«Έπεφταν από τα παράθυρα»: Ο μύθος των χιλιάδων αυτοκτονιών για τη μέρα που άλλαξε τον κόσμο

Λίγα γεγονότα στην παγκόσμια ιστορία μπορούν σε επίπεδο επιδραστικότητας να συγκριθούν με το μεγαλύτερο χτύπημα που δέχτηκε το καπιταλιστικό σύστημα από καταβολής του έως σήμερα.

Οι επιπτώσεις του μεγάλου «Κραχ» των ΗΠΑ το 1929 ήταν αλυσιδωτές, παράπλευρες και κοσμογονικές, αφού η τεράστια οικονομική ύφεση που επεκτάθηκε στην Ευρώπη τη δεκαετία του 1930 καλλιέργησε το έδαφος για την άνοδο των ολοκληρωτικών καθεστώτων και δη το ναζιστικό στη Γερμανία, που αιματοκύλησε τον πλανήτη. 

Η δεκαετία του ’20 ήταν αυτή με τη μεγαλύτερη βιομηχανική ανάπτυξη στην ιστορία των ΗΠΑ. Η λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου βρήκε κατεστραμμένη την Ευρώπη και η αμερικανική οικονομία ανέλαβε το μεγαλύτερο μέρος της παγκόσμιας παραγωγής. Μέχρι και το 1929 η παραγωγή αυξήθηκε κατά 42%, ενώ το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα αυξήθηκε από 6.500 σε 8.000 δολάρια. Τα ποσοστά ανεργίας δεν ξεπερνούσαν το 4%.

Νεοπλουτισμός και υπερδανεισμός

Ήταν μια δεκαετία πλούτου και υπέρβασης, αλλά όπως συμβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις και μια δεκαετία υπερδανεισμού. Το εύκολο χρήμα είναι η κύρια αιτία του υπερδανεισμού και της κερδοσκοπίας. Εφευρέσεις και τεχνολογικές βελτιώσεις δημιούργησαν τεράστιες επενδυτικές ευκαιρίες, οδηγώντας σε μεγάλα χρέη. Η χαλαρή πίστωση με την υπερχρέωση προλείανε το έδαφος για κερδοσκοπικά παιχνίδια και επενδυτικές φούσκες. Στο φαύλο κύκλο που ακολούθησε έπαιξε ρόλο και η κατάρρευση του χρηματιστήριου του Λονδίνου (20/09/1929), μετά τη φυλάκιση του Βρετανού επενδυτή Κλάρενς Χέιτρι και των συνεργατών του για απάτη και πλαστογραφία.

Το χρηματιστήριο υποσχόταν γρήγορα κέρδη, η συντριπτική πλειονότητα όσων έκαναν επενδύσεις έβγαιναν κερδισμένοι και θεωρούσαν ότι θα συνέχιζε να αναπτύσσεται επ’ αόριστον. Κάποιοι διορατικοί αναλυτές προειδοποιούσαν ότι η εξάπλωση των χρηματικών αποθεμάτων είχε δημιουργήσει μια τεράστια οικονομική φούσκα, αλλά το καθεστώς ευφορίας δεν άφηνε χώρο στις όποιες αμφισβητήσεις.

Κατάρρευση και επιπτώσεις

Όταν το ντόμινο άρχισε να ξετυλίγεται, ήταν πια πολύ αργά για να διασωθούν, έστω τα προσχήματα. Οι τράπεζες που είχαν χρηματοδοτήσει τα υπερχρέη άρχισαν να καταρρέουν καθώς οι δανειολήπτες αδυνατούσαν να ανταποκριθούν στις συμβατικές τους υποχρεώσεις και καταθέτες σήκωναν τα χρήματά τους μαζικά από τους λογαριασμούς τους, σχηματίζοντας τραπεζικές ουρές. Το πρώτο εξάμηνο του 1929 περίπου 350 περιφερειακές τράπεζες έβαλαν λουκέτο! Από το Μάρτη είχαν διαφανεί τα πρώτα πολύ ανησυχητικά σημάδια για το χρηματιστήριο και οι εξελίξεις πήραν μορφή χιονοστιβάδας τον Οκτώβριο.

Στις 24 του μήνα οι τιμές των μετοχών σημείωσαν κατακόρυφη πτώση και πλήθος επενδυτών έσπευσε να πουλήσει ό,τι μετοχές διέθετε έναντι οποιουδήποτε τιμήματος. Πάνω από 13 εκατομμύρια μετοχές άλλαξαν χέρια μόνο εκείνη την μέρα, που τιτλοφορήθηκε «Μαύρη Πέμπτη».

Πέντε ημέρες αργότερα, την επονομαζόμενη «Μαύρη Τρίτη», η κατάρρευση ήταν καθολική. Εκατομμύρια τίτλοι μετοχών έγιναν απλά χαρτιά. Η αγορά έχασε σε λίγες ώρες 14 δισεκατομμύρια δολάρια. Οι συνολικές απώλειες της εβδομάδας έφτασαν τα 30 δισ., ποσό που ξεπερνούσε κατά δέκα φορές τον ετήσιο προϋπολογισμό της ομοσπονδιακής κυβέρνησης.

Τα νούμερα που έχουν συνδεθεί με το μεγάλο «Κραχ» μοιάζουν ακόμα και σήμερα σοκαριστικά.

Εκτιμάται ότι μέχρι τα τέλη του 1930 κατέρρευσαν περίπου 9.000 τράπεζες (!), ενώ σε βάθος τετραετίας 85.000 επιχειρήσεις κήρυξαν πτώχευση και 140 δισ. δολάρια καταθέσεων εξατμίστηκαν. Έως το 1932 οι νέοι άνεργοι είχαν φτάσει τα 14 εκατομμύρια, που σημαίνει ότι περίπου 12.000 άνθρωποι έχαναν ημερησίως τη δουλειά τους! Χιλιάδες άστεγες οικογένειες άρχισαν να δημιουργούν παραγκούπολεις από τις αρχές του ’31. Τα απόνερα του «Κραχ» σε όλο τον κόσμο ονομάστηκαν Μεγάλη Ύφεση (Big Depression), την οποία οι ΗΠΑ βίωσαν ως οικονομική εξαθλίωση για ένα πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού.

«Η Wall Street θα ήταν έρημο τοπίο»

Σε αυτά όμως τα νούμερα της οικονομικής καταστροφής έχει προστεθεί και ένας μεγάλος μύθος. Είναι ο μύθος των «ανθρώπων που έπεφταν από τα παράθυρα». Η αμερικάνικη λαϊκή κουλτούρα έχει περάσει από γενιά σε γενιά την εντύπωση ότι τις ημέρες που ακολούθησαν το «Κραχ» ξεκληρίστηκε περίπου μια μικρή... κωμόπολη των ΗΠΑ. Οι σχετικές αναφορές κάνουν λόγο για 23.000 αυτοκτονίες (!) ανθρώπων που έχασαν τα πάντα, συμπεριλαμβανομένων χρηματιστών και τραπεζιτών, που ήταν δήθεν κυρίως αυτοί που έπεφταν από τα παράθυρα.

Στην πραγματικότητα τίποτα τέτοιο δεν συνέβη. «Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το κύμα αυτοκτονιών που ακολούθησε τη συντριβή του χρηματιστηρίου είναι επίσης μέρος του θρύλου του 1929. Η αλήθεια όμως είναι ότι δεν υπήρξε καμία επιδημία αυτοκτονιών», έγραψε ο οικονομολόγος John Kenneth Galbraith στο βιβλίο του «The Great Crash 1929».

Ο Galbraith ανέφερε ότι ο αριθμός των αυτοκτονιών στις ΗΠΑ τον Οκτώβριο και τον Νοέμβριο του 1929 ήταν από τους χαμηλότερους από οποιονδήποτε μήνα του ίδιου έτους. Το ποσοστό αυτοκτονιών ήταν σημαντικά υψηλότερο κατά τους καλοκαιρινούς μήνες πριν από τη συντριβή. Ωστόσο, οι ψεύτικες ιστορίες σχετικά με ένα μπαράζ αυτοκτονιών στη Wall Street είχαν γίνει τόσο διαδεδομένες στα μέσα Νοεμβρίου του 1929 που ο Charles Norris, επικεφαλής ιατροδικαστής της Νέας Υόρκης, αισθάνθηκε υποχρεωμένος να τους αντικρούσει δημοσίως, αναφέροντας ότι ο αριθμός των 44 αυτοκτονιών που είχαν συμβεί κατά τις προηγούμενες τέσσερις εβδομάδες στο Μανχάταν, ήταν χαμηλότερος από τους 53 που καταγράφηκαν την ίδια χρονική περίοδο το 1928.

«Αν οι μισές αυτοκτονίες που αναφέρθηκαν χθες είχαν αποδειχθεί αληθινές, η Wall Street θα ήταν σήμερα το πρωί ένα… έρημο τοπίο», ανέφερε η «New York Daily News» την επόμενη της «Μαύρης Πέμπτης».

Η συμβολή του Τσόρτσιλ στη λαϊκή κουλτούρα

Από πού προήλθε λοιπόν ο μύθος των χρηματιστών που φούνταραν από τα κτίρια; Σύμφωνα με τον ιστορικό επιχειρήσεων και συγγραφέα John Steele Gordon, το χεράκι του σε αυτόν έβαλε η αναφορά ενός Βρετανού, που βρισκόταν τότε στο Μανχάταν και υπέστη ο ίδιος οικονομική ζημιά από την κατάρρευση του χρηματιστηρίου. Ο Βρετανός αυτός λεγόταν Ουίνστον Τσόρτσιλ…

Ο μετέπειτα πρωθυπουργός του Ηνωμένου Βασιλείου διέμενε στο εμβληματικό Savoy Plaza Hotel και έγινε αυτόπτης μάρτυρας ενός τραγικού περιστατικού. Έχοντας τότε την ιδιότητα και του αθρογράφου στην «Daily Telegraph», έγραψε στο φύλλο της 9ης Δεκεμβρίου του 1929 για αυτή την εμπειρία: «Κάτω από το παράθυρο μου ένας άνδρας έπεσε από τον 15ο όροφο και έγινε κομμάτια, προκαλώντας άγρια αναταραχή και την άφιξη της πυροσβεστικής».  

Σύμφωνα με τον Gordon βέβαια, ο Τσόρτσιλ είχε δει το τέλος της ελεύθερης πτώσης από τον 10ο όροφο του ξενοδοχείου ενός Γερμανού μηχανικού, του Δρ Otto Matthies. Ακόμη και αν αυτή σχετιζόταν με οικονομικά προβλήματα, ο θάνατος σημειώθηκε το πρωί της 24ης Οκτωβρίου, λίγες ώρες δηλαδή πριν καταρρεύσει η αγορά.

Μια άλλη παράμετρος που μπορεί να έχει συμβάλλει στο μύθο είναι το black humor. Την Παρασκευή, 25 Οκτωβρίου, πολλοί Αμερικανοί διάβασαν το εξής σχόλιο από τον γνωστό για την πικάντικη γραφίδα αρθρογράφο Will Rogers: «Όταν η Wall Street είχε πια διαλυθεί τελείως, έπρεπε να περιμένεις στην ουρά για να φουντάρεις από κάποιο παράθυρο, τη στιγμή που οι κερδοσκόποι πουλούσαν… χώρους για πτώματα στο East River». Ο κωμικός Eddie Cantor, ο οποίος έχασε το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του στο Κραχ, δεν έχασε και το χιούμορ του. Τις επόμενες ημέρες ανέφερε μια ιστορία, σύμφωνα με την οποία όταν ζήτησε ένα δωμάτιο 19ου ορόφου σε ένα ξενοδοχείο της Νέας Υόρκης, ο υπάλληλος τον ρώτησε: «Για να κοιμηθείς ή να πηδήξεις;»

Ο ρόλος του Τύπου στη διαστρέβλωση 

Στην πραγματικότητα υπήρξαν μόνο δύο καταγεγραμμένες περιπτώσεις ανθρώπων που βούτηξαν στο κενό, στην οικονομική περιοχή του Μανχάταν τις εβδομάδες μετά το Κραχ. Μία υπάλληλος χρηματιστηριακής εταιρίας πήδηξε από τον 40ο όροφο του Equitable Building στις 7 Νοεμβρίου, με τους εργοδότες της να αναφέρουν ότι ήταν εξαντλημένη από την υπερβολική εργασία, ως αποτέλεσμα της πρόσφατης φρενίτιδας των συναλλαγών. Εννέα ημέρες αργότερα ένας 65χρονος άνδρας, επικεφαλής μιας εταιρείας χονδρικής παραγωγής, που είχε υποστεί μεγάλες απώλειες στην αγορά, προσγειώθηκε πάνω σε ένα παρκαρισμένο αυτοκίνητο στη Wall Street, έχοντας βουτήξει από το μπαλκόνι του γραφείου του δικηγόρου του, που βρισκόταν στον 7ο όροφο.

Η έναρξη της Μεγάλης Ύφεσης προκάλεσε πράγματι αύξηση του αριθμού αυτοκτονιών στις ΗΠΑ, σε καμία περίπτωση όμως στο βαθμό της αποδίδεται. Με βάση τα στατιστικά στοιχεία που ανέφερε ο Galbraith στο «The Great Crash 1929», το ποσοστό αυτοκτονιών στη χώρα αυξήθηκε από 17 ανά 100.000 ανθρώπους το 1929, σε 21,3 το 1932. «Στη συλλογική μνήμη, μερικές από αυτές τις τραγωδίες μπορεί να έχουν μετακινηθεί πίσω ένα ή δύο χρόνια, στον καιρό της συντριβής του χρηματιστηρίου», γράφει σχετικά ο Galbraith.

Οι ιστορίες που δημοσίευσε τις επόμενες ημέρες ο αμερικανικός Τύπος σχετικά με τρομερά περιστατικά αυτοκτονιών ανθρώπων που έχασαν τα πάντα στο «Κραχ», συμπλήρωσαν τη μυθολογική υπόσταση του γεγονότος. Κάποιοι από αυτούς επώνυμοι. Ο επενδυτής ακινήτων του Σικάγου C. Fred Stewart χρησιμοποίησε ως «φονικό όπλο» το αέριο για να πεθάνει από ασφυξία, ο πολιτικός μηχανικός Carl Motiska λούστηκε με βενζίνη και έγινε παρανάλωμα, ενώ ο μεσίτης John Betts επέλεξε να δηλητηριαστεί.

Χρειάστηκαν 10 χρόνια για να ορθοποδήσει η αμερικανική οικονομία και 25 για να επιστρέψει ο δείκτης Dow Jones στα προ του 1929 επίπεδα. Μαζί με την ημέρα της ανεξαρτησίας και το Περλ Χάρμπορ είναι τα σημαντικότερα γεγονότα στην ιστορία των ΗΠΑ και αυτό που έχει αποδειχθει είναι ότι για το μυθολογικό περιτύλιγμα του επιστρατεύθηκαν τερατώδεις υπερβολές.