25η Μαρτίου 1821. Τα «Ποιήματα» και «Νέα Ποιήματα» του Ιάκωβου Ρίζου-Ραγκαβή  

Ο Φαναριώτης Ιάκωβος Ρίζος-Ραγκαβής (1779-1855) ήτανε διακεκριμένος λόγιος, ο οποίος ως έφορος και μέλος στην Καλλιτεχνική Επιτροπή του Θεάτρου στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, τη Βλαχία και τη Μολδαβία, ανέβασε παραστάσεις στα πλαίσια της επαναστατικής ανασυγκρότησης του έθνους. Εκείνος μετέφρασε σε έμμετρο ομοιοκατάληκτο στίχο πολλές ξενόγλωσσες τραγωδίες από την ιταλική γλώσσα και φυσικά από τη γαλλική γλώσσα, την κυρίαρχη τότε όπως και τώρα στην εξωτερική πολιτική, ήτοι στη Διπλωματία. Στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες λειτουργούνε δύο Ηγεμονικές Ακαδημίες στις αντίστοιχες πρωτεύουσες. Η μία Ηγεμονική Ακαδημία στην πρωτεύουσα της Μολδαβίας, το Ιάσιο, όπου οι Έλληνες μαθητές ανεβάζουνε δραματικές παραστάσεις με την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας και η έτερη στο Βουκουρέστι, την τότε πρωτεύουσα της Βλαχίας (1462-1859), όπου από το 1679 λειτουργεί η Ηγεμονική Ακαδημία, άλλως το Λύκειο, αρχικά στο Μοναστήρι του Αγίου Σάββα, έπειτα στη Μονή Doamna Balasa και στην Εκκλησία Magureanu. Ο Ελληνορθόδοξος Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιος ιδρύει τη «Φιλολογική Εταιρεία» (1810) που συμπληρώνει το έργο της Ακαδημίας. Η Ηγεμονική Ακαδημία του Βουκουρεστίου λειτουργεί έως το 1821 με την Κήρυξη της Επανάστασης των Ελλήνων.

Διαβάστε επίσης: Επανάσταση 1821: Ο λυρικός ποιητής Ανδρέας Κάλβος  

Στην Επιθεώρηση Τέχνης (1963, τχ. 100), ο Γιώργος Ζωΐδης με το μνημειώδες άρθρο του για το ελληνικό θέατρο: «Το Θέατρο της Φιλικής Εταιρείας: Ο ρόλος του στην ιδεολογική προετοιμασία του 1821, η επίδραση στην εξέλιξη του ελληνικού και του ρουμανικού θεάτρου»,  στο Βουκουρέστι φώτισε προεπαναστατικά για πρώτη φορά το ρόλο των τραγωδιών, κυρίως των μεταφρασμένων από την Ιταλία και τη Γαλλία του κλασικισμού στην ελληνική παροικία ως ένα κυρίαρχο φιλοσοφικό και λογοτεχνικό ρεύμα Διαφωτισμού. Το Βουκουρέστι αποκτά το νεότευκτο Θέατρο σχεδόν αμέσως, οπότε οι Έλληνες ανέβαζαν παραστάσεις με βάση τις ελληνικές μεταφράσεις του Ραγκαβή. Οι ξενόγλωσσες τραγωδίες παιζότανε επί σκηνής, καθώς υπάρχουνε οι ιστορικές καταγραφές για τις αντίστοιχες παραστάσεις αυτών των ευρωπαϊκών τραγωδιών από το 1818 έως το 1821.

Οι παραστάσεις από τις χειρόγραφες ή έντυπες μεταφράσεις του Φαναριώτη λογίου κι ανιψιού του Ηγεμόνα Αλέξανδρου Σούτσου της Βλαχίας ήτανε τόσο ένα από κύρια οχήματα για τα πνευματικά μέσα ανάστασης, όσο από τις εθνικές ζυμώσεις για την αναγέννηση των Βαλκανίων. Σε προεπαναστατικό χρόνο, ο Ιάκωβος Ρίζος-Ραγκαβής δεν φαίνεται όμως να τύπωσε καμία ελληνική μετάφραση ούτε από τα γαλλικά, ούτε από τα ιταλικά, τουλάχιστον όχι κάποια έκδοση που μας διασώζεται από το Βουκουρέστι, όπου το τυπογραφείο λειτούργησε αναμφίβολα μέχρι το 1830. Στη σύγχρονη Ρουμανική Πρωτεύουσα υπήρχε ήδη ελληνικό τυπογραφείο, που ίδρυσε ο Ηγεμόνας Αλέξανδρος Γκίκας, όμως καμία μετάφραση αρχαίου ελληνικού ή ευρωπαϊκού έργου δεν έχει βρεθεί έως σήμερα από εκεί. Την Καλλιτεχνική Επιτροπή υπεύθυνη για το ρεπερτόριο έναντι στη Υψηλή Πύλη αποτελούσαν εκτός του εφόρου, ο οποίος ήταν ο ίδιος ο Ιάκωβος Ρίζος-Ραγκαβής, ο Αθανάσιος Χριστόπουλος, ο Νικόλαος Σκουφάς και ο Γεωργάκης Ολύμπιος (μέλος αργότερα στον Ιερό Λόχο). Σήμερα διασώζονται οι δύο αθηναϊκές εκδόσεις από αυτό το δραματολόγιο με την υπογραφή του Ιάκωβου Ρίζου-Ραγκαβή.    

Στην πρώτη δίτομη έκδοση με τον αποπροσανατολιστικό τίτλο Ποιήματα (1836), διαθέσιμη στην Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Ανέμη του Πανεπιστημίου Κρήτης, εκεί διαβάζουμε τις έμμετρες μεταφράσεις από τη «Φαίδρα» του Ρακίνα, τον «Κίννα» του Κορνέιγ και τη «Ζαΐρα» του Βολταίρου, όπως και το μελόδραμα σε τρεις πράξεις «Η Επάνοδος των Μουσών» σε εύστοχη ρίμα του ίδιου του Ιάκωβου Ρίζου-Ραγκαβή. Η επιλογή του έτους για τη δημοσίευση δεν είναι συμπτωματική, πρώτον γιατί τότε στην Αθήνα έχουμε πολλές παραστάσεις τραγωδιών, κυρίως με ερασιτεχνικούς θιάσους αλλά και με το θέατρο του Αθανάσιου Σκοντζόπουλου και, δεύτερον, γιατί εκείνο το χρονικό διάστημα ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης ακόμα αφηγείται τη ζωή του στο Γεώργιο Τερτσέτη, τη Διήγησις Συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836, όταν τα «Απομνημονεύματα» αυτά του Κολοκοτρώνη θα κυκλοφορήσουνε post mortem, μόλις το 1851.     

Στην Αθήνα τότε ακολουθεί η επόμενη έκδοση από τον Ιάκωβο Ρίζο-Ραγκαβή με τίτλο Νέα Ποιήματα (1851), όπου εντός βρίσκουμε τα μεταφρασμένα έργα «Ανδρομάχη» του Ρακίνα και «Ορέστης» του Αλφιέρι, αλλά και δύο πρωτότυπα δράματα του Ραγκαβή «Κόρεσος» και «Αλέξανδρος ο Φεραίος». Η δεύτερη αθηναϊκή έκδοση του 1851 δεν είναι ακόμα υπό μελέτη στην έρευνα και όλη εντοπίζεται στη Συλλογή Βιβλίων του εθνικού ευεργέτη Δημητρίου Βικέλα, μια προσωπική βιβλιοθήκη που φυλάσσεται σήμερα στη Βικελαία Βιβλιοθήκη στο Ηράκλειο Κρήτης. Κάθε τόμος περιλαμβάνει διαφορετικά δράματα, τόσο ευρωπαίων συγγραφέων, όσο πρωτότυπα ποιήματα, ακόμα αδέσποτες στροφές ή/και στίχους.        

Ο Ιάκωβος Ρίζος-Ραγκαβής με πέντε μεταφράσεις και τρία ενυπόγραφα δράματα επανέρχεται στη βαυαρική Αθήνα του Όθωνα με δύο νέες εκδόσεις για την προεπαναστατική παράσταση των αρχαίων κλασικών έργων του Διαφωτισμού, προφανώς όπως παιζόταν στο Θέατρο στο Βουκουρέστι κατά τις παραμονές της εθνεγερσίας. Σήμερα έχουμε στα χέρια μας την ελληνική τυπωμένη μετάφραση για τις δραματικές τραγωδίες που προφανώς παιζότανε και στο Θέατρο του Βουκουρεστίου, σαφώς έμμετρες μεταφράσεις από τα ιταλικά ή τα γαλλικά προς τα ελληνικά. Η ελληνική μετάφραση στα πρώτα Ποιήματα για παράδειγμα παρατίθεται αριστερά, ενώ το γαλλικό κείμενο παρατίθεται στα δεξιά, άρα αντίστροφα από τη σύγχρονη εκδοτική πρακτική. Δεν υπάρχει όμως ούτε πρόλογος του μεταφραστή, ούτε κατάλογος κάποιων αναγκαίων συνδρομητών. Συνεπώς, η συγκεκριμένη αθηναϊκή έκδοση του Ιάκωβου Ρίζου-Ραγκαβή εξυπηρετεί στόχους απλώς καταγραφής, όχι κερδοσκοπίας, όπως υποστηρίζω. Τα «Ποιήματα» (1836) και τα «Νέα Ποιήματα» (1851) είναι επομένως αναδρομικές εκδόσεις.             

Με την κήρυξη της Επανάστασης το 1821, ο ηθοποιός Κωνσταντίνος Κυριακού Αριστίας, ένας εκ των επιφανών ηθοποιών του ελληνικού θεάτρου του Βουκουρεστίου, εκείνος μεταβαίνει το 1825 στην Ιόνιο Πολιτεία όπου συγκροτεί νέο θίασο. Στην Κέρκυρα ανεβάζει παραστάσεις, όπως ο «Ορέστης» του Αλφιέρι και η «Ανδρομάχη» του Ρακίνα, δηλαδή επισημαίνω πως επαναλαμβάνει το ρεπερτόριο του προεπαναστατικού Βουκουρεστίου. Προσωπικά υποθέτω ότι η ελληνική μετάφραση του ιταλικού δράματος «Ορέστης» και η ελληνική μετάφραση του γαλλικού έργου «Ανδρομάχη» που παίζονται στην Κέρκυρα από το 1825 πιθανόν ν’ ανήκουν αμφότερες στον Ιάκωβο Ρίζο-Ραγκαβή, ο οποίος θα τυπώσει τελικά σε έναν ενιαίο τόμο ως Νέα Ποιήματα μαζί τα δυο κλασικά αριστουργήματα στην Αθήνα και στο Τυπογραφείο Κ. Αντωνιάδου στην Αθήνα το 1851.  Η πρώτη έκδοση στην Αθήνα, που έχει ήδη εξαντληθεί ερευνητικά, εκείνη τυπώθηκε αρχικά ως Ποιήματα στο Τυπογραφείο Α. Κορομηλά στην Αθήνα το 1836.

Οι ευρωπαίοι τραγωδοί ήτανε δημοφιλείς στον ελληνόφωνο χώρο της Βαλκανικής, τόσο στις Ηγεμονίες αρχικά, όσο αργότερα κατά την Επανάσταση στην Κέρκυρα, όπως προκύπτει μέσα από τις ξενόγλωσσες μεταφράσεις του Ιάκωβου Ρίζου-Ραγκαβή, έμμετρες θεατρικές μεταφράσεις, όλες προορισμένες και για παράσταση, εύλογα όπως προκύπτει από τις παρεπιγραφές. Όλες οι αθηναϊκές εκδόσεις των ευρωπαϊκών τραγωδιών είναι αναδρομικές, όπως επιχειρηματολογώ αναλυτικά παραπάνω, και σχετίζονται με την προεπαναστατική εξάπλωση του νεοκλασικού θεάτρου της Ευρώπης ως παθητική αντίσταση στην οθωμανική κυριαρχία στο Βουκουρέστι κατά τις παραμονές της Επανάστασης που ξέσπασε νωρίς την άνοιξη το ένδοξο 1821.       

Διαβάστε επίσης: Επανάσταση του 1821: Η σύγχρονη επιστημονική προσέγγιση

Διαβάστε ακόμη

Σε δύο κύματα η κακοκαιρία στην Αττική: Προσοχή τις επόμενες 30 ώρες - Κίνδυνος για πλημμύρες

Σε απόγνωση οι ένοικοι της πολυκατοικίας όπου έγινε η έκρηξη στους Αμπελόκηπους: «15 μέρες μετά δεν έχει γίνει τίποτα»

Ποιοι σταθμοί μετρό κλείνουν την Κυριακή για την επέτειο από την εξέγερση του Πολυτεχνείου

Πώς η... μπανανοφοβία μιας υπουργού έγινε εθνικό θέμα στη Σουηδία