Επανάσταση 1821: Ο λυρικός ποιητής Ανδρέας Κάλβος

Ο Ανδρέας Κάλβος (1792-1869) γεννήθηκε στη Ζάκυνθο, αλλά σε παιδική ηλικία, για οικογενειακούς λόγους, έφυγε με την οικογένειά του για την Ιταλία, όπου έζησε μεγάλο μέρος της νεότητας στο Λιβόρνο και στη Φλωρεντία. Αργότερα, μετακινήθηκε βορειότερα στην Αγγλία, αλλά και στην κεντρική Ευρώπη, αρχικά στην Ελβετία κι έπειτα στο Παρίσι, επέστρεψε αργότερα στα Επτάνησα, όπου ήτανε στην Κέρκυρα καθηγητής στην Ιόνιο Ακαδημία και, τέλος, πίσω στην Αγγλία όπου πέθανε. Ο Μαικήνας του για ένα σύντομο διάστημα Ugo Foscolo τον περιγράφει σε επιστολή ως εγκρατή, ως μετριόφρων και ως μία έξοχη διάνοια.

Διαβάστε επίσης: Επανάσταση 1821: Ο Εθνικός ευεργέτης Ιωάννης Βαρβάκης

Ενδεχομένως, η Επανάσταση του Γένους μοιάζει να είχε ήδη βρει τον αοιδό της στην Ευρώπη. Πρόκειται για έναν πολυταξιδεμένο ποιητή, ο οποίος ως Έλληνας της Διασποράς, αριστοκρατικής προέλευσης και γλωσσομαθής (ιταλικά, ελληνικά, αγγλικά και γαλλικά), με αρχαιομάθεια δεδομένη και πολύπλευρο πρίσμα, αναδύεται σε ηγετική μορφή του Ελληνισμού για την Ποίηση όπως προκύπτει από τη σύγχρονη θεώρηση της ιστορικής συνθήκης. Ίσως ο μόνος άνθρωπος ο οποίος κατάλαβε το ρόλο των νησιών στην επανάσταση σε πραγματικό χρόνο μολονότι τότε ζούσε ήδη στο εξωτερικό.     

Περισσότερο, ο Κάλβος είναι ο κοσμοπολίτης του πνεύματος τον οποίο η χώρα του τίμησε το 1960, έτος Ανδρέα Κάλβου, όταν ο Δήμαρχος Ζακύνθου κ. Νικόλαος Φιλιώτης είχε ήδη ανακινήσει τη διαδικασία μετακομιδής των οστών του, σήμερα στο Μουσείο Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων στα Επτάνησα. Την ανακομιδή σχεδίασε προπολεμικά το Α΄ Πανιόνιο Συνέδριο και σταμάτησε στις παραμονές του δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Άλλωστε, ο ίδιος ο Ανδρέας Κάλβος μας το ζήτησε ευγενικά στην εναρκτήρια λυρική Ωδή όταν «Ο Φιλόπατρις» καταλήγει πως πράγματι είναι «γλυκύς ο θάνατος, μόνον όταν κοιμώμεθα εις την  πατρίδα». Ο λυρικός Κάλβος των 20 Ωδών, δέκα Ωδές για τη Λύρα (Γενεύη, 1824) και οι δέκα Ωδές για τα Λυρικά (Παρίσι, 1826) αφορούνε όλον τον Ελληνισμό ως το λυρικό έπος της Επανάστασης του ’21.  

Οι Λυρικές Ωδές, για τη Λύρα και τα Λυρικά

Στη Λύρα ο ποιητής μας συστήνεται (1^η Ωδή: Ο Φιλόπατρις), όπως επίσης καταγράφει την αρχαία ένδοξη ιστορία εναντίον της Ασίας από την κλασική εποχή των ελληνικών πολέμων απέναντι στους Πέρσες (2^η Ωδή: Εις Δόξαν), αλλά και τη χριστιανική προσέγγιση στο σεβάσμιο θάνατο για την πατρίδα (3^η Ωδή: Εις Θάνατον). Στη συνέχεια κάνει μια ιστορική αναδρομή στην Επανάσταση αρχίζοντας από το Ιάσιο (4^η Ωδή: Εις τον Ιερόν Λόχον) και συνεχίζει με την ποιητική έμπνευση που παίρνει από την αρχαιότητα (5^η Ωδή: Εις Μούσας). Φυσικά, ο Κάλβος αναφέρεται στην ηρωική σφαγή της Χίου, που συγκλόνισε τους πάντες παγκοσμίως στην εποχή της το 1822, ανήμερα Πάσχα (6^η Ωδή: Εις Χίον), αλλά νωρίτερα και στην πολιορκία της Πάργας το 1819 που την ακολούθησε ο βίαιος ξεριζωμός (7^η Ωδή: Εις Πάργαν). Θλιμμένος αποστρέφεται το φόβο των Ασιατών (8^η Ωδή: Εις Αγαρηνούς), αλλά η δυστυχία του τελειώνει όταν βλέπει την Αρετή των Ελλήνων να απελευθερώνει τις αλύτρωτες περιοχές (9^η Ωδή: Εις Ελευθερίαν), ενώ τέλος απευθύνεται στη μητέρα των ηρώων στη γλυκιά Ελλάδα, όταν η Επανάσταση στην ξηρά έχει γίνει εμφύλια διαμάχη και ζητάει από τη θάλασσα να δώσουνε η Ύδρα, οι Σπέτσες και τα Ψαρά τη λύση (10^η Ωδή: Ο Ωκεανός).   

Στα Λυρικά, δυο χρόνια μετά, υφίσταται διμερής δομή, καθώς οι πέντε πρώτες ωδές μιλούνε για μάχες και πολεμιστές, ενώ οι υπόλοιπες μιλούνε για έννοιες.  Άλλωστε ο Ανδρέας Κάλβος στα Λυρικά, στον εναλλακτικό έπαινο της ελληνικής απελευθέρωσης, αν και μέσα στη δίνη της ένοπλης πάλης, ο ίδιος ζώντας μακριά εξυμνεί όλους όσους βοήθησαν πραγματικά στην Επανάσταση του Γένους και γι’ αυτό αρχίζει με το Φιλέλληνα Λόρδο Βύρωνα (1^η Ωδή: Η Βρετανική Μούσα). Ακολούθως περνάει στις σημαντικές μάχες σε Ψαρά, Χίο και Σάμο με το Ολοκαύτωμα στα Ψαρά (2^η Ωδή: Εις Ψαρά), την Τρίτη Λυρική Ωδή την αφιερώνει στα νησιά του Αιγαίου και στον εμβληματικό Εθνάρχη τον Κωνσταντίνο Κανάρη (3^η Ωδή: Τα Ηφαίστεια), ενώ συνεχίζει με την υπενθύμιση ότι «Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερίαν» σε μία Λυρική Ωδή αφιερωμένη στο νησί της Ήρας (4^η Ωδή: Εις Σάμον), όμως δεν ξεχνάει να ψάλλει τα κατορθώματα των Σουλιωτών και τον αγώνα από το Καρπενήσι (5^η Ωδή: Εις Σούλι).  Στο δεύτερο μέρος των Λυρικών συνεχίζει τη ναυτική εικονοποιΐα ευχόμενος να μην χρειαζόμαστε προστάτες (6^η Ωδή: Αι Ευχαί), καθώς κοιτάζει το φάσμα των ναυαγίων και της Διχόνοιας (7^η Ωδή: Το Φάσμα). Η προσωποποίηση της Νίκης ευαγγελίζεται το ευοίωνο αποτέλεσμα (8^η Ωδή: Εις την Νίκην), χωρίς κανένα προδότη όπως τότε θεωρούσανε όλοι το Γεώργιο Βαρνακιώτη (9^η Ωδή: Εις τον Προδότην) και όλες αυτές οι θυσίες πρέπει να εξαντληθούνε έως «συμμέτρως ας αποθάνωμεν δια την πατρίδαν» όπως καταλήγει (10^η Ωδή: Ο Βωμός της Πατρίδος).

Οι πρώτες εκδόσεις, η editio princeps του Κάλβου  

Η κυκλικότητα των 20 Λυρικών Ωδών μας αφήνει να δούμε το λόγο γραφής, μόνο η πατρίδα και η φιλοπατρία ενθαρρύνουνε τον ποιητή να συνθέσει για την επικοινωνία του ελληνικού Αγώνα διεθνώς.  Η Γενεύη, όπως και το Παρίσι, είχανε οργανωμένες επιτροπές Φιλελλήνων Ελβετών και Γάλλων οι οποίοι συγκέντρωναν μεγάλα ποσά υπέρ των αγωνιζόμενων Ελλήνων. Μάλιστα, πολλοί Ελβετοί και Γάλλοι μέσω Μασσαλίας ήρθανε στη δυτική Ελλάδα για να αγωνιστούνε στο πλευρό των απογόνων του αρχαίου πνεύματος. Φυσικά η αθανασία ανήκει στα δύο τυπογραφεία, πρώτα από τους Ζ. Γρυπάρη και Α. Καναριώτου το 1864 στην Αθήνα και αργότερα το 1881 από τον Σέργιο Ραφτάνη σε επιμέλεια Σπυρίδωνος Δε Βιάζη στη Ζάκυνθο. Μάλιστα, η editio princeps στην Αθήνα εξυπηρετεί το καλωσόρισμα των Επτανησίων για την  Ένωση.  

Σχετικά πρόσφατα, η εξαιρετική φιλόλογος κ. Μαρία Μαθιουδάκη, Ph.D, στο περιοδικό «Μνήμων» (τ. 35, 2016) αποκάλυψε τη χειρόγραφη εκδοχή των Ωδών του Κάλβου δια χειρός Ιωάννη Ολυμπίου στο Δημοτικό Αναγνωστήριο στην Αγιάσο. Ο Ιωάννης Ολύμπιος αντέγραψε τις περισσότερες Λυρικές Ωδές στον Τύρναβο τον Ιανουάριο του 1883 από την πρώτη αθηναϊκή έκδοση. Η εύρεση του χειρόγραφου αντιγράφου από ένα πρώτο ανάτυπο στη Θεσσαλία επισημαίνει η κ. Μαρία Μαθιουδάκη ότι η διασπορά του Κάλβου στις νέες χώρες δεικνύει την επίδραση του Ανδρέα Κάλβου ακόμα και πριν ο πανεθνικός Κωστής Παλαμάς δώσει την ιστορική Ομιλία στο Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός στις 16 Μαρτίου 1889.

Η πρόσληψη του Ανδρέα Κάλβου

Οι εισηγητές ωστόσο του Κάλβου στην ελληνική φιλολογική σκηνή είναι προηγουμένως η Γαλλίδα Juliette Lamber, διευθύντρια στο γαλλικό περιοδικό Nouvelle Revue το 1880, όταν η Juliette Lamber κάνει ένα μεγάλο λογοτεχνικό αφιέρωμα στη νεοελληνική λογοτεχνία του τελευταίου αιώνα από το Νεοελληνικό Διαφωτιστικό Κίνημα έως την ένταξη της Θεσσαλίας (1790-1880). Η γαλλική επισκόπηση της νεοελληνικής λογοτεχνίας από τη Nouvelle Revue δημοσιεύεται σε ελληνική μετάφραση  του μοναδικού Δημητρίου Βικέλα στο περιοδικό «Παρνασσός» του ομώνυμου φιλολογικού συλλόγου.  Κι ακολουθεί ο Κωστής Παλαμάς με την μνημειώδη Ομιλία του για τον Ανδρέα Κάλβο που δημοσιεύτηκε άμεσα στο περιοδικό-σταθμός «Εστία» στο τέλος της ίδια χρονιάς.    

Ο ποιητής του επαναστατημένου Αιγαίου είναι ο φυσικός αρχηγέτης της Επτανησιακής Σχολής. Η θάλασσα του Ιονίου έδωσε την τριανδρία της ελληνικής ποίησης με τους λαϊκούς δημιουργούς Κάλβο και Σολωμό από τη Ζάκυνθο, όπως και με τον Παλαμά από το Μεσολόγγι ακριβώς απέναντι.  Μόνο ένας εθνικός ποιητής ανασημαίνει έναν ομότεχνο λυρικό άνδρα με αξιώσεις. Ο Κάλβος και ο Σολωμός είναι εθνικοί γιατί με τους ιταλισμούς και τις συνιζήσεις ανανέωσαν τον ελληνικό στίχο. Αντιθέτως, ο Παλαμάς συντηρητικός στο στίχο παραμένει εθνικός γιατί χρησιμοποιεί τα πανάρχαια θεματικά πεδία. Ο Παλαμάς εύστοχα αποκαλεί τον Ανδρέα Κάλβο «μικρό Πίνδαρο». Ο Ανδρέας Κάλβος γονιμοποίησε τη θάλασσα ως διάσταση του χώρου στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, χωρίς να μιμηθεί κανένα προηγούμενο ποιητή. Ο Κάλβος παραμένει πηγαίος και ακόμα ανατροφοδοτεί με φράσεις και μοτίβα σύγχρονους συνθέτες και στιχουργούς.

Διαβάστε επίσης: Επανάσταση 1821: Σάμος, η ανεξάρτητη νήσος