Πυρκαγιές στην Πάρνηθα: Παλιά πονεμένη ιστορία – Όταν ο βασιλιάς Κωνσταντίνος και ο Ιωάννης Μεταξάς γλύτωσαν τελευταία στιγμή από τη φωτιά με εγκαύματα

Καίγεται η Πάρνηθα. Και το 2007 είχε μεταλλαχτεί το πράσινο της Πάρνηθας σε σταχτί. Και πιο πριν τα ίδια. Αρκετές φορές οι πρόποδες του βουνού της Αττικής είχαν γονατίσει στις φλόγες. Οι πυρκαγιές στην Ελλάδα είναι παλιά και πονεμένη ιστορία. Ακόμα και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α' γλύτωσε τελευταία συρόμενος λιπόθυμος από το αυτοκίνητό του, με εγκαύματα ενώ η φωτιά κατέκαιγε τα ριζά της Πάρνηθας, στο Τατόι.

Ο Όμηρος γράφει στην Ιλιάδα του για πυρκαγιές που πλήγωναν την Ελλάδα από τα χρόνια του. Κι εμείς, υποθέσεις κάνοντας, σκεπτόμαστε ότι το κλίμα του τόπου μας, με την ξηρή θέρμη το καλοκαίρι, τους ήπιους χειμώνες, αλλά και την βλάστηση, στην οποία κυριαρχούσε ανέκαθεν ο καλός αγωγός της φωτιάς, ο πεύκος, ο δρόμος ήταν ορθάνοιχτος για την δημιουργία και εξάπλωση ανεξέλεγκτων πυρκαγιών.

«Όταν η φωτιά πέφτει πάνω σε πυκνά δάση και ο μαγευτικός άνεμος την κουβαλάει παντού και τα αλσύλλια παραδίδονται καθώς λυγίζουν από την ορμή της φωτιάς», έγραψε ο αρχαίος έλληνας ποιητής.

Εκεί που κάποτε ζούσαν και αρκούδες

Η Πάρνηθα, τώρα, (δυστυχώς ήταν) ο σημαντικότερος πνεύμονας πρασίνου της Αττικής, έχει πάθει πολλά· μέχρι το 2007 αποτελούσε φυσικό μνημείο και απόθεμα διαφύλαξης μεσογειακού ορεινού περιβάλλοντος, που βρίσκεται δίπλα στην πρωτεύουσα, καθώς στην περιοχή έχουν καταγραφεί περίπου 1.116 είδη φυτών, από τα οποία τα τέσσερα είναι ενδημικά είδη, που συναντώνται αποκλειστικά και μόνο στην Πάρνηθα.

Η Πάρνηθα έχει 7 κορυφές που ξεπερνούν τα 1000 μέτρα· η ψηλότερη, η Καραβόλα, είχε υψόμετρο 1413 μ. Όσον αφορά την χλωρίδα του ψηλότερου όρους της Αττικής: εκτός από τα κυρίαρχα είδη της κεφαλληνιακής ελάτης στα μεγαλύτερα υψόμετρα και της χαλεπίου πεύκης στα χαμηλότερα, υπάρχουν πουρνάρια, αγριόκεδροι, μαυρόπευκα, δρύες, αριές, κράταιγοι, σχίνοι, χαρουπιές, γκορτσιές, κουτσουπιές, αγριοτριανταφυλλιές και κουμαριές, ανάμεσα σε άλλα είδη δέντρων.

Επίσης φύονται αγριολούλουδα, μεταξύ των οποίων έχουν καταγραφεί κρίνοι, κρόκοι, παιώνιες, καμπανούλες, ορχιδέες, ανεμώνες, κυκλάμινα, αγριομενεξέδες κ.ά. Πολλά από αυτά τα αγριολούλουδα (και όσα έχουν απομείνει πλέον ζωντανά) είναι αρκετά σπάνια και ενδημικά, όπως η κόκκινη τουλίπα, ο κόκκινος κρίνος, η άσπρη παιώνια, η μαύρη φριτιλάρια.

Στα της πανίδας τώρα: κυριότερα είδη θηλαστικών που διαβιούν στην Πάρνηθα είναι το ελάφι, το τσακάλι, η αλεπού, ο λαγός, η νυφίτσα, ο ασβός, το κουνάβι, ο σκίουρος, τρωκτικά και ηνυχτερίδες. Παλαιότερα υπήρχαν και λύκοι, ζαρκάδια, λύγκες, αγριόγατοι και αγριογούρουνα. Στους αρχαίους χρόνους στην Πάρνηθα ζούσαν και αρκούδες.

Η καταστροφή του 2007

Αυτά με μια γρήγορη ματιά στην ιστορία του βουνού που περικλείει, σαν τείχος, από βορειοδυτικά το Λεκανοπέδιο.
Μεσημέρι ήταν, στις 28 του Ιουνίου του 2007· ένας καύσωνας που ταλαιπωρούσε επί μέρες τους κατοίκους της πρωτεύουσας έφθινε απαλά και τότε ήταν που ακούστηκε η ανατριχιαστική κραυγή: «φωτιά στην Πάρνηθα!». Στην αρχή οι ειδήμονες έκαναν λόγο για πυλώνες της ΔΕΗ, ότι προκάλεσαν την πυρκαγιά. Αργότερα, η καταστροφή αποδόθηκε σε εμπρησμό.

Η πρώτη σπίθα άναψε στη Στεφάνη Βοιωτίας. Οι δυνατοί άνεμοι φρόντισαν για την επέκτασή της πυρκαγιάς το βράδυ και το επόμενο πρωί οι φλόγες διέσχιζαν, δίχως να μπορεί κάποιος να τις ανακόψει, τον δρόμο Φυλής - Δερβενοχωρίων και το απόγευμα της ίδιας μέρας σκαρφάλωναν στα υψώματα από όπου αφού πέρασαν τον δασικό δρόμο – αντιπυρική ζώνη Πηγή Φυλής – Βούντημα ξεχύθηκαν με μένος προς ολόκληρο το βουνό.

Ήταν η μεγαλύτερη και καταστρεπτικότερη πυρκαγιά που έχει καταγραφεί στον τόπο· αφού σάρωσε περίπου 15 χιλιόμετρα και κατέκαψε δεκάδες χιλιάδες στρέμματα, έσβησε αρκετές μέρες μετά, αφήνοντας πίσω της στάχτη και αποκαΐδια. Η πυρκαγιά κατάκαψε επίσημα 36.338 στρέμματα στον Εθνικό Δρυμό Πάρνηθας, από τα οποία τα 21.800 ήταν δάσος κεφαλληνιακής ελάτης.

Οι απώλειες ήταν τραγικές: 48.744 στρέμματα γης κάηκαν συνολικά στην περιοχή. Η δενδρώδης και θαμνώδης βλάστηση της περιοχής κάηκε ολοσχερώς
18% (δηλαδή 27.200 στρ.) της καμένης έκτασης βρίσκεται εντός των ορίων της περιοχής Natura 2000.
62% (21.800 στρ.) του περίφημου ελατοδάσους της Πάρνηθας κατακάηκε. 30 - 35 ελάφια είτε κάηκαν, είτε πέθαναν από ασφυξία κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς.
Και δεν τελειώνει, ούτε δυστυχώς αρχίζει, η θλιβερή ιστορία των πυρκαγιών στην ευρύτερη περιοχή, το 2007.
Στους πρόποδες της Πάρνηθας, το Τατόι και η Βαρυμπόμπη έχουν καεί (ιστορικώς καταγεγραμμένα) το 1916, το 1931, το 1945 και το 2021.

Κάηκαν άνθρωποι, κινδύνεψε και ο Βασιλιάς

Στις 13 Ιουλίου του 1916, ημέρα Πέμπτη, στις 10:30 το πρωί μια μικρή φωτιά από το Κατσιμίδι, με τον άνεμο αρωγό και την ξηρασία σύμμαχο, επεκτάθηκε και κατέκαψε το μεγαλύτερο μέρος των βασιλικών κτημάτων του Τατοΐου και των πέριξ δασωδών εκτάσεων.
Παρά τις προσπάθειες στρατιωτών (πολλοί εκ των οποίων υπέστησαν βαριά εγκαύματα) και πολιτών, η πυρκαγιά αφάνισε σχεδόν ολόκληρη την βλάστηση του Τατοΐου και έκαψε πολλά από τα κτίσματα, κατέστρεψε εγκαταστάσεις και έκαψε ζώα του κτήματος.

Η χρονιά επιφύλασσε ένα πολύ ζεστό καλοκαίρι για την Ελλάδα, με τις θερμοκρασίες που σκαρφάλωσαν ακόμα και τους 43 βαθμούς Κελσίου· ήταν οι ιδανικές συνθήκες για δασικές πυρκαγιές και όταν ξέσπασε η φωτιά στο δάσος του Τατοΐου, εξαπλώθηκε ταχύτατα. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος αποφάσισε να βγει τότε από το Ανάκτορο με μια ομάδα επιτελών του για να παρατηρήσει από πιο κοντά τις φλόγες. Ωστόσο, όλοι τους υποτίμησαν την ταχύτητα με την οποία θα μπορούσε να εξαπλωθεί η φωτιά και σύντομα βρέθηκαν με τα αυτοκίνητά τους εγκλωβισμένα στην πύρινη μέγγενη.

Οι αναφορές για τους τραυματισμούς που υπέστη ο Βασιλιάς ποικίλλουν. Κάποιοι λένε ότι τραυματίστηκε στο πρόσωπο και το πόδι του, ενώ προσπαθούσε να σώσει τους συντρόφους του, άλλοι λένε ότι έσπασε τον αστράγαλό του ενώ πήδηξε σε μια χαράδρα για να αποφύγει τις φλόγες, ενώ άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι απλά μόνο τα ρούχα του κάηκαν. Το σίγουρο είναι ότι η φωτιά εγκλώβισε τον βασιλιά Κωνσταντίνο με την συνοδεία του, που κατευθύνονταν με φάλαγγα τεσσάρων αυτοκινήτων προς το Ανάκτορο. Οι επιβαίνοντες μαζί με τον Βασιλιά τράπηκαν σε φυγή εγκαταλείποντας τα οχήματα που κάηκαν ολοσχερώς, ανάμεσα στα οποία ήταν και το ιστορικό αυτοκίνητο, που μετέφερε τον Κωνσταντίνο στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων του 1912-13. Ο Βασιλιάς μάλιστα - όπως υποστηρίζουν πολλοί - λίγο έλειψε να καεί· σώθηκε την τελευταία στιγμή από έναν εύζωνο και έναν δεκανέα που τον μετέφεραν τραυματισμένο έξω από την πύρινη κόλαση.

Το παλάτι και μεγάλο μέρος της ακίνητης περιουσίας του Κωνσταντίνου κάηκαν. Η κατοικία της μητέρας του Όλγας, μετά βίας γλίτωσε από τις φλόγες, μαζί με τον (τότε) συνταγματάρχη Ιωάννη Μεταξά (μετέπειτα δικτάτορα) που βρισκόταν μέσα σε αυτό.

Δεδομένου του τεταμένου πολιτικού κλίματος της εποχής (1916, ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος βρισκόταν στην κορύφωσή του), πολλοί από την βασιλική οικογένεια υποψιάζονταν ότι έπεσαν θύματα δολιοφθοράς. Η κόρη του βασιλιά Κωνσταντίνου, πριγκίπισσα Ελένη, υποστήριζε μέχρι τον θάνατό της ότι το χέρι που άναψε τη φωτιά ήταν υποκινούμενο από φιλοσυμμαχικά ή φιλοβενιζελικά μέλη της μυστικής αστυνομίας. Αρκετοί συνελήφθησαν ως ύποπτοι για εμπρησμό, αλλά σύντομα αφέθηκαν ελεύθεροι λόγω έλλειψης στοιχείων.

Ο Βασιλιάς γλύτωσε, δεν γλύτωσε όμως ο οδηγός του Κωνσταντίνου, ο δεκανέας Βασίλης Γιαννούλης και ο οδηγός της βασίλισσας Σοφίας, στρατιώτης Χρήστος Κατωμέρης· οι σοροί τους βρέθηκαν απανθρακωμένοι πλάι στους σκελετούς των αυτοκινήτων.
Συνολικά οι απώλειες ήταν 11 στρατιωτικοί και κάποιοι υπάλληλοι του Κτήματος. Στην μανία της φωτιάς παραδόθηκε και ο διάσημος Πύργος του Ρολογιού, όπου στεγαζόταν ένα μικρό αρχαιολογικό και ζωολογικό μουσείο του βασιλιά Γεωργίου ‘Α. Κατά την πυρκαγιά του 1916 κάηκε το μεγαλύτερο μέρος του δάσους, ενώ έχασαν τη ζωή τους εκατοντάδες ελάφια, από εκείνα  που ο Γεώργιος Α΄ είχε εισαγάγει από την Ουγγαρία. Στην πυρκαγιά που ξέσπασε 15 χρόνια μετά, το 1931, αποτεφρώθηκαν 9.000 στρέμματα.

Τα Βασιλικά Κτήματα στο έλεος της πυρκαγιάς

Και τα χρόνια έφυγαν σαν τον καπνό των πυρκαγιών και μεσημέρι, πάλι, με το ημερολόγιο να γράφει 5 του Αυγούστου του 2021, η Πυροσβεστική δέχθηκε επείγουσα κλήση για σοβαρή αναζωπύρωση στην ευρύτερη περιοχή της Βαρυμπόμπης, όπου τις προηγούμενες ημέρες έκαιγε μεγάλη φωτιά μέσα στον οικισμό, στους πρόποδες της Πάρνηθας. Όλα έγιναν γρήγορα και ένα ξεχωριστό δάσος, ανέγγιχτο κατά ένα μεγάλο μέρος του επί πολλές δεκαετίες, έγινε στάχτη.

Το 80% των κτημάτων στο Τατόι, ενός καταπράσινου τόπου 42.000 στρεμμάτων με δάσος που χρονολογείται από το 1872 καταστράφηκε, ενώ κάηκε και η περιοχή του Κτήματος που δεν είχε καεί στις φωτιές του 1916, του 1945, του 1974.

Και εδώ και μέρες η Πάρνηθα έχει (ξανά) παραδοθεί στο έλεος της φωτιάς. Όταν οι φλόγες σβήσουν, χαθεί στον άνεμο ο καπνός και καθίσουν οι στάχτες, θα γίνει η αποτίμηση της καταστροφής και ό,τι βρεθεί θα προστεθεί στην ανθρώπινη αδιαφορία που πολλαπλασιαζόμενη με την κρατική αμεριμνησία οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια στην ερήμωση…
Καλό χειμώνα…