Τα τραγούδια των Ισπανοεβραίων της Θεσσαλονίκης

Με ένα μικρό, δημοσιογραφικό κασετόφωνο, γύριζε στις αρχές της δεκαετίας του 1990 σε σπίτια, γηροκομεία και χώρους συνάθροισης Εβραίων στη Θεσσαλονίκη και ηχογραφούσε σεφαραδίτικα τραγούδια. Ο Αλμπέρτος Ναρ, λογοτέχνης του βιώματος και της συλλογικής μνήμης, συγκέντρωσε σε πολλές κασέτες τραγούδια, ερμηνευμένα από ηλικιωμένους -τότε- επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος και έτσι διέσωσε κομμάτια που σε διαφορετική περίπτωση θα είχαν χαθεί για πάντα. Φίλοι των γονιών του οι περισσότεροι, ερασιτέχνες ερμηνευτές των τραγουδιών, αποθησαυρίζουν σπάνια ηχητικά ντοκουμέντα.

Και κρατούν ζωντανή μια γλώσσα με ελληνικές, τουρκικές, ισπανικές και ιταλικές λέξεις, διάλεκτο που έχει ως βάση της τη γλώσσα που μιλιόταν στην Καστίλη πριν από πέντε αιώνες. Σχεδόν 15 χρόνια μετά τον πρόωρο θάνατό του, ένα μέρος του πολύτιμου αυτού μουσικού αρχείου του, που η οικογένειά του δώρισε το 2011 στο Ελληνικό Λογοτεχνικό Ιστορικό Αρχείο Θεσσαλονίκης, δημοσιοποιείται, μέσα από μια εξαιρετική έκδοση. Το τρίγλωσσο (ελληνικά, αγγλικά, ισπανοεβραϊκά) βιβλίο «I Remember….Θυμάμαι…», από τις εκδόσεις ΙΑΝΟΣ, συνοδεύεται από ένα CD, στο οποίο ανθολογούνται 22 σεφαραδίτικα τραγούδια. Γιατί ο Αλμπέρτος Ναρ επέμενε να θυμάται…«τούτα τα τραγούδια (που) ακούστηκαν για τελευταία φορά σε μέρες σκοτεινές, σε κλειστά σπίτια,.

Σημαδεύοντας τη στερνή στιγμή του αποχωρισμού από την αγαπημένη πόλη, τη στιγμή της εξορίας και του θανάτου….είναι στιγμές που τούτη η πολιτεία φαντάζει σκληρή και άσπλαχνη για εκείνους που επιμένουν να θυμούνται», όπως έγραψε στον πρόλογο του βιβλίου «Οι Συναγωγές της Θεσσαλονίκης-Τα τραγούδια μας» (Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, 1985).

Ο γιος του Αλμπέρτου Ναρ, Λέων Ναρ, φιλόλογος και συγγραφέας, που έκανε την επιμέλεια του βιβλίου-CD «Ι Remember…Θυμάμαι», ανέφερε στο ethnos.gr, ότι «οι ηχογραφήσεις περιέχουν πρωτογενές υλικό με αυθεντικές ερμηνείες των ηλικιωμένων Εβραίων συμπολιτών μας και η ηλεκτρονική επεξεργασία του, έδωσε ένα άρτιο αποτέλεσμα». Η σχέση του Αλμπέρτο Ναρ με την μουσική δεν προέκυψε μόνο από την ανάγκη να διασωθεί το αρχείο των Ισπανοεβραίων. Ο ίδιος είχε πάθος με την μουσική, ήταν τραγουδιστής σε συγκρότημα τη δεκαετία του ΄60 και η οικογένειά του έχει κρατήσει μέρος του αρχείου του σε βινύλια και κασέτες, με ρεμπέτικα, λαϊκά και ροκ. Την ιδιαίτερη αξία της προσπάθειας του Αλμπέρτου Ναρ, αλλά και της συγκεκριμένης έκδοσης, λόγω και της έλλειψης συγκρότησης συστηματικής ιστοριογραφίας για τα μουσικά ζητήματα της Θεσσαλονίκης, επισημαίνει στο πρόλογό του ο μουσικολόγος, επιστημονικός συνεργάτης του τμήματος Μουσικών Σπουδών του πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Νίκος Ορδουλίδης. 

Μελετώντας το αρχείο του Αλ. Ναρ ο Νίκος Ορδουλίδης εντόπισε μια ηχογράφηση, η οποία φαίνεται πως αποτελεί την παλαιότερη ηχογράφηση της εβραϊκής πρωτότυπης εκδοχής της μελωδίας που δανείζεται ο Σταύρος Κουγιουμτζής και γράφει το τραγούδι «Τα πρώτα λόγια», το οποίο κυκλοφορεί στον δίσκο 33 στροφών με τίτλο «Μικρές Πολιτείες» το 1974. Σημαντικές είναι και οι εμπορικές κασέτες που ηχογραφήθηκαν εκτός Ελλάδας, με ήχους χαμπανέρας, μαντολίνα, κανονάκια και ούτια, ήχους πολυφωνικής φωνητικής μουσικής των Κάτω Βαλκανίων, περιπλανώμενους σκοπούς της οθωμανικής οικουμένης, εκτελέσεις για πιάνο και φωνή, αλλά και μεγάλα hit, σημειώνει ο Ν. Ορδουλίδης. Στο αρχείο του Αλμπέρτου Ναρ υπάρχουν τραγούδια σε τουλάχιστον πέντε γλώσσες: λαντίνο, εβραϊκά, αραμαϊκά, ελληνικά και τουρκικά, άλλα είναι a capella, άλλα έχουν την συνοδεία κιθάρας, άλλα με ενορχηστρώσεις μίξη ενορχηστρικών παραδόσεων.

«Τα σεφαραδίτικα τραγούδια είναι έκφραση μιας ευρύτερης μεσογειακής μουσικής παράδοσης, που περιλαμβάνει στοιχεία ισπανόφωνων μελωδικών τραγουδιών της Μικράς Ασίας και της Πόλης, τις μουσικές του Αιγαίου και της Κρήτης, βαλκανικούς ρυθμούς και χορούς, τσιγγάνικα μοτίβα, αλλά και ιταλικές καντάδες. Με το πέρασμα του χρόνου, βέβαια, η επαφή τους με μουσικές παρδόσεις από όλες τις περιοχές της Μεσογείου, όπου έζησαν οι Ισπανοεβραίοι, ενσωμάτωσαν και άλλα τοπικά στοιχεία», τονίζει ο Λέων Ναρ, προσθέτοντας πως τα τραγούδια αυτά «είναι αρκετά αντιφατικά, όπως είναι φυσικό, λόγω των ετερόκλιτων στοιχείων τους: από τη μια ο ευρωπαϊκός Μεσαίωνας με στοιχεία της λαϊκής μουσικής της Ιβηρικής Χερσονήσου και από την άλλη τα Βαλκάνια». Ιδιαίτερη είναι η σχέση του ρεμπέτικου και την σεφαραδίτικη μουσική παράδοση στη Θεσσαλονίκη, που ήταν εξοικειωμένη με το είδος αυτό ήδη από το 1934 όταν οι γνωστότεροι ρεμπέτες περνούσαν από την πόλη, μετατρέποντάς την στο επίκεντρο του ρεμπέτικου γίγνεσθαι-λόγω και της προστασίας που παρείχε ο διοικητής της ασφάλειας, Νίκος Μουσχουντής. Την εποχή του Μεσοπολέμου ακούγονται αρκετά δημοφιλή ρεμπέτικα με σεφαραδίτικες εκδοχές,  όπως το «Καναρίνι μου γλυκό», με την Ρόζα Εσκενάζυ, που στα σεφαραδίτικα ακούγεται ως «Kanaraki» από τον Τζο Ελιάς ή «Ven Kanario» από τον Τζακ Μαγές. Το «Μικρός αρραβωνιάστηκα» του Μάρκου Βαμβακάρη, στη σεφαραδίτικη εκτέλεση γίνεται «Los ocho dias de hupa» (Οι οκτώ μέρες μετά τον γάμο), ενώ το «Γιλεκάκι που φορείς» ακούγεται από το 1932 και μετά σε πολλές ισπανοεβραϊκές εκτελέσεις. Όπως μάλιστα αποκαλύπτει ο Λέων Ναρ, υπάρχει και η συγκλονιστική μαρτυρία ότι κάποιες Θεσσαλονικιές Εβραιοπούλες κρατούμενες, τραγουδούσαν, ακόμη και μέσα στο Άουσβιτς, πέρα από σεφαραδίτικα άσματα και δημοφιλείς ελληνικές μελωδίες, όπως τον «Τσοπανάκο» προσαρμοσμένο στην τραγική περίσταση , ή το «Στης Σαλονίκης τα στενά» του Βασίλη Τσιτσάνη, παραλλαγμένο όμως.