Ο θηλυκός Πάπας που γέννησε στον δρόμο: μύθος ή αλήθεια η ιστορία της Πάπισσας Ιωάννας – Γιατί κυνηγήθηκε ο Εμμανουήλ Ροΐδης

Γέννησε την ώρα που βάδιζε στους δρόμους της Ρώμης! Έτσι λέει ο μύθος για την Πάπισσα Ιωάννα· ήταν όμως μύθος ή η αλήθεια μετουσιώθηκε σε θρύλο για λόγους ευνόητους;

Σύμφωνα με τα επίσημα αρχεία του Βατικανού, από την ίδρυση της Χριστιανικής Εκκλησίας έχουν εκλεγεί 266 Πάπες· το «Annuario Pontificio» καταγράφει τον πάπα Φραγκίσκο ως τον 266ο Επίσκοπο Ρώμης· και ο καθένας από αυτούς ήταν μονό άνδρας. Ωστόσο, ένας ευφάνταστος μεσαιωνικός μύθος αναφέρει ότι γύρω στο έτος 855, μια ιδιαίτερα μορφωμένη γυναίκα, μεταμφιεσμένη σε άνδρα, εξελέγη Πάπας!

Ο θρύλος της Πάπισσας Ιωάννας είναι ένα από τα πιο δημοφιλή μυστήρια του Μεσαίωνα και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Ο μύθος- ή η πραγματικότητα- λέει πως εκείνη η αξιόλογη γυναίκα κατάφερε να ανέλθει στο ύπατο θρησκευτικό αξίωμα του Καθολικισμού, σε μια εποχή, μάλιστα, που οι γυναίκες ήταν εντελώς αποκλεισμένες από την εκκλησιαστική ιεραρχία και όχι μόνο.

Σύμφωνα με τον δημοφιλή μύθο, η Πάπισσα Ιωάννα ως Πάπας ήταν σεβαστός και αγαπητός και κυριάρχησε για περισσότερα από δύο χρόνια πριν ανακαλύψουν το φύλο της· η ιστορία της έχει εμπνεύσει δεκάδες έργα τέχνης, κυρίως λογοτεχνικά, με κορυφαίο στην Ελλάδα το μυθιστόρημα του Εμμανουήλ Ροΐδη «Πάπισσα Ιωάννα»: «Αλλ' άμα έμεινε και πάλιν μόνη η Ιωάννα, ησθάνθη το βάρος εκείνο εις τον στόμαχον, όπερ καταλαμβάνει ημάς, αφού πολυφαγήσωμεν ή χάσωμεν μητέρα, ερωμένην ή περιουσίαν», γράφει με χιούμορ στο θρυλικό μυθιστόρημα του ο εκ Σύρου πνευματώδης συγγραφέας.

Αποκύημα αχαλίνωτης φαντασίας...

Και συνεχίζουμε: οι σύγχρονοι ιστορικοί έχουν αμφισβητήσει την ύπαρξη της Ιωάννας, υποστηρίζοντας ότι δεν υπήρξε ποτέ και ότι «το παραμύθι» επινοήθηκε απλώς από ευφάνταστους και σκανδαλιάρηδες Μοναχούς του Μεσαίωνα, όμως... Όμως υπάρχουν πολλές αναφορές για μια γυναίκα που εκλέχτηκε Πάπας σε Χρονικά του 12ου και 13ου αιώνα και η πιο δημοφιλής αφήγηση προέρχεται από το «Chronicon pontificum et imperatorum» (Χρονικό των Παπών και των Αυτοκρατόρων), που γράφτηκε στα μέσα του 13ου αιώνα από τον Μαρτίνο της Οπάβα, ενός Μοναχού, επισκόπου και χρονικογράφου.

Σύμφωνα με τον Μαρτίνο της Οπάβα, η Πάπισσα Ιωάννα ήταν Αγγλίδα που έζησε τον 9ο αιώνα και την οποία είχε συνοδεύσει στην Αθήνα ο σύντροφος της. Εκεί, ντυμένη και κουρεμένη σαν αγόρι, είχε αποκτήσει ανώτατη μόρφωση και, μάλιστα, τη θαύμαζαν για τις γνώσεις, την εξυπνάδα και τα πνευματικά της χαρίσματα. Η Ιωάννα μετακόμισε στη Ρώμη και άρχισε καριέρα ως διδάσκαλος· η φήμη του μεγάλωσε και κέρδισε τον σεβασμό σε ολόκληρη την πολιτεία. Όταν έφθασε η ώρα να εκλεγεί νέος Πάπας, δεν φαινόταν να υπάρχει στον ορίζοντα καλύτερη επιλογή. Σύμφωνα πάντα με τον Μαρτίνο, η θητεία της Ιωάννας ως Ποντίφικας ήταν πολύ επιτυχημένη. Ωστόσο, μετά δύο χρόνια ήρθε η καταστροφή. Η Ιωάννα έμεινε έγκυος στο παιδί του συντρόφου της (άγνωστος στον Μαρτίνο) και μια μέρα, ενώ διέσχιζε τα πλακόστρωτα της Ρώμης, μπροστά στην εκκλησία του Αγίου Πέτρου, ξαφνικά γέννησε! Γέννησε ακριβώς εκεί, στη μέση του δρόμου, προς έκπληξη του πλήθους και του εκκλησιάσματός της!

Πώς πέθανε η Πάπισσα Ιωάννα

Το τέλος της Ιωάννας, όπως και ολόκληρη η ζωή της, είναι γεμάτο αντιφάσεις. Μια εκδοχή από το Χρονικό του Μαρτίνου, υποστηρίζει ότι, η Ιωάννα πέθανε εκεί καταμεσής του δρόμου, αμέσως μετά τον τοκετό. Μια άλλη εκδοχή, στο ίδιο κείμενο, υποδηλώνει ότι, η Ιωάννα επέζησε και εξορίστηκε· το παιδί της μεγάλωσε σπούδασε και είχε μια εξαιρετική καριέρα στην Εκκλησία, όπου έγινε Επίσκοπος της Όστιας. Σε μια πιο σκοτεινή εκδοχή της ιστορίας της, μόλις η Ιωάννα γέννησε το παιδί της, χύμηξε πάνω της το εξαγριωμένο πλήθος: την μαστίγωσε και την λιθοβόλησε μέχρι θανάτου.

Ο Ροΐδης καταγράφει στην «μεσαιωνική μελέτη» του, όπως υποτιτλίζει το μυθιστόρημά του, την ερωτική σχέση της Ιωάννας με τον θαλαμηπόλο της, την εγκυμοσύνη και τέλος την αποβολή και τον θάνατό της κατά τη διάρκεια μιας λιτανείας.

Και ακολούθησαν μύρια κακά...

Η εκλογή μιας γυναίκας στη θέση του Προκαθήμενου της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας θεωρήθηκε ως μια υπέρτατη παρωδία της φυσικής τάξης από πολλούς συγγραφείς και λόγιους του Μεσαίωνα, αλλά και κατοπινούς. Σύμφωνα με τον Φραντσέσκο Πετράρκα (εξελληνισμένα: Πετράρχη), Ιταλού συγγραφέα του 13ου αιώνα, λόγιου, ποιητής και ενός από τους σημαντικότερους Ουμανιστές της Αναγέννησης, μια σειρά από ανεξήγητα και τρομερά γεγονότα συνέβησαν σε όλη την Ευρώπη μετά την αποκάλυψη της πραγματικής ταυτότητας της Ιωάννας: στη Γαλλία γιγάντιες ακρίδες αφάνισαν την ύπαιθρο, προκαλώντας θάνατο, καταστροφή και ασθένειες, στη Μπρέσια της Ιταλίας, έλεγαν ότι, έβρεχε αίμα για τρεις μέρες και τρεις νύχτες… Υπερβολές και θεωρίες συνωμοσίας παντού και πάντα, όσο υπάρχουν εύπιστοι άνθρωποι, τελικά.

Πολλοί εκκλησιαστικοί κύκλοι του Μεσαίωνα θεώρησαν ότι ο Θεός τιμωρεί για το γεγονός ότι είχε επιτραπεί σε μια γυναίκα να έχει πρόσβαση στην Αγία Έδρα, και αγωνιούσαν να διασφαλίσουν ότι δεν θα συμβεί ποτέ ξανά. Ένας- ακόμα- θρύλος λέει ότι οι επόμενοι Πάπες έπρεπε να υποβληθούν σε φυσική δοκιμή φύλου πριν εκλεγούν επίσημα.

Οι υποψήφιοι Πάπες έπρεπε να κάθονται σε μια ειδικά σχεδιασμένη καρέκλα (sedes stercoraria) με μια τρύπα. Στη συνέχεια, ένας Καρδινάλιος θα έπρεπε να βάλει το χέρι του στην τρύπα και να επαληθεύσει ότι ο υποψήφιος Πάπας έχει όρχεις! Αυτός ήταν ένας πολύ δημοφιλής θρύλος του Μεσαίωνα, αν και υπάρχουν ελάχιστες αναφορές ότι εκείνη η ταπεινωτική πρακτική συνέβη ποτέ.

Και για να επανέλθουμε στην Πάπισσα Ιωάννα, να σημειώσουμε ότι για κάποιο χρονικό διάστημα, υπήρχε μια προτομή της πλάι σε άλλες παπικές προτομές στον καθεδρικό ναό της Σιένα, που ο πάπας Κλήμης ο Η’ διέταξε να αφαιρεθεί το 1601. Τελικά η ύπαρξη της γυναίκας Πάπα είναι μύθος ή πραγματικότητα; Η Εκκλησία αρνείται κατηγορηματικά την ύπαρξη της. Οι σύγχρονοι ιστορικοί έχουν επίσης αμφισβητήσει την ιστορία, υποστηρίζοντας ότι η ιδέα μιας γυναίκας Πάπα ήταν ένας δημοφιλής μύθος, αλλά δεν είχε βάση στην πραγματικότητα. Όλα τα γραπτά στοιχεία για την ύπαρξη της Πάπισσας Ιωάννας χρονολογούνται αρκετούς αιώνες μετά το θάνατό της και δεν υπάρχουν πηγές του 9ου αιώνα που να επιβεβαιώνουν μέρη της αφήγησης του Μαρτίνου της Οπάβα. Ωστόσο, ο θρύλος παραμένει και γοητεύει…

Ο Ροΐδης προκάλεσε θύελλες στην Εκκλησία

Να τονίσουμε κλείνοντας ότι η «Πάπισσα Ιωάννα» του Ροΐδη συνάντησε πλήθος αντιδράσεων ακόμα και στον 20ο αιώνα, παρ’ όλα αυτά, το μυθιστόρημα του έχει αναγνωριστεί ως ένα από τα πιο πρωτοποριακά μυθιστορήματα της ελληνικής πεζογραφίας του 19ου αιώνα. Η δημοσίευση του έργου, στις αρχές του 1866, αντιμετώπισε αρνητική κριτική από εκπροσώπους της Εκκλησίας, εξαιτίας της τολμηρότητας κάποιων σκηνών που περιέγραφε και- κυρίως- για την κριτική που ασκούσε ο Ροΐδης σε κάποιες πρακτικές της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Στις επιθέσεις εναντίον του Ροΐδη πρωτοστάτησε ο κληρικός Μακάριος ο Καρυστίας, με άρθρα στον Τύπο και αργότερα ενεπλάκη η Ιερά Σύνοδος που με εγκύκλιό της αναθεμάτισε το έργο ως «κακόηθες και βλάσφημον» και ζήτησε την παρέμβαση του κράτους για την απαγόρευση της κυκλοφορίας του βιβλίου, κάτι που δεν συνέβη.
Κι ακόμα ένας μύθος που προέκυψε είναι ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία είχε αφορίσει τον Ροΐδη για το μυθιστόρημά του· μύθος, κι αυτός… Και όσο υπάρχουν μύθοι, οι διηγήσεις τους θα προκαλούν το ενδιαφέρον, που πολλές φορές απουσιάζει από την Ιστορία...