Ο άγνωστος Σίντλερ: Η μυστηριώδης εξαφάνιση του ήρωα που ντροπιάζει έως και σήμερα την ανθρωπότητα

Θα έπρεπε το όνομα του να είναι συνώνυμο ηρωισμού σε όλο τον κόσμο. Θα ήταν ο ελάχιστος φόρος τιμής να είχε θέση στην παγκόσμια Ιστορία πλάι στον Όσκαρ Σίντλερ και η δράση του να διδάσκεται στα σχολεία ως η ύψιστη μορφή αυταπάρνησης. Στην πραγματικότητα αυτό συμβαίνει σε τρεις χώρες. Στη Σουηδία απ’ όπου καταγόταν ο Ραούλ Βάλενμπεργκ, στην Ουγγαρία όπου «φιλοτέχνησε» το μνημείο ανθρωπιάς του και στο Ισραήλ, τους προγόνους του οποίου ευεργέτησε.

Ο Ραούλ Βάλενμπεργκ γεννήθηκε το 1912 στη Στοκχόλμη, ως γόνος μίας εκ των ισχυρότερων οικογενειών της Σουηδίας, που ασκεί έως και σήμερα έλεγχο στην οικονομία της χώρας. Σπούδασε αρχιτεκτονική στις ΗΠΑ ακολούθως έζησε για ένα διάστημα σε Νότια Αφρική και Ισραήλ, προτού επιστρέψει στη Σουηδία. Κοσμοπολίτης, πολύγλωσσος και με καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα, θα μπορούσε να ζήσει μια ήρεμη και άνετη ζωή στην ουδέτερη κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο Σουηδία, απασχολούμενος στις οικογενειακές επιχειρήσεις. Αντιθέτως, ξεκαθάρισε γρήγορα ότι δεν τον ενδιέφερε να εργαστεί σε αυτές και για την ανήσυχη φύση του η πρόταση του σουηδικού Υπουργείου Εξωτερικών να εισέλθει στο διπλωματικό κλάδο της χώρας του ήταν η διέξοδος που έψαχνε. 

Σαν από μηχανής θεός

Όταν τον Ιούνιο του 1944 ο Βάλενμπεργκ έφτασε στην Ουγγαρία για να αναλάβει πόστο στη σουηδική πρεσβεία της Βουδαπέστης, ο διωγμός των Εβραίων της Ουγγαρίας βρισκόταν ήδη σε προχωρημένη φάση. Η άφιξη του μόλις 31χρονου διπλωμάτη εκεί μόνο ως θαύμα θα μπορούσε να ερμηνευτεί για την τύχη χιλιάδων ανθρώπων.

Έως και την ήττα στο Στάλινγκραντ οι Γερμανοί είχαν αρκεστεί στα περιοριστικά έως εξευτελιστικά μέτρα κατά της πολυπληθέστερης εβραϊκής κοινότητας της Ευρώπης. Ο λόγος ήταν ότι είχαν άριστη συνεργασία με το φασιστικό καθεστώς της χώρας, το οποίο είχε στρατιωτικά προσχωρήσει στον Άξονα, στέλνοντας μεγάλο αριθμό δυνάμεων στο ανατολικό μέτωπο. Εν αντιθέσει με τις υπόλοιπες εβραϊκές κοινότητες της κατεχόμενης Ευρώπης, οι Ναζί δεν είχαν ασχοληθεί με τον εκτοπισμό και την εξόντωση των Εβραίων της Ουγγαρίας. Αυτό όμως άλλαξε από τη στιγμή που ο πόλεμος πήρε ανεπιστρεπτί τροπή εις βάρος τους.

Τότε το καθεστώς του Μίκλος Χόρτι άρχισε μυστικά να επιδιώκει ειρηνευτικές συμφωνίες με τις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία. Όταν το διπλό παιχνίδι του Χόρτι έγινε αντιληπτό από τον Χίτλερ, δόθηκε η διαταγή για την κατάληψη της Ουγγαρίας από τα γερμανικά στρατεύματα, τον Μάρτιο του 1944. Παράλληλα και της εκκαθάρισης της τελευταίας εβραϊκής κοινότητας που είχε απομείνει στην Ευρώπη. Το καθεστώς άρχισε τη μαζική αποστολή σε στρατόπεδα εξόντωσης στην κατεχόμενη Πολωνία. Υπό την προσωπική καθοδήγηση του Άντολφ Άιχμαν, η μεταφορά γινόταν με ρυθμό 12.000 ανθρώπων την ημέρα.

Με την ανάληψη των νέων καθηκόντων του ο Βάλενμπεργκ ενημερώθηκε ότι περισσότεροι από 400.000 Εβραίοι είχαν εκτοπιστεί σε στρατόπεδα της Πολωνίας. Απέμεναν 230.000 σε όλη την Ουγγαρία.

Χιλιάδες άνθρωποι «βαφτίστηκαν» Σουηδοί πολίτες

Μέσα στους έξι μήνες που ακολούθησαν μέχρι το τέλος του πολέμου και την απελευθέρωση της Βουδαπέστης από τον Κόκκινο Στρατό, ο νεαρός διπλωμάτης αξιοποίησε μεγάλα κονδύλια της Επιτροπής Προσφύγων Πολέμου των ΗΠΑ (δημιουργήθηκε με υπογραφή του Φραγκλίνου Ρούζβελντ τον Ιανουάριο του ’44 με σκοπό τη διάσωση Εβραίων στην Ευρώπη) για να αγοράσει πάνω από 50 κτίρια και να τα κηρύξει «σουηδικό έδαφος», προστατευόμενο από τη διπλωματική ασυλία. Τους έβαλε πινακίδες – καμουφλάζ όπως «Σουηδική Βιβλιοθήκη» και «Σουηδικό Ερευνητικό Ινστιτούτο», κρεμώντας και μεγάλες σουηδικές σημαίες στις προσόψεις τους, ώστε να υπερτονίζει το απαραβίαστό τους. Σε αυτά τα κτίρια βρήκαν καταφύγιο περισσότεροι από 15.000 άνθρωποι. 

Παράλληλα, ο Βάλενμπεργκ δημιούργησε ένα μεγάλο δίκτυο παραγωγής και χορήγησης πλαστών διαβατηρίων. Τα «προστατευτικά διαβατήρια» ταυτοποιούσαν τους κατόχους τους ως Σουηδούς υπηκόους που περίμεναν τον επαναπατρισμό τους. Δεν ήταν νόμιμα, αλλά έμοιαζαν επίσημα και γενικώς γίνονταν δεκτά από τις γερμανικές / ουγγρικές αρχές, έστω μέσω δωροδοκιών. Κατόπιν διαπραγμάτευσης με τις γερμανικές αρχές, η σουηδική αντιπροσωπεία πέτυχε την εξαίρεση των κατόχων αυτών των διαβατηρίων από την υποχρέωση να φορούν το κίτρινο άστρο που απαιτείτο για τους Εβραίους.

Στην αποκορύφωση της επιχειρήσεως, περισσότεροι από 350 άνθρωποι συμμετείχαν στη διάσωση Εβραίων. Κάποιοι έχασαν τη ζωή τους, δολοφονημένοι είτε από μέλη του φιλοναζιστικού Κόμματος του «Σταυρού των Βελών», είτε από άνδρες του Άιχμαν. Ο ίδιος ο Βάλενμπεργκ άρχισε να κοιμάται σε διαφορετικό μέρος κάθε νύχτα, ώστε να αποφύγει τη σύλληψη ή τη δολοφονία του. Αυτό δεν τον εμπόδιζε να κάνει ακόμα και εφόδους στα τρένα που αναχωρούσαν για Πολωνία και να υφαρπάζει ανθρώπους την τελευταία στιγμή, μοιράζοντας τους διαβατήρια προτού ξεκινήσουν για το θάνατο.

Ένας από τους οδηγούς που είχε προσλάβει, ονόματι Σαντόρ Αρντάι, έχει διηγηθεί ότι σε μία τέτοια περίσταση ο Βάλενμπεργκ είχε σκαρφαλώσει πάνω στην οροφή του τρένου προκειμένου να μοιράσει διαβατήρια μέσα από τις πόρτες που δεν είχαν σφραγισθεί ακόμα. «Αγνόησε τις προσταγές των Γερμανών να κατεβεί κάτω, αλλά και τις σφαίρες των «Βελοσταυριτών», που σφύριζαν για εκφοβισμό πάνω από το κεφάλι του».

Ακούραστος, απίστευτα ευρηματικός, δεν δίστασε να χρησιμοποιήσει κάθε μέσο, απάτη ή δωροδοκία με ένα και μοναδικό σκοπό: να σώσει όσες περισσότερες ζωές μπορούσε. Όταν τα σοβιετικά στρατεύματα ήταν θέμα χρόνου να εισβάλουν στην πόλη και οι Ναζί εξόντωναν όσους περισσότερους μπορούσαν πριν την τελική ήττα, αψήφησε τις εντολές της κυβερνήσεώς του να εγκαταλείψει την ουγγρική πρωτεύουσα προκειμένου να διασώσει ακόμα μερικές δεκάδες ανθρώπων.

Σύλληψη και εξαφάνιση

Κατά τις τελευταίες ημέρες της πολιορκίας της Βουδαπέστης, τον Ιανουάριο του 1945, ο Βάλενμπεργκ κλήθηκε στο γραφείο του στρατάρχη Ροντιόν Μαλινόφσκι για να απαντήσει σε κατηγορίες περί επίδοσης σε κατασκοπεία. Κλήθηκε ή πήγε αυτοβούλως – οι θεωρίες διίστανται, αυτό που μοιάζει βέβαιο είναι ότι τα τελευταία καταγεγραμμένα λόγια του ήταν τα εξής: «Δεν ξέρω αν στη συνάντηση αυτή πηγαίνω σαν φιλοξενούμενος ή κρατούμενος».

Φαίνεται ότι για τους Σοβιετικούς οι διασυνδέσεις του Βάλενμπεργκ με τους Ναζί και τους Αμερικανούς απέπνεαν άρωμα κατασκοπείας και η διάσωση των Εβραίων δεν ήταν παρά ένα προπέτασμα καπνού. Η εκδοχή ότι αντί για τον Μαλινόφσκι τον υποδέχτηκε ο υπαξιωματικός εκείνη την εποχή Λεονίντ Μπρέζνιεφ ίσως και να εξηγεί την απροθυμία της Σοβιετικής Ένωσης τα μετέπειτα χρόνια να ρίξει φως στις συνθήκες απαγωγής και εξαφάνισης του. Το μόνο δεδομένο είναι ότι από εκείνο το σημείο κι έπειτα τα ίχνη του Βάλενμπεργκ χάθηκαν για πάντα. Το μυστήριο σχετικά με την τύχη του παραμένει τέτοιο έως και σήμερα.

Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες σχετικά με το κίνητρο των Σοβιετικών και το τέλος που επεφύλαξαν στον κρατούμενο τους. Το πιθανότερο είναι ότι υπήρξε το πρώτο «επώνυμο» θύμα του «Ψυχρού Πολέμου», ως ύποπτος για κατασκοπεία (και κατά συνέπεια εχθρός του κομμουνισμού) και ότι αρχικά η κράτησή του προοριζόταν να αποτελέσει ένα ισχυρό ατού στα χέρια της ΕΣΣΔ, στο πλαίσιο της διαμάχης που ξεκίνησε μετά το τέλος του πολέμου για την ανταλλαγή πρακτόρων μεταξύ των δύο στρατοπέδων.

Σύμφωνα με τις περισσότερες μαρτυρίες ο Βάλενμπεργκ οδηγήθηκε αρχικά στις φυλακές Λουμπιάνκα της Μόσχας και ίσως από εκεί σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας στη Σιβηρία.

Από νεκρός το '47 έως ζωντανός έως το '83...

Οι πρώτες μαρτυρίες για τον εγκλεισμό του εμφανίστηκαν σχεδόν αμέσως μετά την εξαφάνισή του, ενώ από το 1950, οπότε η Μόσχα άρχισε να απελευθερώνει αιχμαλώτους πολέμου, αρκετοί ήταν εκείνοι, εντός της ΕΣΣΔ, που έκαναν λόγο για ένα μυστηριώδη κρατούμενο. Κάποιοι είχαν αναφέρει το όνομα του, άλλοι γνώριζαν μόνο για ένα «Σουηδό διπλωμάτη». Καθώς η Σουηδία άρχισε να θέτει ερωτήματα για την τύχη του, το Κρεμλίνο έδωσε το 1957 μια καθόλου πειστική έκθεση στη δημοσιότητα σύμφωνα με την οποία ο Βάλενμπεργκ απεβίωσε από καρδιακή προσβολή στη φυλακή τον Ιούλιο του 1947.

Αρκετοί πρώην κρατούμενοι έχουν ισχυρισθεί ότι είχαν δει τον Βάλενμπεργκ ζωντανό μετά το αναφερόμενο ως έτος θανάτου του, ακόμη και έως το 1957 σε στρατόπεδα της Σιβηρίας.

Το επόμενο βήμα στη διερεύνηση της υπόθεσης έγινε μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, όταν το Κρεμλίνο συμφώνησε να συνεργαστεί με τη Σουηδία ερευνώντας τα αρχεία και ανακρίνοντας τους εργαζομένους στις υπηρεσίες κρατικής ασφάλειας. Το τελικό πόρισμα, που δόθηκε στη δημοσιότητα το 2000, δεν καταλήγει σε οριστικό συμπέρασμα σχετικά με την τύχη του Βάλενμπεργκ, διαπιστώνοντας ότι πολλά έγγραφα είχαν καταστραφεί ή παραχαραχθεί προκειμένου να χαθεί κάθε ίχνος του Σουηδού.

Σύμφωνα με τον επικεφαλής της KGB από το 1954 έως το 1958, Ιβάν Σερόφ, ο Βάλενμπεργκ δεν πέθανε από παθολογικά αίτια, αλλά εκτελέστηκε το 1947. Ένας άλλος άνθρωπος της KGB, No 2 στην ιεραρχία στις αρχές της δεκαετίας του ’80, ο Σάσα Παβλόφ φέρεται να είχε εκμυστηρευτεί σε έναν Σουηδό δικαστικό που εργαζόταν για τα Ηνωμένα Έθνη ότι ο Βάλενμπεργκ ζούσε μέχρι τη δεκαετία του 1980 και ότι συγκεκριμένα πέθανε στα τέλη Μαρτίου του ’83 σε κατ’ οίκον περιορισμό λίγο έξω από τη Μόσχα! Οι Αμερικάνοι, που λόγω του ισχυρού εβραϊκού λόμπι (ο πρώην Αμερικανός βουλευτής Τομ Λάντος ήταν ένας από αυτούς που διέσωσε ο Βάλενμπεργκ στη Βουδαπέστη), έχουν αναζητήσει πιο επίμονα από κάθε άλλη πλευρά τη διαλεύκανση της υπόθεσης, έχουν θεωρήσει τόσο αξιόπιστη αυτή την πληροφορία που βάσει των αρχείων τους είναι μία από τις επικρατέστερες.

Όσοι ήξεραν, πήραν το μυστικό μαζί τους

Ο ετεροθαλής αδελφός του Βάλενμπεργκ, γνωστός φυσικός του CERN, Γκι φον Ντάρντελ, αφιέρωσε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του στην αναζήτηση της μοίρας του. Ταξίδεψε στη Σοβιετική Ένωση περίπου 50 φορές για συζητήσεις και έρευνες και συγκέντρωσε ένα αρχείο 50.000 σελίδων με συνεντεύξεις, άρθρα περιοδικών, επιστολές και άλλα ντοκουμέντα σχετικά με την αναζήτησή του. Το 1991 συνέστησε μια σουηδο-ρωσική ομάδα εργασίας για να ερευνήσει 11 στρατιωτικά και πολιτικά αρχεία της πρώην ΕΣΣΔ, που θα μπορούσαν να κρύβουν την αλήθεια. Η ομάδα ωστόσο δεν μπόρεσε να βγάλει κάποιο συμπέρασμα. Ο Φον Ντάρντελ, ο οποίος απεβίωσε το 2009, ήταν μεταξύ των πολλών που δεν αποδέχονταν τις διάφορες εκδοχές θανάτου του Βάλενμπεργκ. Απαιτούσαν το άνοιγμα των αρχείων στη Ρωσία, τη Σουηδία και την Ουγγαρία σε αμερόληπτους ερευνητές.

Και αν ήταν πράγματι κατάσκοπος των Αμερικανών, όπως άφηναν να διαφανεί τα χιλιάδες πρώην απόρρητα έγγραφα που έδωσε στη δημοσιότητα η CIA το 1996, είναι μάλλον εντελώς αδιάφορο. Ό,τι και αν ήταν, η ανθρωπιστική δράση του υπερέβη και επισκίασε οτιδήποτε άλλο. Ιδίως από τη στιγμή που δεν εγκατέλειψε την Ουγγαρία, συνεχίζοντας, σε ένα ανεπανάληπτο κρεσέντο αλτρουισμού, να παίζει τη ζωή του κορόνα - γράμματα.

Ο Ραούλ Βάλενμπεργκ έχει γίνει επίτιμος πολίτης σε πέντε χώρες, έχει δώσει το όνομα του σε πολλούς δρόμους σε όλον τον κόσμο και η μνήμη του τιμάται κάθε χρόνο με πολυάριθμες εκδηλώσεις σε Ισραήλ, Ουγγαρία και Σουηδία. Από το Ισραήλ έχει αναγνωριστεί ως ένας εκ των «Δικαίων των Εθνών», ενώ οι κυβερνήσεις της Σουηδίας και της Ουγγαρίας ανακήρυξαν το έτος 2012 έτος Βάλενμπεργκ με την απολύτως εύστοχη ρήση «Ο άνθρωπος σε έναν κόσμο απανθρωπιάς».

Όλα αυτά δεν αναιρούν – απλώς μετριάζουν την ντροπή που θα έπρεπε να νιώθει ακόμα η ανθρωπότητα για την - άταφη και άκλαυτη - μοίρα που επεφύλαξε σε έναν από τους πιο αυθεντικούς ήρωες που γνώρισε ποτέ το ανθρώπινο είδος.