Οι αντάρτες της ΕΟΚΑ στα χέρια του βρετανικού στρατού: Βασανίστηκαν μέχρι θανάτου οι 14 Κύπριοι στην εξέγερση της δεκαετίας του '50

Τουλάχιστον 14 Κύπριοι βασανίστηκαν και στη συνέχεια δολοφονήθηκαν από τις βρετανικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια της ένοπλης εξέγερσης της δεκαετίας του 1950, σύμφωνα με πρόσφατα αποκαλυφθέντα στοιχεία που εγείρουν νέα ερωτήματα σχετικά με ένα άλλο συγκλονιστικό κεφάλαιο της αποικιοκρατικής ιστορίας της Βρετανίας.

Σύμφωνα με το δημοσίευμα του Guardian, μαρτυρίες από Βρετανούς βετεράνους και Κύπριους επαναστάτες μαχητές, μαζί με αρχεία νεκροψίας και νεκροτομείου, καθώς και μέχρι τώρα μη δημοσιοποιημένο υλικό από κυπριακά αρχεία, δείχνουν ότι τα θύματα πέθαναν αφού ανακρίθηκαν από Βρετανούς αξιωματικούς. Οι νεκροί, όλοι άνδρες ηλικίας μεταξύ 17 και 37 ετών, συνελήφθησαν ως ύποπτοι ότι ανήκαν στην Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών, γνωστή ως ΕΟΚΑ, η οποία ενορχήστρωσε μια αντάρτικη εκστρατεία για την ανατροπή του βρετανικού ελέγχου στην Κύπρο.

Φωτογραφίες από τα Εθνικά Αρχεία της Κύπρου επιβεβαιώνουν σημάδια βασανιστηρίων στα σώματά τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι εικόνες φαίνεται να δείχνουν ακρωτηριασμό των γεννητικών οργάνων. Ένας μάρτυρας σε έναν από τους θανάτους δήλωσε: «Είδα τους στρατιώτες να βγάζουν τον Νίκο Γεωργίου από το κελί του, σχεδόν αναίσθητο, με αφρό να βγαίνει από το στόμα του. Έκανε έναν απαίσιο ήχο σαν λιοντάρι που γρυλίζει καθώς πέθαινε. Τον άφησαν να πεθάνει στο τσιμέντο έξω».

Αν και οι φήμες ότι ο βρετανικός στρατός χρησιμοποιούσε βασανιστήρια κατά τη διάρκεια της κατοχής της Κύπρου κυκλοφορούν εδώ και χρόνια, είναι η πρώτη φορά που οι βρετανικές δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένων των μυστικών υπηρεσιών του, κατηγορούνται για εκστρατεία παράνομων δολοφονιών κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του 1955 έως το 1959.

Το 2019, η βρετανική κυβέρνηση κατέβαλε αποζημίωση ύψους 1 εκατ. λιρών σε 33 Κύπριους που ισχυρίστηκαν ότι βασανίστηκαν από τις βρετανικές δυνάμεις. Ανάμεσά τους ήταν και ένα κορίτσι, 16 ετών τότε, το οποίο δήλωσε ότι βιάστηκε επανειλημμένα από στρατιώτες.

Αν και η κυβέρνηση επέμεινε ότι η πληρωμή δεν αποτελεί «καμία παραδοχή ευθύνης», οι νέες λεπτομέρειες θα εντείνουν τον έλεγχο σχετικά με την πραγματική έκταση των θηριωδιών που διαπράχθηκαν κατά τη διάρκεια της εκστρατείας για τον τερματισμό της βρετανικής αποικιοκρατίας στο νησί της Μεσογείου.

«14 εγκλήματα της αυτοκρατορίας»

Οι νέοι ισχυρισμοί περιλαμβάνονται σε ένα βιβλίο με τίτλο «14 εγκλήματα της αυτοκρατορίας», το οποίο εκδόθηκε στα ελληνικά και διερευνά τις συνθήκες που οδήγησαν στο θάνατο των 14 ανδρών. Η Ελίνα Σταματίου, η Κύπρια συγγραφέας που πέρασε τρία χρόνια ερευνώντας τους θανάτους, δήλωσε ότι η βρετανική κυβέρνηση πρέπει να αναγνωρίσει το ρόλο της στη μοίρα αυτών των ανθρώπων.

«Η δικαιοσύνη πρέπει να αποδοθεί. Νομίζω επίσης ότι μια επίσημη συγγνώμη προς τις οικογένειες των θυμάτων αυτών θα ήταν πολύ σημαντική, ακόμη και αν έρθει 65 χρόνια μετά. Οι πληγές των οικογενειών είναι ακόμη ανοιχτές», δήλωσε.

Από την 1η Απριλίου 1955 η ΕΟΚΑ εξαπέλυσε εξέγερση εναντίον των βρετανικών αρχών που επέμεναν ότι το νησί «δεν έπρεπε ποτέ να έχει αυτοδιάθεση». Ως απάντηση στην εξέγερση, η Κύπρος κατακλύστηκε από χιλιάδες Βρετανούς στρατιώτες σε μια τελικά μάταιη προσπάθεια να συντριβούν οι ελπίδες του νησιού για ανεξαρτησία. Περίπου 371 Βρετανοί στρατιώτες έχασαν τη ζωή τους, σε σύγκριση με περίπου 90 μαχητές της ΕΟΚΑ.

Μεταξύ αυτών ήταν και ο Γεώργιος Χριστοφόρου, 18 ετών, ο οποίος συνελήφθη στην πόλη της Πάφου το 1958. Συναγωνιστές του είδαν να τον συνοδεύουν σε ένα βρετανικό δωμάτιο ανάκρισης και να βγαίνει με «το πρόσωπό του γεμάτο αίμα και δεν μπορούσε να περπατήσει». Κάποιος θυμήθηκε «βογγητά και θορύβους» που προέρχονταν από το δωμάτιο και αργότερα άκουσε τον Χριστοφόρου να ουρλιάζει.

Ένας άλλος μάρτυρας κατέθεσε ότι άκουσε τον ανακριτή του εφήβου να λέει: «Αν δεν μας πεις την αλήθεια, θα σε σκοτώσουμε». Οι εικόνες του Χριστοφόρου στο νεκροτομείο δείχνουν το πρόσωπό του αιματοβαμμένο και παραμορφωμένο. Τα κλινικά έγγραφα δείχνουν ότι πέθανε από εσωτερικά τραύματα στις 22 Νοεμβρίου «ενώ βρισκόταν υπό κράτηση, από τραύματα που οφείλονται σε χτύπημα ή πτώση ή κάποια άλλη μορφή βίας, αλλά δεν υπάρχουν στοιχεία που να δείχνουν πότε, πού, πώς και με ποιον τρόπο υπέστη τα τραύματα που προκάλεσαν το θάνατό του».

Ένας από τους νεότερους από τους 14 άνδρες που φέρονται να σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια της κράτησης από τους Βρετανούς ήταν ο 17χρονος Λουκάς Λουκά, μέλος της ΕΟΚΑ, ο οποίος πέθανε στην πόλη της Αμμοχώστου το 1958 μετά από, όπως φαίνεται, άγριο ξυλοδαρμό από Άγγλο αξιωματικό της στρατιωτικής αστυνομίας.

Φωτογραφίες από το νεκροτομείο δείχνουν σημάδια από χτυπήματα με γκλομπ στην πλάτη του, με το μοιραίο χτύπημα στην αριστερή πλευρά του κεφαλιού του. Ένας φίλος του Λουκά δήλωσε ότι τον είδε να δέχεται «επίθεση» από έναν Βρετανό λοχαγό. Ένας άλλος είδε τον έφηβο να δέχεται επίθεση «με ένα βαρύ ραβδί» από τον ίδιο αξιωματικό. Ο φίλος πρόσθεσε: «Άρχισε να χτυπάει τον εκλιπόντα παντού, στο κεφάλι, στο σώμα. Είδα τον Λουκά ξαπλωμένο στο κρεβάτι και τον λοχαγό να τον χτυπάει».

 «Ακούω ακόμα τον ήχο του γρυλίσματος του ενώ πέθαινε»

Ο βετεράνος αγωνιστής της ΕΟΚΑ Μιχαλάκης Μουστάκας περιέγραψε πώς ο Νίκος Γεωργίου, 37 ετών, ο οποίος συνελήφθη στο χωριό Πλάτρες, πέθανε στην κράτηση. Κρατούμενος σε ένα κελί δίπλα στον Γεωργίου, ο Μουστάκας είπε ότι τους ανάγκασαν να κοιμηθούν γυμνοί στο τσιμέντο, τους τάιζαν ούρα, τους χτυπούσαν επανειλημμένα και τους έσερναν από τα γεννητικά τους όργανα.

Ο μάρτυρας, 86 ετών σήμερα, είπε ότι παρακολούθησε τον Γεωργίου να σύρεται έξω από το κελί του με αφρό να βγαίνει από το στόμα του. «Κάθε βράδυ, όταν πέφτω για ύπνο, ακούω ακόμα τον ήχο του γρυλίσματος του ενώ πέθαινε», είπε ο Μουστάκας. Οι εικόνες που ελήφθησαν στο νεκροτομείο δείχνουν το σώμα του Γεωργίου καλυμμένο με μώλωπες και με τραύματα στο κεφάλι.

Βρετανοί βετεράνοι που υπηρέτησαν στην Κύπρο έχουν επίσης προσφέρει μαρτυρίες που έρχονται σε αντίθεση με την επίσημη εκδοχή του Ηνωμένου Βασιλείου. Ένας ανώτερος αξιωματικός έγραψε μια περιγραφή του θανάτου του μέλους της ΕΟΚΑ Σπύρου Χατζηγιακουμή.

Ο αείμνηστος ταγματάρχης Michael Stourton προσπάθησε να εκφράσει τις ανησυχίες του για τα βασανιστήρια του 27χρονου πατέρα τεσσάρων παιδιών σε βρετανικό κέντρο ανάκρισης στην πόλη της Κυθρέας. Οι προσπάθειές του να επισημάνει το θέμα καταπνίγηκαν από τους λογοκριτές του Υπουργείου Άμυνας, οι οποίοι έσβησαν το κεφάλαιο από την επίσημη ιστορία των Γρεναδιέρων Φρουρών.

Δύο άλλα μέλη της ΕΟΚΑ που βασανίστηκαν στην ίδια καλύβα με τον Χατζηγιακουμή αλλά επέζησαν, διηγήθηκαν πώς οι Βρετανοί ανακριτές τοποθέτησαν έναν μεταλλικό κουβά στο κεφάλι τους και τον χτύπησαν, ενώ τους μαχαίρωσαν τα πόδια με ξιφολόγχη. Η έκθεση του ιατροδικαστή της εποχής υποστήριζε ότι τα τραύματα «προκλήθηκαν κατά τη διάρκεια μιας ανεπιτυχούς προσπάθειας απόδρασης από τη νόμιμη κράτηση».

Ένας άλλος Βρετανός βετεράνος προσέφερε επίσης βασικά στοιχεία για το θάνατο ενός άλλου από τους 14 - του Ανδρέα Παναγιώτου, ενός 31χρονου μέλους της ΕΟΚΑ, ο οποίος πέθανε σε ένα ξενοδοχείο στις Πλάτρες που επιτάχθηκε από το βρετανικό στρατό. Ο Μπράιαν Ρόμπερτσον, 85 ετών, ο οποίος υπηρέτησε στις Πλάτρες με τους Gordon Highlanders από τον Οκτώβριο του 1955 έως τον Δεκέμβριο του 1956, είπε ότι ένας φίλος του ονόματι Κέβιν Τέιλορ, ο οποίος υπηρετούσε στο δωμάτιο στρατιωτικής ιατρικής επιθεώρησης, του είπε ότι ένας κρατούμενος είχε πεθάνει αφού ήταν δεμένος σε ένα παγωμένο σιντριβάνι με νερό όλη τη νύχτα.

Ο Ρόμπερτσον, από το Αμπερντίν, είπε ότι ο επικεφαλής γιατρός προφανώς τρομοκρατήθηκε και αρνήθηκε να υπογράψει το πιστοποιητικό θανάτου, αναγκάζοντας τους εμπλεκόμενους αξιωματικούς να καλέσουν έναν άλλο γιατρό από την κυπριακή πρωτεύουσα, τη Λευκωσία. «Αναγκάστηκαν να φωνάξουν έναν άλλο παλιό στρατιωτικό γιατρό για να υπογράψει το πιστοποιητικό θανάτου. Είμαι βέβαιος ότι οι Βρετανοί έκαναν χρήση βασανιστηρίων», δήλωσε ο Ρόμπερτσον.

Δύο από τα πτώματα των 14 ανδρών που αναφέρει η Σταματίου εξακολουθούν να αγνοούνται και πιστεύεται ότι θάφτηκαν κρυφά. Βρετανικές αναφορές αναφέρουν ότι και οι δύο άνδρες κατάφεραν να δραπετεύσουν από την κράτηση, αν και κανένας από τους δύο δεν έχει εμφανιστεί έκτοτε.

Ο ένας από αυτούς - ο 27χρονος Νικόλαος Γιάγκου - εθεάθη για τελευταία φορά να απομακρύνεται με ένα μαύρο αυτοκίνητο Morris, αφού ανακρίθηκε από τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες, την αστυνομία και τους στρατιώτες. Ο βρετανικός στρατός συνεχίζει να έχει δύο βάσεις στην Κύπρο, μία κοντά στην πόλη της Λεμεσού και μία στη Δεκέλεια. Το Υπουργείο Εξωτερικών παρέπεμψε την τρέχουσα θέση του σε δήλωση του 2019 του τότε υπουργού Εξωτερικών Άλαν Ντάνκαν, η οποία ανέφερε ότι «η πάροδος του χρόνου σημαίνει ότι δεν είναι πλέον δυνατό να διαπιστωθούν με βεβαιότητα όλα τα γεγονότα». Προσέθεσε: «Η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου αναγνωρίζει τις έντονες θέσεις πολλών Κυπρίων σχετικά με την κατάσταση έκτακτης ανάγκης» και δήλωσε ότι η βία ήταν ένα «θέμα που προκαλεί λύπη».