικό σκάφος «ακούμπησε» την κανονιοφόρο του Πολεμικού Ναυτικού «Νικηφόρος», η οποία έκανε προγραμματισμένη περιπολία στην περιοχή των Ιμίων.

Το Αιγαίο πάντα σε τρικυμία… «Η πολιτική σκέψη και πράξη των κυβερνώντων στην Άγκυρα, δεν έπαψε να υπάρχει από της συστάσεως της λεγόμενης τουρκικής δημοκρατίας»… Λόγια του Νεοκλή Σαρρή καθηγητή της Κοινωνιολογίας της Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο με εξειδίκευση στην Οθωμανική περίοδο. Ο Νεοκλής Σαρρής άριστος γνώστης των «ελληνοτουρκικών» πέθανε το Νοέμβριο του 2011 και τίποτα μα τίποτα δεν έχει αλλάξει στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.