«Στρατηγέ, τί ζητούσες στη Λάρισα, συ ένας Υδραίος;». Αποτίμηση για την Επανάσταση του 1821

Σε συνομιλία με ένα φίλο την περασμένη εβδομάδα, εκείνος μου υπενθύμισε την κατακλείδα από το ελληνικό ποίημα «Μπολιβάρ» του Νίκου Εγγονόπουλου: «Στρατηγέ, τί ζητούσες στη Λάρισα συ ένας Υδραίος;». Ο ποιητής Νίκος Εγγονόπουλος με το λυρικό ιστορικό ποίημα «Μπολιβάρ» μας δίνει μια μικρή ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης. Οι Έλληνες επαναστατούν όχι μόνο γιατί είναι πνευματικά διαφωτισμένοι από τον Αιώνα των Φώτων, τον γνωστό Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό το 18ο αιώνα, και εν πολλοίς μπολιασμένοι από την Αμερικανική Ανεξαρτησία και τη Γαλλική Επανάσταση, αλλά γιατί ο 19ος αιώνας έχει την Επανάσταση των Σέρβων στα Βαλκάνια και τις Λατινικές Επαναστάσεις με τον απελευθερωτή Σίμονα Μπολιβάρ ως σύμβολο ενός ένοπλου αγώνα για την ευκταία εθνική ανεξαρτησία.

Διαβάστε επίσης: 25η Μαρτίου 1821: Γιατί η Αϊτή ήταν η πρώτη χώρα που αναγνώρισε την Ελληνική Επανάσταση

Ο Υδραίος που αναφέρεται μέσα στο μακροσκελές ποίημα είναι ο Αντώνης Οικονόμου (1775-1821), ο αρχηγέτης της Επανάστασης στην Ύδρα, ο οποίος είχε μυηθεί νωρίτερα το 1820 στη Φιλική Εταιρεία όταν βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη για επαγγελματικούς λόγους. Η Ύδρα είναι ένα παράλληλο παράδειγμα γιατί όπως και η Σάμος είχε μερική αυτονομία και δικό της διοικητή. Το 17ο αιώνα η Ύδρα είναι αλβανόφωνη με έντονο το ρόλο του ιερατείου και άπαντες απολαμβάνουνε ατέλεια. Το εμπόριο και η οικονομική άνθιση από τη ναυτιλία το 18ο και το 19ο αιώνα φέρνουνε ελληνόφωνους στο νησί από την Πελοπόννησο εγγύς οι οποίοι διεισδύουνε στη νησιωτική νομενκλατούρα.      

Η Ύδρα είχε ένα πολύ κλειστό σύστημα τοπικών προκρίτων με αποτέλεσμα ο Αντώνης Οικονόμου να δολοφονηθεί από συντοπίτες του σαν να ήτανε εχθρός. Γιατί ο Εγγονόπουλος όμως επιλέγει την πόλη της Λάρισας ως τοπωνύμιο των δολοφόνων του Υδραίου πλοιάρχου; Στη νέα ιστορική θεώρηση που προτείνει ο εκδοτικός οίκος του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου για μια διαφορετική εκδοχή της Ιστορίας των Ελλήνων, στον αντίστοιχο τόμο για την ελληνική ιστορία υπό την οθωμανική επικυριαρχία το 2015 που υπογράφει η Molly Greene «The Edinburgh History of the Greeks: The Ottoman Empire 1453-1768», το εναρκτήριο κεφάλαιο αυτού του σημαντικού εγχειριδίου ανοίγει με την εξιστόρηση της Ιστορίας της Θεσσαλίας. Η Λάρισα είναι η Νέα Πόλη των Οθωμανών (Yeni Sehir) όταν εκείνοι καταλαμβάνουν τη Θεσσαλία από τα τέλη του 14ου αιώνα, πριν την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, ήδη από το 1390 η Θεσσαλία φέρει τον οθωμανικό ζυγό. Επομένως, ο ποιητής Νίκος Εγγονόπουλος επιλέγει τη Λάρισα ως τουρκόπολη, ήτοι την πόλη των αντιπάλων.

Η αρχαία Λάρισα ως επίκεντρο των Οθωμανών

Η Λάρισα ωστόσο έχει δική της αρχαία ιστορία από την αρχαϊκή ποίηση ακόμα όταν αναφέρουνε τη Θεσσαλία ο Όμηρος στον Κατάλογο των Νηών στην «Ιλιάδα», ο Πίνδαρος για τη γεωργία, την κτηνοτροφία και κυρίως τα διάσημα άλογά της κι αργότερα ο Ευριπίδης ως τη σεμνή χώρα του Πηνειού στις «Τρωάδες». Ο Ιπποκράτης πέθανε στη Λάρισα, καθώς φεύγοντας από την Αθήνα μετά το ζοφερό λοιμό, ο ίδιος έζησε το υπόλοιπο της ζωής του στη θεσσαλική πόλη. Ο Πλάτων μας ενημερώνει πως ο σοφιστής Γοργίας ίδρυσε ρητορική σχολή στη Λάρισα. Σήμερα διασώζονται τα δύο θέατρα της ελληνιστικής εποχής, το ένα από τον 3ο αιώνα π.Χ. με 10.000 θέσεις και το δεύτερο από τον 1ο αιώνα π.Χ. που ανασκάφθηκε μόλις το 1985. Από παιδί, επειδή ζούσαμε στη Λάρισα, ακόμα από τότε θυμάμαι τις εργασίες που εκτός από το δεύτερο αρχαίο θέατρο με διάμετρο ορχήστρας τα 30 μέτρα, έφεραν στο φως τις επιγραφές από το ιερό της θεάς Δήμητρας έως το Ισλαμικό Τέμενος του Hasan Bay. Επί Βυζαντίου, ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός χτίζει το κάστρο της Λάρισας, ενώ οι αποικισμοί των Οθωμανών κάνουνε τη Λάρισα την απόλυτη μουσουλμανική έδρα στη Θεσσαλία.  Αυτή είναι η κύρια αιτία που οι ελληνικές μάχες στη Ρούμελη απέτυχαν και ο αγώνας εξελίχθηκε σε στρατιωτική αποτυχία.

Η Διπλωματία των Ελλήνων στην Ευρώπη

Μέσα από δύσκολα διπλωματικά μονοπάτια και αμφίρροπες στρατιωτικές επιλογές, η Ανεξαρτησία για τους Έλληνες έγινε πράξη σε ξένο έδαφος και συγκεκριμένα στο Λονδίνο. Το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος προέκυψε χάριν στις σημαντικές διπλωματικές ενέργειες που έγιναν από το 1821 έως το 1830 και το 1832 με την ενθρόνιση του Όθωνα και όχι με νίκες στα πεδία των μαχών, γιατί χωρίς τη μεγάλη «θεία παρέμβαση» του ευρωπαϊκού στόλου τίποτε δεν θα είχε επιτευχθεί. Μάλιστα, από τον Απρίλιο έως το Μάιο 1827, η πλάστιγγα έγερνε επικίνδυνα εναντίον των Ελλήνων γιατί τότε έχουμε τη μεγάλη ήττα στη Μάχη στον Ανάλατο (24.4.1827), τη σημερινή Νέα Σμύρνη, εκεί όπου χάθηκαν περί τα 2000 επιφανών Ελλήνων μαχητών, και κυρίως με την ουσιαστική παράδοση των Ελλήνων στην Ακρόπολη των Αθηνών (24.5.1827). Όταν οι Έλληνες οπλαρχηγοί παραδίδουνε το παγκόσμιο σύμβολο του αρχαίου πολιτισμού μας, αυτό σήμαινε την τελειωτική παράδοση της Ρούμελης στον εχθρό. Επομένως, την Άνοιξη 1827 οι Έλληνες έχουμε ηττηθεί στρατιωτικά. Ωστόσο, η επιτυχής ανατροπή υπέρ των Ελλήνων θα πραγματοποιηθεί στα διπλωματικά τραπέζια της Ευρώπης.   

Το φιλελληνικό κλίμα για την πολιτική κονίστρα άλλαξε αρχικά από την Αγγλία μετά την τραγική Σφαγή της Χίου (31 Μαρτίου-15 Απριλίου 1822) και τελικά στο Λονδίνο υπεγράφη η Ιουλιανή Συνθήκη (6 Ιουλίου 1827) όπου ένα κρυφό άρθρο επέτρεπε την ένοπλη παρέμβαση σε περίπτωση παραβίασης της ειρηνευτικής ανακωχής. Η Ιουλιανή Συνθήκη του Λονδίνου προέβλεπε αυτονομία, όχι ανεξαρτησία, κι άμεση έναρξη διπλωματικών συζητήσεων των πρεσβευτών των τριών Μεγάλων Δυνάμεων Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας στην Κωνσταντινούπολη με το Σουλτάνο. Το συμπληρωματικό άρθρο της συνθηκολόγησης στην πραγματικότητα όμως περιείχε ρήτρα σε περίπτωση εμπλοκής πριν την οριστική συμφωνία των δύο εμπόλεμων μερών. Η αφορμή δόθηκε όταν ο Ιμπραήμ «έσπασε» τη συνθηκολόγηση στην Πύλο. Η Ναυμαχία του Ναβαρίνου (8/20 Οκτωβρίου 1827) ανάμεσα στο ευρωπαϊκό ναυτικό και τον οθωμανικό στόλο αποτελεί την τελική πράξη αναγνώρισης του ελληνικού αγώνα μέσω της διπλωματικής οδού.          

Η οικονομική εμπλοκή με τα πέντε Δάνεια της Ανεξαρτησίας   

Στα τέλη του 1821, ο Άρειος Πάγος με συνέλευση στα Σάλωνα (στη σημερινή Άμφισσα) με θέσπισμα στέλνει δυο Έλληνες για να συνάψουνε δάνειο από τη Γερμανία, τη χώρα που μας έστειλε τους περισσότερους Φιλέλληνες στρατιώτες. Τα δυο πρώτα άγνωστα δάνεια στο ευρύ κοινό δόθηκαν τέλος του 1822 στο Θεοχάρη Κεφαλά από τη φιλελληνική Ελβετία (Ζυρίχη: 40.000 ουγγρικά φλορίνια) και από την επίσης φιλελληνική Γαλλία (Μασσαλία: 62.000 γαλλικά φράγκα), ακριβώς ένα χρόνο μετά. Ο Νικόλαος Σοϊλεντάκης στη σοβαρή του μελέτη για το οικονομικό χρέος και τις πολλαπλές ελληνικές πτωχεύσεις του 19ου και του 20ου αιώνα στο «Δυστυχώς Επτωχεύσαμεν» (2012) αναφέρει ότι τα δύο πρώτα δάνεια των Ελλήνων καλύψανε τις οικονομικές δαπάνες των Γερμανών Φιλελλήνων πολεμιστών και τα κόστη σε πολεμοφόδια, ενώ όταν ο Θεοχάρης Κεφαλάς (Έλληνας προεστός της Θεσσαλίας - έλαβε μέρος στην Ελληνική Επανάσταση, κατά τα έτη 1821-22) πέθανε το καλοκαίρι 1823 βρέθηκαν 5.000 γαλλικά φράγκα στην κατοχή του!  Η Ελλάδα μπαίνει ακούσια στη δίνη του συνεχούς δανεισμού από την καθόλα φιλελληνική Ευρώπη και ο πρώτος δανεισμός από την Αγγλία το 1824 δρα καταλυτικά, αρχικά υπέρ ημών και ακολούθως υπέρ υμών, όπως αποδείχτηκε αργότερα. Οι Έλληνες συνάπτουν δάνειο 800.000 αγγλικών λιρών για 36 χρόνια με υποθήκη τα εθνικά κτήματα και τελικώς εισπράττουν 280.000 αγγλικές λίρες το Φεβρουάριο 1824. Το δεύτερο δάνειο από 816.000 αγγλικές λίρες τελικά μας γίνεται εκταμίευση μόνο για 232.558 αγγλικές λίρες τον Ιανουάριο 1825. Παράλληλα, πολλές προσπάθειες για οικονομική τροφοδοσία των Ελλήνων, όπως από το Τάγμα των Ιπποτών ύψους 10 εκατομμυρίων γαλλικών φράγκων, αυτή ποτέ δεν ευοδώθηκε. Η διαρροή είναι προφανής, όμως η αγγλική πολιτική της δανειοδότησης παγκοσμίως θα κάνει το προτεκτοράτο της νοτιοβαλκανικής ένα εθνικό κράτος. 

Οι Ευρωπαϊκοί οίκοι έδιναν οικονομικές ενισχύσεις ευτελούς αξίας μπροστά στις πραγματικές ανάγκες ενός πολέμου με ανταλλάγματα εμφανή και απόκρυφα που φτάνουνε έως τις ημέρες μας. Όταν ο Όθων εκλέχτηκε βασιλιάς, τότε η Βαυαρία συνήψε δάνειο με τις τρεις εγγυήτριες την Αγγλία, τη Γαλλία και τη Ρωσία για 60 εκατομμύρια γαλλικά φράγκα, σε τρεις ισόποσες δόσεις, εκ των οποίων μόνο η πρώτη αξιοποιήθηκε για εθνικούς σκοπούς, όταν ο νέος βασιλιάς αγόρασε το 1832 το Ζητούνι (σημερινή Λαμία). Αντίθετα, η διεκδίκηση εκ μέρους του Όθωνα να λάβει την τελευταία δόση για να αγοράσει ομοιοτρόπως την Κρήτη το 1841, η εθνική προσπάθεια του Βαυαρού ηγεμόνα είχε άδοξη έκβαση με απειλές εκ μέρους της αγγλικής κυβέρνησης για την καθαίρεσή του από την Ελλάδα άμεσα κιόλας. Άρα, οι Μεγάλες Δυνάμεις μέσω του οικονομικού ελέγχου που τους παρείχανε τα Δάνεια της Ανεξαρτησίας είχανε ανά πάσα στιγμή τη δυνατότητα παρέμβασης στο πολίτευμα και στα πρόσωπα.

Ο Ελληνισμός οργανώνεται σε εθνικό κράτος               

Η Ανεξαρτησία των Ελλήνων είναι επισφαλής για όλο το 19ο αιώνα γιατί όταν κάποιος ηγεμόνας δέχεται απειλές, η χώρα δεν ευημερεί στην εξωτερική πολιτική, άρα ούτε εξασφαλίζει ήρεμη εσωτερική διακυβέρνηση. Όπως γνωρίζουμε ο Όθων αργότερα εκθρονίστηκε. Ο ελληνικός λαός οφείλει να μην ξεχνάει ποτέ την αγγλική παρεμβατική πολιτική μέσα από την οικονομία, όπως επίσης την απόβαση των αγγλογαλλικών στρατευμάτων στον Πειραιά από το 1854 έως το 1857 μεσούντος του Κριμαϊκού ως μία προσπάθεια αντιπερισπασμού του ψυχισμού του Όθωνα. Η επιδεικτική ξένη κατάκτηση του μεγαλύτερου λιμανιού μιας ανεξάρτητης χώρας, με την παράλληλη εισαγωγή της επιδημικής χολέρας που θέριζε τον ελληνικό πληθυσμό για χρόνια, μας αφορά πάντα στις ελληνογαλλικές φιλικές σχέσεις. Επίσης, οι Ρώσοι απέταξαν αμέσως τον Αλέξανδρο Υψηλάντη από τις τάξεις του ρωσικού στρατού στο Συνέδριο του Λάυμπαχ και οι επίλεκτοι στο ξανθό γένος ουδέποτε ενεπλάκησαν στρατιωτικά μέσα στον Πόλεμο της Ελληνικής Ανεξαρτησίας με τους Οθωμανούς παρά τους συνεχείς ρωσοτουρκικούς πολέμους από το Μεσαίωνα έως και το 19ο αιώνα (1568-1570, 1570-1572, 1676-1681, 1686-1700, 1710-1711, 1735-1739, 1768-1774, 1787-1792, 1806-1812, 1828-1829, 1853-1856, 1877-1878), με μόνη εξαίρεση τα πικρά Ορλωφικά το 18ο αιώνα.      

Η Ελλάδα γίνεται επιτέλους ένα ανεξάρτητο κράτος με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου στις 3 Φεβρουαρίου 1830, όμως η εθνική κυριαρχία ως ζητούμενο μένει ανοιχτή για όλο το 19ο αιώνα. Τα Επτάνησα θα ενταχθούνε στο εθνικό κορμό επισήμως το 1864 με την εκλογή του νέου ηγεμόνα από τη Δανία και η Θεσσαλία το 1881 μετά το Συνέδριο του Βερολίνου. Η Μεγάλη Ιδέα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών παραμένει το όνειρο που θα αγγίξει η χώρα για λίγο με τη βραχύβια Συνθήκη των Σεβρών και η καταστροφή στη Μικρά Ασία θα βάλει την ταφόπλακα όλων των επιδιώξεων στην Ανατολή. Οι Έλληνες με συνδετικούς κρίκους την Ελληνοφωνία και την Ορθοδοξία πετύχαμε το ακατόρθωτο, ένα ελληνικό κράτος με αυτοδυναμία σε όλα τα επίπεδα, αλλά με ισχυρές εξαρτήσεις στην οικονομία. Ο Φιλελληνισμός των Άγγλων έφερε δυνατές λύσεις όχι μόνο με τα Δάνεια αλλά κυρίως με την ελευθεροτυπία. Ο Leicester Stanhope,  Άγγλος αριστοκράτης και στρατιωτικός, αλλά κυρίως ένας άνθρωπος με δυνατό όραμα έφερε τυπογραφικά μηχανήματα κι έθεσε τις βάσεις του τύπου στην Ελλάδα. Τα δύο τυπογραφεία τοποθετήθηκαν στο Μεσολόγγι κι από ένα στη Σαλαμίνα και στην Ύδρα το 1824. Οι εφημερίδες «Ελληνικά Χρονικά» και «Il Telegrafo Greco» για την Ευρώπη στα ιταλικά και στα γαλλικά από το Μεσολόγγι, «Η Εφημερίς των Αθηνών» από τη Σαλαμίνα και «Ο Φίλος του Νόμου» που τυπώνεται στην Ύδρα γίνονται τα κύρια οχήματα διάδοσης των επαναστατικών ενεργειών των Ελλήνων.  

Ο Ελληνισμός είναι σε ένα οριακό σημείο το 19ο αιώνα, ειδικά μετά τα αποτυχημένα Ορλωφικά το 1770, και την επαχθή φορολογία των Τούρκων. Η Επανάσταση του Γένους το 1821 είναι η θρυαλλίδα αιώνων καταπιεσμένης ζωής με προσωπικές προσβολές και έλεγχο, φορολογική απομύζηση, θρησκευτική ανελευθερία και σκλαβωμένη συνείδηση. Ο λόγος του Ρήγα έχει πλέον λάμψει εντός του μυαλού των Ελλήνων.

Διαβάστε επίσης: 25η Μαρτίου: Έτσι άρχισε ο Αγώνας για την Ανεξαρτησία των Ελλήνων