Ο Γκαριμπάλντι στην Πανεπιστημίου: Το τάγμα των κόκκινων πουκαμίσων που ξεκίνησε από τα Εξάρχεια κατά των Τούρκων και ενέπνευσε τον Μαβίλη

Στην οδό Πανεπιστημίου, στην Αθήνα, ο φωτογραφικός φακός απαθανατίζει τη φιγούρα του Ριτσιότι Γκαριμπάλντι. Γιος του θρυλικού ήρωα της Ανεξαρτησίας της Ιταλίας Τζουζέπε Γκαριμπάλντι πολέμησε με το τάγμα των «Camicie Rosse» (κόκκινα πουκάμισα) δύο φορές στο πλευρό των Ελλήνων σε ιστορικές μάχες κατά των Τούρκων. Το 1897 στη μάχη του Δομοκού και στις 27-29 Νοεμβρίου 1912 στη μάχη του Δρίσκου που άνοιξε το δρόμο για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Ηγήθηκε του τάγματος των «ερυθροχιτώνων» που παγκοσμίως ήταν γνωστοί ως οι ατίθασοι εθελοντές με τα «κόκκινα πουκάμισα» που στάθηκαν στο πλευρό των απανταχού αδυνάτων.

Φόρμες κρεοπωλών

Τα κόκκινα πουκάμισα τα είχε καθιερώσει ο θρυλικός Τζουζέπε το 1843 όταν ίδρυσε στο Μοντεβιδέο την ιταλική λεγεώνα για να υπερασπιστεί την πρωτεύουσα της Ουρουγουάης από τις δυνάμεις του πρώην προέδρου Μανουέλ Ορίμπε και του Αργεντινού δικτάτορα Χουάν Μανουέλ ντε Ρόσα. Επειδή δεν είχε χρήματα για να ντύσει τους εθελοντές του τάγματος βρήκε από ένα πλοίο μεγάλη ποσότητα μάλλινο κόκκινο ύφασμα που προορίζονταν για φόρμες κρεοπωλών ώστε να κρύβονται οι λεκέδες από το αίμα των ζώων. 

Έτσι πήρε το κόκκινο η Νότιγχαμ

Έτσι καθιερώθηκε το κόκκινο χρώμα στους χιτώνες - πουκάμισα των «Γαριβαλδινών» που ενέπνευσε μέχρι και το χρώμα του αγγλικού συλλόγου Νότιγχαμ Φόρεστ που ιδρύθηκε το 1865. Ο Τζιουζέπε είχε λάβει το προσωνύμιο του «Ήρωα των Δύο Κόσμων» για τη συμμετοχή του στους δύο αυτούς πολέμους (ανεξαρτησία Ουρουγουάης και ανεξαρτησία Ιταλίας), ενώ για τους Ιταλούς θεωρείται εθνικός ήρωας.

Στις 22 Οκτωβρίου στην Αθήνα

Η άφιξη του γιου του Τζουζέπε, Ριτσιότι Γκαριμπάλντι στην Ελλάδα, αρχικά στην Πάτρα και από εκεί στην Αθήνα καταγράφεται στις 22 Οκτωβρίου 1912. Τα Βαλκάνια φλέγονταν από άκρη σε άκρη. Οι Έλληνες καταγράφουν επικές νίκες σε ξηρά και θάλασσα απελευθερώνοντας μετά από αιώνες πόλεις και χωριά της Ηπείρου, της Μακεδονίας αλλά και των νησιών του Αιγαίου όπως η Μυτιλήνη, η Χίος, η Σαμοθράκη κ.α.

Βαριά η κληρονομιά...

Η φήμη που είχε αποκτήσει ο Ριτσιότι Γκαριμπάλντι ήταν μεγάλη όχι μόνο διότι κουβαλούσε τη βαριά κληρονομιά του πατέρα του Τζουζέπε, αλλά και από την εθελοντική συμμετοχή του ιδίου και 3.000 συμπατριωτών Ιταλών στη μάχη των Ελλήνων κατά των Τούρκων στο Δομοκό 15 χρόνια νωρίτερα (1897). Και δεν ήταν οι μόνες μάχες. Οι Γαριβαλδινοί με τα κόκκινα χιτώνια ή κόκκινα πουκάμισα έκαναν εθελοντικές παρεμβάσεις σε διάφορες μάχες ανά την Ευρώπη υπέρ των δικαίων και αδυνάτων.

Απαγόρευση από την Ιταλία

Το Νοέμβριο του 1912 που οι Βαλκανικοί πόλεμοι είχαν φουντώσει για τα καλά και η γενική επιστράτευση στην Ελλάδα βρίσκονταν σε πλήρη εξέλιξη. Οι σχέσεις της Ελλάδας και της Ιταλίας δεν ήταν και οι καλύτερες δυνατές. Υπήρχαν ανοικτά ζητήματα, όπως η διεκδίκηση των Δωδεκανήσων μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Επίσης, η Ιταλία δεν έβλεπε με καλό μάτι τη «μεγάλη» Ελλάδα και την προέλαση των ελληνικών δυνάμεων στη Χειμάρρα, στον Αυλώνα και σε άλλες πόλεις της Αλβανίας. Η απόφαση του Ριτσιότι Γκαριμπάλντι να οργανώσει ένα πολυπληθές τάγμα εθελοντών από την Ιταλία για να πολεμήσουν στο πλευρό των Ελλήνων κατά των Τούρκων ενόχλησε την ιταλική κυβέρνηση η οποία την ίδια ώρα είχε ανοικτή γραμμή με τους Τούρκους και ως εγγυήτρια δύναμη διαπραγματεύονταν την παράδοση των Δωδεκανήσων αλλά και ειρηνευτικούς όρους με την Ελλάδα. Έτσι απαγορεύτηκε στον Γκαριμπάλντι να προχωρήσει στο εγχείρημα του. Οι εθελοντές του τάγματος απειλήθηκαν με φυλάκιση.

Απείλησε του καραμπινιέρους - φώναζε «Viva Grecia»

Μάλιστα καραμπινιέροι πήγαν στο λιμάνι του Πρίντεζι με εντολή να αποτρέψουν τον Γκαριμπάλντι να επιβιβαστεί στο πλοίο για την Πάτρα και τότε εκείνος απείλησε να πυροβολήσει όποιον τον εμποδίσει. Ο Ριτσιότι Γκαριμπάλντι ήταν αποφασισμένος. Μαζί με γιο του Πεπίνο, την κόρη του Σαντέ και πιστούς συντρόφους ερυθροχιτώνες αναχώρησε για την Πάτρα όπου έγινε δεκτός με ενθουσιασμό από εκατοντάδες τους Έλληνες. Σύμφωνα με εφημερίδες της Πάτρας όταν έφτασε ο Ριτσιότι Γκαριμπάλντι μίλησε με ένθερμα επαναστατικά λόγια προς τους Έλληνες ξεσηκώνοντας τα πλήθη φωνάζοντας «Viva Grecia».

Η πρόσκληση για σύσταση του τάγματος των Γαριβαλδινών

Την πρόσκληση για τον καταρτισμό του σώματος των εθελοντών δημοσίευσαν οι αθηναϊκές εφημερίδες στις 10 Οκτωβρίου 1912: «Δοθείσης της αδείας εκ μέρους της Κυβερνήσεως προς καταρτισμόν του σώματος των Ερυθροχιτώνων, ειδοποιούνται οι επιθυμούντες να προσέλθωσιν από της σήμερον Τετάρτης 10-12 πμ εν τη επί της οδού Πατησίων αριθ. 26 οικία όπως εγγραφώσιν όσοι γίνωσι δεκτοί». Στην οδό Πατησίων έμενε ο Αλέξανδρος Ρώμας....

Πότε τραβήχτηκε η φωτογραφία;

Ο Γκαριμπάλντι έφτασε στην Αθήνα με το τραίνο από την Πάτρα. Το ημερολόγιο δείχνει 22 Οκτωβρίου 1912 αλλά ορισμένες πηγές αναφέρουν πως η φωτογραφία με τον Γκαριμπάλντι στην Πανεπιστημίου τραβήχτηκε στις 6 Δεκεμβρίου 1912.  Η εφημερίδα «Πατρίς» έγραψε στο φύλλο της στις 23 Οκτωβρίου 1912: «Ο τόσον γνώριμος εις τα Ελληνικά πεδία των μαχών στρατηγός Ριτσιότι Γαριβάλδης ήλθε χθες εξ Ιταλίας, μέσω Πατρών. Εις τον σταθμόν της Πελοποννήσου ανέμενον τον στρατηγόν οι αξιωματικοί των εδώ στρατολογηθέντων Γαριβαλδινών, με τον κ. Α. Ρώμαν, φέροντα τον βαθμόν του Γαριβαλδινού ταγματάρχου επί κεφαλής. Εις τον σταθμόν ανέμενε επίσης εις λόχος ερυθροχιτώνων Ελλήνων Γαριβαλδινών, διά να απονείμη τας τιμάς της υποδοχής εις τον αφικνούμενον στρατηγόν.» […]

Ζήτω ο Γαριβάλδης!

Η θύρα ενός βαγονιού ανοίγει και εμφανίζεται ο Γαριβάλδης. Υψηλός, με μαύρην πολιτικήν ενδυμασίαν, μαύρον πλατύγυρον καπέλο, με γενειάδα λευκήν και μακράν, φθάνουσαν μέχρι του μέσου του στήθους, στέκει προς στιγμήν εις την θύραν. […] Κατέρχεται κατόπιν του τραίνου και μετ’ αυτόν η σύζυγος και η κόρη του, αι οποίαι τον συνοδεύουν.[…] Ο κ. Ρώμας παρουσιάζει τους αξιωματικούς εις τον στρατηγόν, ο οποίος αδιαφορών διά την πίπτουσαν βροχήν, τους χαιρετά με τον θερμόν ενθουσιασμόν ο οποίος δεν τον εγκατέλειπε ποτέ, και απευθύνει ολίγας λέξεις εις τον κάθε ένα.[…] Μία άμαξα δέχεται τον στρατηγόν, την σύζυγον, την θυγατέρα του και τον κ. Ρώμαν, και αναχωρεί ανερχομένη εις την πόλιν. Ο λόχος, αποτελών την τιμητικήν συνοδείαν του στρατηγού, διαιρείται εις δύο και βαδίζει εκατέρωθεν της αμάξης», γράφει η «Πατρίς».

Εκατοντάδες πατριώτες εθελοντές που στο μεταξύ περίμεναν να κληθούν από τον Ελληνικό Στρατό και ήθελαν με κάθε τρόπο να πολεμήσουν το είδαν σαν ιδανική ευκαιρία. Στρατολογήθηκαν στο τάγμα των ερυθροχιτώνων Γαριβαλδινών προκειμένου να σταλούν άμεσα στο μέτωπο για να πολεμήσουν.

Ο βουλευτής Ρώμας χρηματοδότησε τους Γαριβαλδινούς

Την πρωτοβουλία για την διοίκηση και τον εξοπλισμό των Γαριβαλδινών ανέλαβε ο Αλέξανδρος Ρώμας ο οποίος είχε εκλεγεί 6 φορές Βουλευτής και επί τρεις θητείες ήταν πρόεδρος της Ελληνικής Βουλής. Η κίνηση του Ρώμα που απαρνήθηκε τα αξιώματα του για να βρεθεί στην πρώτη γραμμή ενέπνευσε επώνυμους πατριώτες, καλλιτέχνες, ποιητές, πολιτικούς. Μεταξύ αυτών ήταν και ο Λορέντζος Μαβίλης ο οποίος εκτός από ποιητής ήταν και Βουλευτής Κέρκυρας με το κόμμα του Ελευθερίου Βενιζέλου.

Ο ηρωικός ποιητής Μαβίλης

Ο Μαβίλης ήταν τότε 54 ετών και απορρίφθηκε από τον Ελληνικό Στρατό καθώς θεωρήθηκε μεγάλος σε ηλικία. Αποφασισμένος ο Μαβίλης βρήκε καταφύγιο στους Γαριβαλδινούς προκειμένου να πολεμήσει για την πατρίδα. Λέγεται πως και ο Ελευθέριος Βενιζέλος προσπάθησε να τον αποτρέψει προσφέροντας του υψηλό αξίωμα στη διοίκηση του στρατού στην Αθήνα αλλά ο Μαβίλης αρνήθηκε.

Εκπαιδεύονταν στα Εξάρχεια

Σύμφωνα με εφημερίδες της εποχής το νέο τάγμα είχε τη βάση του στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών και οι εθελοντές εκπαιδεύονταν πυρετωδώς στην περιοχή των Εξαρχείων προκαλώντας τον θαυμασμό αλλά και ειρωνείες σε ορισμένους Αθηναίους στους οποίους θα αναφερθούμε πιο κάτω. Μάλιστα ήταν τέτοια η φήμη των «κόκκινων πουκαμίσων» που τις τελευταίες ημέρες πριν το τάγμα αναχωρήσει για τα Γιάννενα το σπίτι του Αλέξανδρου Ρώμα πολιορκήθηκε από εκατοντάδες πατριώτες εθελοντές που είχαν φτάσει ακόμα από το Μπουένος Άιρες της Αργεντινής, το Περθ της Αυστραλίας και κάθε γωνιά των Η.Π.Α. για να πολεμήσουν για την πατρίδα. Ο Ρώμας όμως τους είπε πως δεν είχε άλλα χρήματα και πως το τάγμα θα έπρεπε να αναχωρήσει άμεσα για να ενισχύσει το μέτωπο.

Αναχώρηση για το μέτωπο και η κόρη του πρωθυπουργού

Εκεί όμως που το τάγμα των Γαριβαλδινών απογείωσε τη φήμη του και απέκτησε το χαρακτήρα του τάγματος της τιμής ήταν η στράτευση της Ασπασίας Ράλλη Μαυρομιχάλη λίγες ώρες πριν την πρώτη αναχώρηση του πρώτου λόχου για το μέτωπο στα μέσα Νοεμβρίου 1912. Ήταν η δυναμική κόρη του τότε πρωθυπουργού Κυριακούλη Μαυρομιχάλη αλλά και ανιψιά του Αλέξανδρου Ρώμα και στρατεύτηκε στο τάγμα των Γαριβαλδινών ως νοσοκόμα.

Νοσοκόμα που πολέμησε

Η Ασπασία Ράλλη Μαυρομιχάλη κατάγονταν από το Λιμένι της Μάνης και ήταν γόνος της οικογένειας των Μαυρομιχαλαίων η οποία δεν περιορίστηκε μόνο στα καθήκοντα της νοσοκόμας αλλά πολέμησε γενναία στη μάχη του Δρίσκου. Η είδηση προκάλεσε πολιτικό σεισμό, ενίσχυσε το ηθικό των εθελοντών στο τάγμα αλλά και όλων των πατριωτών που πολεμούσαν στο μέτωπο.

Πήραν εντολή για κατάληψη του Δρίσκου

Το τάγμα των Γαριβαλδινών πήρε εντολή για την κατάληψη του Δρίσκου. Πρόκειται για βουνό με στρατηγική σημασία κοντά στα Γιάννενα. Η κατάληψη του Δρίσκου θα απέκοπτε την τροφοδοσία των Τούρκων στα Γιάννενα όπου ο Ελληνικός Στρατός είχε αρχίσει να σφίγγει τον κλοιό. Οι Γαριβαλδινοί έφτασαν στο Δρίσκο 26 Νοεμβρίου 1912.

Οι συγκλονιστικές στιγμές της μάχης του Δρίσκου

Το τάγμα των ερυθροχιτώνων ξεχύθηκε στη μάχη με επικεφαλής τον Ρώμα και επιτελάρχη τον Μπαρδόπουλο. Έτρεψε σε φυγή προς την πεδιάδα των Ιωαννίνων 600 Τούρκους οι οποίοι άφησαν πίσω τους πολεμικό υλικό και αιχμαλώτους. Οι Τούρκοι όμως ήταν αποφασισμένοι να πάρουν πίσω τις θέσεις στο Δρίσκο. Έστειλαν ενισχύσεις 8.000 ανδρών από το Χάνι της Λεύκας και έβαλαν με το πυροβολικό τους από την Καστρίτσα και τη Γιάννιτσα. Δύο λόχοι Γαριβαλδινών, υπό τον στρατηγόν Γαριβάλδη έμειναν στις θέσεις τους. Η μάχη ήταν λυσσαλέα αλλά και άνιση καθώς πέρα της αριθμητικής υπεροχής των Τούρκων οι Γαριβαλδινοί δεν είχαν προμήθειες για τριήμερη αδιάκοπη μάχη. Μετά από τέσσερις ώρες σκληρής αναμέτρησης οι γραμμές των Γαριβαλδινών άρχισαν να κλονίζονται και «ο θάνατος εθέριζεν» έγραψαν στις περιγραφές τους πολεμιστές που διασώθηκαν.

Μεγάλες απώλειες και τραυματισμός του Ρώμα

Ο Αλέξανδρος Ρώμας με ηρωική παρουσία ενίσχυε όποια θέση είχε ανάγκη μαζί με την ανηψιά του που πήρε τα όπλα και πολεμούσε γενναία Δυστυχώς όμως οι απώλειες του τάγματος ήταν μεγάλες. Ο Ρώμας δέχτηκε σφαίρα στο χέρι, ο επιτελάρχης Μπαρδόπουλος είχε τραυματιστεί την προηγούμενη ημέρα, ενώ σκοτώθηκαν ο λοχαγός Αλέξανδρος Βραχνός, ο Τοπάλης και ο θρυλικός Γερακάρης, παλαιός πολεμιστής της Κρήτης, ο οποίος πολεμούσε μαζί με τους 4 γιους του.

Ο ηρωικός θάνατος του Μαβίλη

Τραγική κατάληξη είχε και ο Λορέντζος Μαβίλης. Ο ηρωικός ποιητής δέχτηκε στο στόμα σφαίρα «Ντουμ - Ντουμ» (σφαίρες που έχουν χαραχτεί στο μπροστινό μέρος για να προκαλούν μεγαλύτερες βλάβες στο σώμα του τραυματία και είναι απαγορευμένες από διεθνείς συνθήκες - πρωτοκατασκευάστηκαν στην ινδική πόλη Ντουμ Ντουμ). Λίγο αργότερα δέχτηκε μία ακόμα σφαίρα στον λάρυγγα και έπεσε νεκρός. Ο θάνατος του συγκλόνισε το τάγμα. 

Έτσι σκοτώθηκε ο Μαβίλης

Ιταλός ανταποκριτής Αμίλκας Πατζολίνι της «Εφημερίδα της Ιταλίας» μίλησε στην εφημερίδα «Πατρίς» για τις κρίσιμες στιγμές που τραυματίστηκε ο Ρώμας και έπεσε νεκρός ο Λαυρέντιος (Λορέντζο) Μαβίλης μέσα από συγκλονιστική αφήγηση αποτυπωμένη στο φύλλο της 1ης Δεκεμβρίου 1912«...περί 9.30 πρωινή ο Ρώμας τραυματίστηκε και τον αντικατέστησε προσωρινώς ο Μαβίλης. Μία σφαίρα «ντουμ ντουμ» τον βρήκε στο στόμα και έτερα στο λάρυγγα. Ο ποιητής έζησε μόλις λίγη ώρα. Επέπρωτο να μείνει άταφος εγκαταλειφθείς ήτις συντελέσθη συναποκομιζόμενων των τραυματιών υπό την αρχηγία του Πεπίνου Γκαριβάλδη».

«Να θυσιάσω τη ζωή μου για την Ελλάδα μου»

«Επερίμενα πολλές τιμές, αλλά όχι και την τιμή να θυσιάσω τη ζωή μου για την Ελλάδα μου», πρόλαβε να αναφωνήσει ο Λορέντζος Μαβίλης πριν ξεψυχήσει. Η φωτογραφία από την ιστορική Συλλογή Βαλκανικών Πολέμων είναι χαρακτηριστική.

Τους ενέπνευσαν αλλά και τους... χλεύαζαν

Η ηρωική παρουσία του τάγματος των Γαριβαλδινών είχε ολοκληρωθεί με βαριές απώλειες επιφανών πατριωτών που όμως ενέπνευσαν όλους εκείνους που πολεμούσαν στο μέτωπο. Eπίσης ήταν αποστομωτική απάντηση σε εκείνους που τους χλεύαζαν βλέποντας τους να εκπαιδεύονται στους δρόμους και αλάνες των Εξαρχείων. Χαρακτηριστικό είναι και το άρθρο στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας «Καιροί» στις 2 Δεκεμβρίου 1912 με υπογραφή του γνωστού αρθρογράφου Φιλέα Φογγ που έγραφε: «Θα ήθελα να βρεθώ στο μικρό καρφενεδάκι των Εξαρχείων στο οποίο εξ άπαντως θα μαζεύονται πάντοτε οι σοφοί γερουσιασταί της συνοικίας. Και ήθελα να βρεθώ τη στιγμή που εκυκλοφόρησαν οι εσπερινές εφημερίδες αι περιγράφουσαι τας ηρωικάς επιθέσεις των Γαριβαλδηνών έξω από τα Ιωάννινα και να τους ρωτήσω: Τι λέτε τώρα αξιότιμοι χασομέρηδες δια τους ανθρώπους αυτούς εκεί πάνω σαν τις μύιγες... παλληκάρια αληθινά πέφτουν ο ένας μετά τον άλλο βάφοντας ερυθρότερον τον ερυθρό χιτώνα τους...». Στο ίδιο δημοσίευμα υπάρχει και αφιέρωμα στην Αναστασία Ράλλη Μαυρομιχάλη με ολόσωμη φωτογραφία...

Εκτός των άλλων ιστορικά αποδείχτηκε πως η μάχη του Δρίσκου έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην κατάληψη των Ιωννίνων από τους Έλληνες για δύο βασικούς λόγους: Προκλήθηκαν μεγάλες απώλειες στους Τούρκους και επί πλέον επί πολλών ημερών ισχυρές δυνάμεις των Τούρκων έμειναν στην περιοχή αποδυναμώνοντας άλλες περιοχές.