Iράν: Η Αυτοκρατορία του Νου, ο Κρυφός Ιμάμης και ο «μεγάλος σατανάς»

Το Ιράν, μια χώρα άλλοτε γνωστή ως Περσία (άλλαξε το όνομά της το 1930), είναι το λίκνο ενός αρχαίου πολιτισμού που ανάγεται στην 1^η χιλιετία προ Χριστού. Ωστόσο, αν και βρίσκεται κοντά στην Ευρώπη, σε σχέση τουλάχιστον με άλλες χώρες της Ανατολής, ανέκαθεν είχε εχθρικές σχέσεις με τον Δυτικό Κόσμο.

Στο πέρασμα των αιώνων κυκλοφόρησαν στη Δύση συλλογές Περσών ποιητών, όπως η μετάφραση του Ρουμπαγιάτ του Ομάρ Καγιάμ από τον Εντουαρντ Φιτζέραλντ, ωστόσο τέτοιου είδους εγχειρήματα αντιμετωπίζονταν ως εξωτικός απόηχος της μυστηριώδους Ανατολής, καθώς η Περσία πάντα αποτελούσε τον αντίποδα του δικού μας ελληνορωμαϊκού πολιτισμού. Αυτή η κατάσταση εντάθηκε και λόγω του ρήγματος που προκάλεσε το Ισλάμ.

Σήμερα το Ιράν είναι μια ισλαμική δημοκρατία, όμως σε άλλες ιστορικές περιόδους επικρατούσαν άλλες ιδέες και ιδεολογίες. Κοινό υπόβαθρο όλων υπήρξε πάντα ένα αίσθημα διακριτής ταυτότητας, η οποία εξαίρει την ίδια τη χώρα και την ταυτότητά της. Στους αρχαίους χρόνους αυτό μπορούσε να το διακρίνει κανείς στη δυναστεία των Αχαιμενιδών και αργότερα στο σιιτικό Ισλάμ. Από την επανάσταση του Χομεϊνί και εντεύθεν η ισλαμική Περσία μετεξελίχθηκε σε περσικό Ισλάμ, μια θρησκευτική δύναμη με ιδιαίτερα αναθεωρητικό χαρακτήρα.

Σύμφωνα με τον Νιλ ΜακΓκρέγκορ, η Περσία ήταν η πρώτη υπερδύναμη πριν από 2.500 χρόνια και ο Κύρος, ο πρώτος σανχασάχ, δημιούργησε τη μεγαλύτερη αυτοκρατορία που έχει γνωρίσει ο κόσμος, αλλάζοντάς τον για πάντα. Η Περσική Αυτοκρατορία, ωστόσο, είχε οικοδομηθεί με βάση διαφορετικούς άξονες σε σχέση με άλλες αυτοκρατορίες. Εκείνες επέβαλλαν τη θέλησή τους με την ωμή βία. Οι Πέρσες ήταν οι πρώτοι που δικαιολόγησαν την εξουσιαστική τους διάθεση κάνοντας για λόγο «τάξη» και «ειρήνη». Είχαν ανέκαθεν τη δική τους θρησκεία και πάντα την περιφρουρούσαν. Ειδικά ο περσικός θεός Ωρομάσδης πάντοτε διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στις ενέργειες της περσικής υπερδύναμης.

Ο Αρνολντ Τάουνμπι υποστήριξε πως η μεγάλη επιτυχία του περσικού αυτοκρατορικού εγχειρήματος έδειξε ότι οι Πέρσες ήταν ξεκάθαρα προικισμένοι με τις αρετές της «ηγεμονικής φυλής». Ο Μάικλ Αξγουερδι μίλησε για «Αυτοκρατορία του Νου».

Οι Αχαιμενίδες ίδρυσαν μια κατά βάση ηπειρωτική δύναμη. Πέτυχαν να νικήσουν τις περισσότερες δυνάμεις του αρχαίου κόσμου, δημιουργώντας την οικουμενική αυτοκρατορία τους, η οποία εκτεινόταν στο μεγαλύτερο μέρος της Μέσης Ανατολής και περιελάμβανε τους αρχαίους πολιτισμούς της. Δεν κατόρθωσαν, όμως, να καθυποτάξουν τους λαούς της νοτιοανατολικής Μεσογείου, μεταξύ των οποίων και τους Ελληνες. Η σύγκρουση Περσών και Ελλήνων ήταν η μεγαλύτερη που γνώρισε ο αρχαίος κόσμος και, αν την εξετάσουμε υπό ένα ευρύτερο πρίσμα, θα λέγαμε ότι επηρέασε τον ρου του παγκόσμιου γίγνεσθαι. Επρόκειτο για τη σύγκρουση μιας χερσαίας και μιας ναυτικής δύναμης.

Ο Μέγας Αλέξανδρος κυρίευσε τους Πέρσες και επέβαλε στην ηττημένη αυτοκρατορία τους τα ελληνικά ιδεώδη. Η ελληνική ναυτική ισχύς επικράτησε, ενώ μετά την πτώση των Αχαιμενιδών αναδύθηκε μια ελληνιστική παγκόσμια τάξη πραγμάτων, μέχρι τον ερχομό των Σασανιδών, τον 2^ο αιώνα μ.Χ., κατά τη διάρκεια του οποίου κυριαρχούσαν οι Ρωμαίοι. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη μεγάλη τότε δύναμη της Μεσογείου (mare nostrum) και την υπερδύναμη της Μέσης Ανατολής συνεχίστηκε μέχρι την ισλαμική κατάκτηση.

Αναμφίβολα το Ισλάμ έφερε κοσμογονικές θρησκευτικές και πολιτισμικές αλλαγές. Πλέον η Μέση Ανατολή χαρακτηρίζεται από μεγάλη γεωπολιτική πολυπλοκότητα. Ο χώρος που άλλοτε ήταν κάτω από το σκήπτρο των Περσών βασιλιάδων είναι σήμερα κατακερματισμένος σε πολλά και συχνά εχθρικά μεταξύ τους κράτη. Τούτο το περίπλοκο γεωπολιτικό status quo υπήρξε απότοκο των δυτικών αυτοκρατοριών που άλλοτε μοίραζαν τον κόσμο.

Εν προκειμένω αξίζει να αναφερθεί πως οι αξιώσεις περί εθνικής ταυτότητας, ιδίως όσες διατυπώνονται στον αραβικό κόσμο, δεν έχουν βάση, αφού τα υφιστάμενα σύνορα χάραξαν ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. Η Μεγάλη Βρετανία και η Ρωσία ενδιαφέρονταν για το Ιράν, και η χώρα εγκλωβίστηκε στη μεταξύ τους αντιπαράθεση, που ονομάστηκε «Το Μεγάλο Παιχνίδι». Μάλιστα, το βρετανικό ενδιαφέρον, λόγω των εμπορικών δρόμων προς την Ινδία, αλλά και του πετρελαίου, είχε γίνει τόσο πιεστικό, που ο τότε Αμερικανός επιτετραμμένος στην περσική κυβέρνηση έκανε λόγο για στραγγαλισμό της χώρας.

Ωστόσο, το Ιράν είναι ένα από τα κράτη που έχει σαφή ταυτότητα, η οποία βρίσκει έρεισμα στον αρχαίο πολιτισμό του. Υπό αυτές τις συνθήκες ανήλθαν στον περσικό θρόνο οι Παχλαβί, που αποτίναξαν τον ξένο ζυγό και περιόρισαν τα ισλαμικά ήθη που είχαν επικρατήσει έπειτα από την αραβική κυριαχία τον 7^ο αιώνα μ.Χ. (όπως έκανε στην Τουρκία ο Κεμάλ). Αυτοί μετονόμασαν τη χώρα από Περσία σε Ιράν το 1938, μια ονομασία αρχαία που σημαίνει ευγενής, από καλή γενιά, και η οποία συνδέεται με την αρία φυλή.

Επίσης, τη βάση του ισχυρού συναισθήματος εθνικής ταυτότητας στη χώρα συνδιαμόρφωσαν ιδιαίτερα πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Ο τελευταίος σάχης προσπάθησε όλο αυτό να το εκμεταλλευτεί για να επανασυστήσει την Περσική Αυτοκρατορία. 

Στη σημερινή Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν, αυτή η ιστορική ταυτότητα συνδέεται στενά με το σιιτικό Ισλάμ. Υπό την προοπτική αυτή, το σιιτικό Ισλάμ μπορεί να θεωρηθεί ένα φαινόμενο εθνικό ή εθνικιστικό. Οι σιίτες δίδασκαν τον «κρυφό Ιμάμη» ο οποίος θα εγκαινίαζε μια νέα εποχή γνήσιας διακυβέρνησης. Τούτη την έννοια καλλιέργησε και ο Χομεϊνί, για τον οποίο πολλοί πίστευαν πως επρόκειτο για τον «κρυφό Ιμάμη». Ο ίδιος Χομεϊνί πρέσβευε τις αρχές μιας διακυβέρνησης που θα βασιζόταν κυρίως στο Κοράνι, γι’ αυτό θεωρούσε μείζονος σημασίας την ορθή ερμηνεία του ιερού βιβλίου.

Ως προς αυτό, ρόλο μέντορα του Χομεϊνί είχε Αλί Σοριατί, ο οποίος υποστήριζε πως απάντηση στα δεινά του κόσμου μπορεί να δώσει όχι ο κομμουνισμός, αλλά ο ισλαμικός νόμος. Ο Σαριατί υποστήριζε επίσης ότι ο κλήρος είχε διαστρέψει τις διδασκαλίες του Ισλάμ, με αποτέλεσμα να θεωρείται δόγμα, ενώ επρόκειτο για θρησκευτικοπολιτική θεωρία και ιδεολογία. Αυτή η άποψη συνέδεσε το Ιράν με την απόρριψη της Δύσης και την εχθρική διάθεση προς τις ΗΠΑ, που έγιναν ο «μεγάλος σατανάς».

Ο Κύρος, ο Σάχης Αμπάς, ο Μοχάμαντ Ρεζά Παχλαβί και ο Αγιατολάχ Χομεϊνί, όπως και άλλοι ηγεμόνες, μπορεί να είχαν πολύ διαφορετικές πεποιθήσεις, όμως όλοι πίστευαν το ίδιο για τον ρόλο που θα πρέπει να διαδραματίζει η χώρα τους.

Σε μια προβεβλημένη θέση στην Τεχεράνη βρίσκεται μια αψίδα που κατεσκεύασε ο σάχης το 1971 για τα 2.500 χρόνια από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών, και η οποία είχε πάρει το όνομα Σαχγιάντ, δηλαδή μνημείο του σάχη. Το 1971 η μοναρχία στο Ιράν ανετράπη και αντικαταστάθηκε από την Ισλαμική Δημοκρατία. Ωστόσο, η αψίδα, αντί να θεωρηθεί ανεπιθύμητο μνημείο, παρέμεινε, αφού μετονομάστηκε σε Πύργο της Ελευθερίας. Η ενότητα και η διάρκεια του μνημείου συμβολίζουν τη συνέχεια των διαφορετικών καθεστώτων που κυβέρνησαν  τη χώρα στη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας της.