«Μπορείς να πατεντάρεις τον ήλιο;» Ο επιστήμονας που αγνόησε 7 δισ. δολάρια για να πάρουν όλοι το εμβόλιό του

Ο όρος πολιομυελίτιδα (στα αγγλικά Poliomyelitis) προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις πολιός, που σημαίνει «γκρίζος» και μυελός, αναφερόμενος στο «νωτιαίο μυελό» και την κατάληξη -ίτις, η οποία υποδηλώνει φλεγμονή. Πρόκειται για οξεία ιογενή μολυσματική ασθένεια που μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο, κυρίως μέσω του στόματος και των κοπράνων. Συχνά ονομάζεται και παιδική παράλυση, γιατί πιο ευάλωτα στον ιό είναι τα παιδιά και βασική επίπτωση η παράλυση, συχνότερα των κάτω άκρων.

Περίπου 70 χρόνια μετά την αναγνώριση της ως ξεχωριστή πάθηση, προσδιορίστηκε ο αιτιολογικός παράγοντας της, δηλαδή ο ιός της πολιομυελίτιδας. Το 1908 ο Αυστριακός γιατρός Καρλ Λαντστάινερ έλαβε δείγματα από νωτιαίο μυελό πάσχοντος και δημιούργησε ένα μίγμα με το οποίο κατάφερε να μολύνει πιθήκους, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι αιτία της νόσου είναι κάποιος ιός. Έως τότε είχαν εκδηλωθεί στην ανθρωπότητα κάποιες σημαντικές επιδημίες πολιομυελίτιδας, ωστόσο ήταν αδύνατο να αποδοθούν σε ιό.

Ο χειρότερος φόβος των Αμερικανών μετά την ατομική βόμβα

Από το 1880, που η ασθένεια εμφάνισε έξαρση, προκάλεσε θάνατο ή παράλυση σε δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, κυρίως στην Ευρώπη. Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η χώρα που εξελίχθηκε σε επίκεντρο της επιδημίας ήταν οι ΗΠΑ. Στις αρχές της δεκαετίας του ’50 η νόσος θεωρούνταν ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τη δημόσια υγεία στη χώρα. Τα ετήσια κρούσματα αυξάνονταν με καταστροφικό ρυθμό και το 1952 ξέσπασε η μεγαλύτερη επιδημία στην ιστορία του έθνους.

Από τα 58.000 περιστατικά που καταγράφηκαν επισήμως εκείνο το έτος, 3.145 άτομα απεβίωσαν και 21.269 χτυπήθηκαν από μέτρια έως σοβαρή αναπηρία, ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό ήταν παιδιά. «Η αντίδραση του κόσμου ήταν εφάμιλλη της πανώλης. Οι κάτοικοι των αστικών περιοχών πανικοβάλλονταν κάθε καλοκαίρι που επέστρεφε ο τρομακτικός αυτός επισκέπτης», αναφέρει ο ιστορικός Γουίλιαμ Ο' Νιλ. Βάσει αναφορών σε ένα ντοκιμαντέρ του PBS το 2009, «η πολιομυελίτιδα ήταν εκείνα τα χρόνια ο χειρότερος φόβος των Αμερικανών, αν εξαιρεθεί η ατομική βόμβα»!  

Σε αυτή τη διάσταση της νόσου ασφαλώς έπαιξε ρόλο και ο θάνατος του πιο αναγνωρίσιμου θύματος της. Ο επί 12 χρόνια πρόεδρος των ΗΠΑ Φραγκλίνος Ρούσβελτ είχε προσβληθεί από την ασθένεια το 1921 και καθηλώθηκε για το υπόλοιπο της ζωής του σε αναπηρικό καροτσάκι, χάνοντας τελικά τη μάχη από εγκεφαλική αιμορραγία το 1945.

Ο Ρούσβελτ είχε ιδρύσει έναν οργανισμό που χρηματοδοτούσε προγράμματα ανάπτυξης εμβολίων, ενώ από τα τέλη της δεκαετίας του ’40 βρισκόταν σε εξέλιξη ένας αγώνας δρόμου ανάμεσα στους επιστήμονες για την ανακάλυψη τρόπου πρόληψης ή θεραπείας της νόσου.

Ο λαϊκός ήρωας των Αμερικάνων

Το 1948 ο Αμερικανός ιολόγος και ερευνητής γιατρός Τζόνας Σολκ ανέλαβε ένα πρόγραμμα το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Εθνικό Ίδρυμα για την Παιδική Παράλυση, ώστε να προσδιοριστεί ο αριθμός των διαφορετικών τύπων του ιού της πολιομυελίτιδας. Είχε ειδικευτεί στη μελέτη των ιών της γρίπης ως ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, όπου είχε λάβει υποτροφία το 1941. Ο Σολκ βρήκε την ευκαιρία να επεκτείνει το πρόγραμμα προς την κατεύθυνση δημιουργίας εμβολίου κατά της ασθένειας, και από κοινού με την ομάδα ικανών επιστημόνων που συγκέντρωσε, αφιέρωσε τον εαυτό του στην έρευνα αυτή για 7 ολόκληρα χρόνια. Η επιτόπια δοκιμή πειραματικού ελέγχου του εμβολίου ήταν, σύμφωνα με τον Ο' Νιλ, «το πιο πολύπλοκο πρόγραμμα του είδους του στην ιστορία». Περιελάμβανε 20.000 ιατρούς και δημόσιους λειτουργούς υγείας, 64.000 άτομα προσωπικό σχολείων και 220.000 εθελοντές. Πάνω από 1.800.000 παιδιά σχολείου συμμετείχαν στη δοκιμή.

Ενώ πολλοί επιστήμονες πίστευαν ότι τα εμβόλια μπορούσαν να αναπτυχθούν μόνο με ζωντανούς ιούς για να είναι αποτελεσματικά, ο Σολκ ανέπτυξε ένα εμβόλιο «σκοτωμένου ιού», το οποίο μεγάλωνε τον ιό και τον απενεργοποιούσε, χρησιμοποιώντας φορμαλδεΰδη για να αποτρέψει την αναπαραγωγή του. Αυτός ο νεκρός ιός μπορούσε να «εξαπατήσει» το ανοσοποιητικό σύστημα ώστε να παράσχει αντισώματα χωρίς τον κίνδυνο μόλυνσης του ατόμου.

Μετά από πολλές δοκιμές, το εμβόλιο κηρύχθηκε ασφαλές και αποτελεσματικό, στις 12 Απριλίου του 1955. Η ημέρα σχεδόν ανακηρύχθηκε εθνική εορτή στις ΗΠΑ και ο Σολκ έλαβε τη διάσταση του «θαυματοποιού» στη κοινή γνώμη. Έγινε εν μια νυκτί ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα πρόσωπα στη χώρα, με την αύρα του σούπερ σταρ για το κοινό. Ήταν ο άνθρωπος που απολάμβανε τη μεγαλύτερη υπόληψη μεταξύ των συμπατριωτών του.

Στα αεροπλάνα, οι κυβερνήτες ανακοίνωναν ότι ήταν και αυτός στην πτήση και οι συνεπιβάτες του ξέσπαγαν σε χειροκροτήματα. Τα ξενοδοχεία αναβάθμιζαν αυτοβούλως σε σουίτες τα δωμάτια που έκλεινε. Ένα γεύμα του σε εστιατόρια σήμαινε αναπόφευκτα διακοπή από κάποιον θαυμαστή του και το γραμματοκιβώτιο του ξεχείλιζε καθημερινά από επιστολές συμπολιτών του.

Μπορείς να πατεντάρεις τον ήλιο;

Για τον Τζόνας Σολκ όμως αυτός ο χείμαρρος φήμης ήταν έως και ενοχλητικός. Θεωρούσε ότι η θέση του επιστήμονα δεν ήταν στο προσκήνιο με την ιδιότητα του λαϊκού ήρωα, αλλά στο εργαστήριο του. Δεν έβλεπε την ώρα να τελειώσει όλο αυτό και τα αλλεπάλληλα αιτήματα για συνεντεύξεις και ομιλίες σε διαλέξεις, προκειμένου να αφοσιωθεί ξανά, απρόσκοπτα, στην έρευνά του. Δεν μπήκε καν στον... κόπο να πατεντάρει την ανακάλυψη του, κάτι που θα τον αναδείκνυε σε έναν από τους πλουσιότερους ανθρώπους παγκοσμίως! Μοναδική πρόθεση του ήταν η ανάπτυξη ενός ασφαλούς και προσιτού σε όλο τον κόσμο αποτελεσματικού εμβολίου, όσο πιο γρήγορα γινόταν. Όταν σε μια τηλεοπτική συνέντευξη του, ρωτήθηκε «ποιος είναι ο κάτοχος ευρεσιτεχνίας του εμβολίου», έδωσε μια απάντηση που θα έπρεπε να κάνει… κόκκινους από ντροπή όλους εκείνους τους κατ' ευφημισμόν... συναδέλφους του, που στο βωμό του κέρδους κοστολογούν ανερυθρίαστα τις ανθρώπινες ζωές. «Θα έλεγα ότι κάτοχοί του είναι όλοι οι άνθρωποι. Δεν υπάρχει πατέντα. Μπορείς να πατεντάρεις τον ήλιο;»

Η έρευνα είχε χρηματοδοτηθεί από φιλανθρωπικές δωρεές και ο Σολκ θεωρούσε ανήθικο να την οικειοποιηθεί. Σύμφωνα με μια έρευνα του περιοδικού Forbes, εάν ο Σολκ είχε κατοχυρώσει με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας το εμβόλιο, θα γινόταν πλουσιότερος κατά περίπου 7 δισεκατομμύρια δολάρια!

Ένας... μυστηριώδης ευεργέτης του είδους

Ο Σολκ ήταν ένας λειτουργός, ένας φιλόσοφος της ιατρικής, με σκέψεις και ιδέες που συμπεριέλαβε σε δύο βιβλία του και χάρη σε αυτές οι New York Times τον χαρακτήρισαν το 1966 ως «πατέρα της βιοφιλοσοφίας». Σε ένα άρθρο, μερικά χρόνια πριν, στην ίδια εφημερίδα, παρουσιαζόταν ως κάποιος που αδιαφορεί για τις κοινές ανησυχίες των ανθρώπων, προεξαρχόντων των χρημάτων. Προσέγγιζε με βαθιά στοχαστικό τρόπο την ιατρική και πίστευε ότι τα αποτελέσματα της επιστημονικής έρευνας είναι ένα δώρο που πρέπει να προσφέρεται απλόχερα στους ανθρώπους.

«Αισθάνομαι ότι η σπουδαιότερη επιβράβευση μου για το εμβόλιο είναι ότι θα έχω την ευκαιρία να κάνω περισσότερα», είχε δηλώσει. Στα μέσα της δεκαετίας του ’80 ξεκίνησε την έρευνα για την ανάπτυξη εμβολίου για το AIDS. Είχε κλείσει έξι δεκαετίες ζωής και θα μπορούσε να έχει αποσυρθεί, επαναπαυόμενος στις δάφνες του, ως επικεφαλής και του Ινστιτούτου Βιολογικών Σπουδών Jonas Salk, που ίδρυσε το 1960 στην Καλιφόρνια. Δεν το έκανε όμως. Συνέχισε να αναζητά το αντίδοτο για τη μεγάλη επιδημία των ’80s και ‘90s έως την τελευταία ημέρα της ζωής του. Πέθανε στα 80 του μεν, αναπάντεχα δε, από καρδιακή προσβολή στις 23 Ιουνίου του 1995.

Για τους Αμερικάνους των δεκαετιών του ’50 και του ’60 ο Τζόνας Σολκ ήταν ο δικός τους άνθρωπος, αυτός που κάθε γονιός ήθελε να του σφίξει το χέρι. Δημοφιλής όσο λίγοι, την ίδια ώρα όμως εντελώς «ξένος» στην πατρίδα του καπιταλισμού, ως προς την στάση ζωής του,

Σε μια λίστα με τις σημαντικότερες προσωπικότητες που έζησαν ποτέ, αλλά στους περισσότερους ανθρώπους είναι άγνωστες, αυτός ο… μυστηριώδης ευεργέτης του είδους, θα είχε αναμφίβολα περίοπτη θέση.