Θάνος Μικρούτσικος: Αυτός ο καλλιτέχνης ο μικρός ο μέγας

«Μην κλείνετε το παράθυρο στο όνειρο, ακόμη κι αν απ' έξω είναι σκοτάδι. Γιατί, αν θέλουμε κάποτε να πάμε στο ξέφωτο, δεν ξέρω πώς, δεν ξέρω πότε, εάν κλείσουμε το παράθυρο στο όνειρο, τότε τελείωσε η ζωή μας»: Αν έπρεπε να επιλέξω μία από τις φράσεις που έχει πει ο Θάνος Μικρούτσικος στις πολυάριθμες συνεντεύξεις που είχα την τύχη και την τιμή να μου παραχωρήσει τα τελευταία 20 χρόνια για το «Εθνος», σίγουρα, αυτή θα διάλεγα. Γιατί είναι μια φράση και ταυτόχρονα μια πεποίθηση που τον συνόδευε διαχρονικά. Ηταν το μάθημα που είχε ο ίδιος είχε διδαχθεί από τον Νίκο Καββαδία, τον λατρεμένο του ποιητή. Ηταν το μήνυμα που επιθυμούσε να περάσει σε όλους μας μέχρι την τελευταία στιγμή της ζωής του.

«Μην κλείνετε το παράθυρο στο όνειρο…» μου έλεγε με νόημα ένα μεσημέρι του Μαΐου του 2018, σε μια περίοδο που είχε ήδη ξεκινήσει η σκληρή μάχη του με τον καρκίνο. Ηταν μια πολύτιμη συμβουλή προς όλους εμάς από έναν άνθρωπο που ήξερε πως η ζωή του δεν ήταν πλέον δεδομένη. Ωστόσο, το έλεγε και το εννοούσε.

Και αυτό αποδείχτηκε περίτρανα από τον παλικαρίσιο τρόπο με τον οποίο πάλευε επί 2,5 ολόκληρα χρόνια την ασθένειά του. Γνώριζε καλά πως οι πιθανότητες δεν ήταν με το μέρος του. Δεν το έβαλε, όμως, ποτέ κάτω. Πάλεψε στα ίσια με το θηρίο. Το είχε υποσχεθεί, άλλωστε, εξαρχής: «Καρκίνε, δεν σε φοβάμαι, θα σου αλλάξω τα φώτα…».

«Μην κλείνετε το παράθυρο στο όνειρο ακόμη και αν απ' έξω είναι σκοτάδι. Γιατί, αν θέλουμε κάποτε να πάμε στο ξέφωτο, δεν ξέρω πώς, δεν ξέρω πότε, εάν κλείσουμε το παράθυρο στο όνειρο, τότε τελείωσε η ζωή μας»

Ο Θάνος Μικρούτσικος ήταν από εκείνες τις σπάνιες περιπτώσεις καλλιτεχνών και ανθρώπων που όσες φορές και αν συζητούσες μαζί του είχε πάντα κάτι νέο και εξαιρετικά ενδιαφέρον να σου πει. Αλλοτε άγνωστες ιστορίες από το πλούσιο μουσικό παρελθόν του, άλλοτε εκτιμήσεις και παρατηρήσεις για όσα συμβαίνουν στην καθημερινότητα και άλλοτε πάλι προσωπικές αλήθειες που «ύφαιναν» γενναίες όσο και συγκινητικές προσωπικές εξομολογήσεις.

Για τη Μαρία

Μια τέτοια προσωπική εξομολόγηση που αφορούσε στη σχέση του με τη σύντροφο της ζωής του και μητέρα των δύο από τα τέσσερα παιδιά του, τη Μαρία Παπαγιάννη, είχε κάνει πριν από ενάμιση περίπου χρόνο: «Δεν ήμουν ποτέ άνθρωπος των κοινωνικών συμβάσεων. Βεβαίως δεν ήμουν και προκλητικός, αλλά δεν κώλωνα ποτέ αν ήθελα κάτι. Με τη Μαρία συνδεθήκαμε δυο-τρεις μήνες πριν αναλάβω το υπουργείο Πολιτισμού. Και σου εξομολογούμαι πως κόντεψε να διαλυθεί η σχέση μας γιατί ήταν πολύ αντίθετη στο να πάω στο υπουργείο.

Οταν ανέλαβα λοιπόν, και παρότι δούλευα πάρα πολλές ώρες την ημέρα, στήθηκε μια σχέση ισχυρή, η οποία εξελίχθηκε σε σχέση ζωής. Το ιδιαίτερο είναι ότι εκείνα τα πρώτα χρόνια ήταν για μας φυσιολογικό. Ακόμα και το κομμάτι των δημοσιογράφων που ασχολούνται με τέτοια θέματα δεν έκανε την παραμικρή κριτική. Αυτός ο σεβασμός προέκυψε από τη φυσιολογική διαχείριση που έκανα σε αυτήν τη σχέση. Θυμάμαι ότι, όταν έμεινε έγκυος η Μαρία, ενώ εγώ ήμουν υπουργός είχα ξεχάσει να βγάλω διαζύγιο, γιατί τα είχα καλά και με την προηγούμενη γυναίκα μου, την οποία αγαπώ πολύ και μου έχει χαρίσει δύο υπέροχα παιδιά. Η κόρη μου με προέτρεψε να βγάλω το διαζύγιο και να παντρευτώ τη Μαρία. Ο γάμος μας έγινε λίγες μέρες πριν γεννηθεί η Αλεξάνδρα. Ούτε τότε ασχολήθηκαν οι δημοσιογράφοι. Και απεδείχθη με τα χρόνια ότι αυτή ήταν η σχέση της ζωής μου. Γιατί περιλαμβάνει τον έρωτα, που ισχύει αυτήν τη στιγμή που μιλάμε, τη συντροφικότητα, τον σεβασμό του ενός προς τον άλλο, τα δυο παιδιά που έχουμε κάνει. Και θέλω να σου πω πως σε αυτήν τη δύσκολη περιπέτεια που αντιμετωπίζω με την υγεία μου, η σχέση μου με τη Μαρία τείνει στο απόλυτο.

Σε εκείνη την ίδια συνέντευξη, μάλιστα, της είχε αφιερώσει τους υπέροχους στίχους του Ρίτσου από τη «Σονάτα του Σεληνόφωτος»: «Άφησέ με να ‘ρθω μαζί σου. Τι φεγγάρι απόψε…».

Για την καλλιτεχνική καταξίωση

Ο Μικρούτσικος ήταν ένας άνθρωπος χορτασμένος και από τέχνη του και από τη ζωή του. Κι ίσως αυτό ήταν που τον έκανε τόσο γενναιόδωρο με όσους βρίσκονταν στο πλευρό του. Είχε φιλοδοξίες, είχε όνειρα, επιθυμίες αλλά προσπάθησε σε όλη του τη ζωή όλα αυτά να τα πραγματοποιήσει έτσι ώστε να μην έχει απωθημένα. Και το κατάφερε. Γιατί γεύτηκε την απόλυτη καλλιτεχνική καταξίωση με τον τρόπο που εκείνος την είχε ορίσει:

«Μετά το τέλος της συναυλίας (το αφιέρωμα στον Καββαδία που παρουσίασε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών) ήρθε στα καμαρίνια μια κοπέλα 15 χρονών. Με κοιτάει, αρχίζει και κλαίει, με αγκαλιάζει και μου ψιθυρίζει "είσαι ο ήρωάς μου". Και αμέσως μετά γυρίζει την πλάτη, κατεβάζει λίγο την μπλούζα της στον σβέρκο και βλέπω γραμμένη τη φράση "Χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία, δηλαδή κατάκτησε το αδύνατο"… Οταν αυτό το κερδίζεις από ένα κορίτσι 15 χρονών, πώς να μη νιώσεις καταξιωμένος και περήφανος…»

Ηταν εκείνη η ίδια βραδιά που το κοινό τον χειροκροτούσε ενθουσιασμένο και συγκινημένο συνάμα, όρθιο, επί περισσότερα από 10 λεπτά: «Ηταν 14 τα λεπτά… Τα μέτρησα στην ηχογράφηση που μου έστειλαν. Εζησα το όνειρό μου. Ημουν παραδομένος στο συναίσθημα το δικό μου και του κόσμου, έκπληκτος, συγκινημένος. Δεν έχω ξαναζήσει κάτι παρόμοιο. Κάποιοι φίλοι που ήταν εκεί, μάλιστα, μου είπαν πως, όταν τους ρωτάνε πώς ήταν η συναυλία, δυσκολεύονται να απαντήσουν γιατί δεν μπορούν να εκφράσουν αυτό που ένιωσαν με μια λέξη».

«Μετά το τέλος της συναυλίας ήρθε στα καμαρίνια μια κοπέλα 15 χρονών. Με κοιτάει, αρχίζει και κλαίει, με αγκαλιάζει και μού ψιθυρίζει «είσαι ο ήρωάς μου». Και αμέσως μετά γυρίζει την πλάτη, κατεβάζει λίγο την μπλούζα της στο σβέρκο και βλέπω γραμμένη τη φράση "Χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία, δηλαδή κατάκτησε το αδύνατο"… Οταν αυτό το κερδίζεις από ένα κορίτσι 15 χρονών, πώς να μη νιώσεις καταξιωμένος και περήφανος…»

Για τον Νίκο Καββαδία

«Σε αγαπάω και σε πιστεύω, αλλά αυτόν τον δίσκο θεώρησέ τον ένα δώρο από μένα. Δεν πρόκειται να πουλήσει ούτε χίλια αντίτυπα…» είχε πει πριν από 40 ολόκληρα χρόνια ο ιδιοκτήτης της LYRA, Αλέκος Πατσιφάς, στον νεαρό, τότε, συνθέτη Θάνο Μικρούτσικο που του ζήτησε να ηχογραφήσουν έναν δίσκο βασισμένο στην ποίηση του Νίκου Καββαδία.

Τελικά, «Ο Σταυρός του Νότου», με ερμηνευτές τον Γιάννη Κούτρα, τον Βασίλη Παπακωνσταντίνου και την Αιμιλία Σαρρή πούλησε περισσότερα από 2.000.000 αντίτυπα και στάθηκε αφορμή να ανακαλύψει το ελληνικό κοινό την υπέροχη γραφή του Καββαδία. Ακολούθησαν, το 1991, οι «Γραμμές των Οριζόντων» με τις συγκλονιστικές ερμηνείες των Νταλάρα, Παπακωνσταντίνου, Χάρη και Πάνου Κατσιμίχα, αλλά και του ίδιου του συνθέτη, ο οποίος έχει δηλώσει πως θεωρεί τη μελοποίηση του Καββαδία ως το πιο σημαντικό κομμάτι της καλλιτεχνικής διαδρομής του:

«Οταν ο Νίκος Καββαδίας έγραφε: "Χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία" δεν περιέγραφε κάποιο τοπίο, αλλά προέτρεπε τους νέους να φύγουν από εκεί που νιώθουν ότι πνίγονται, να ξεπεράσουν τον εαυτό τους, να κατακτήσουν το αδύνατο»

«Η μουσική μου αυτή γεννήθηκε στη δεκαετία του του '70 και μέχρι σήμερα εξελίσσεται. Δεν ενορχηστρώνεται αλλιώς. Αλλάζει μερικές φορές το μελωδικό και το ρυθμικό υλικό, ενώ κρατιέται ο ίδιος πυρήνας. Αυτό κάνει τη δουλειά απρόβλεπτη και ζώσα. Η διαχρονικότητα του έργου έχει επίσης να κάνει με την ποίηση του Καββαδία και την ιδεολογική στάση της ποιητικής του. Μέχρι την μεταπολίτευση οι κριτικοί μιλούσαν για έναν καλό μεν, αλλά μικρής καλλιτεχνικής αξίας ποιητή που γράφει για τη θάλασσα. Δεν είχαν καταλάβει απολύτως τίποτα…».

Δεν είναι εξάλλου τυχαίο ότι τα κρυφά νοήματα των στίχων του ποιητή αποτέλεσε φωτεινούς φάρους αλλά και διαχρονική πυξίδα στη ζωή του: «Οταν ο Νίκος Καββαδίας έγραφε: «Χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία» δεν περιέγραφε κάποιο τοπίο αλλά προέτρεπε τους νέους να φύγουν από εκεί που νιώθουν ότι πνίγονται, να ξεπεράσουν τον εαυτό τους, να κατακτήσουν το αδύνατο»

Για την «Πιρόγα» και τη «Ρόζα»

Ο Θάνος Μικρούτσικος διέθετε εκείνο το σπάνιο χάρισμα να μπορεί να δημιουργήσει υπέροχες μελωδίες που δεν μουσικές γνώριζαν όρια και σύνορα. Μπορούσε με την ίδια ευκολία να γράψει ένα ιδιαίτερο κλασικό έργο αλλά και μια μεγάλη λαϊκή επιτυχία. Από την «Πιρόγα», που τον καθόρισε μουσικά στο ξεκίνημά της δεκαετίας του ‘80, μέχρι τη «Ρόζα», που σημάδεψε ανεξίτηλα το θαυμαστό «πάντρεμά» μου με τον αναντικατάστατο Μητροπάνο, κι από την «Ατομική μου ενέργεια» μέχρι το «Πατησίων και Παραμυθιού Γωνία». Η λαϊκή ήταν μία από τις πολλές και διαφορετικές πτυχές της χαρισματικής συνθετικής του φυσιογνωμίας. Μια πτυχή που εξέπληττε, κάποιες φορές, ακόμη και τον ίδιο.

«Οταν κάναμε πρόβα την "Πιρόγα" μπαίνει μέσα ο Λοΐζος και μου λέει: "Κατέστρεψες την επιτυχία των επόμενων χρόνων". Κι όταν τον ρώτησα "γιατί;" εκείνος μου απάντησε: "Καλά, είναι δυνατόν να ξεκινάς με Βισιγότθους;". Τότε του είπα, θυμάμαι,ότι αν είναι αυτό το τραγούδι να ταξιδέψει, θα ταξιδέψει με όσους Βησιγότθους κι αν είχε μέσα»

Σε μια από τις ατέρμονες συζητήσεις μας με τον Μάνο Χατζιδάκι, τη δεκαετία του ’80, του είπα: «Απορώ πώς εγώ έγραψα ένα λαϊκό τραγούδι το οποίο τραγουδιέται πανελλαδικά και δεν φαίνεται να σταματάει. «Απορώ γιατί απορείς» μου είπε εκείνος. Και μου εξήγησε πως, επειδή το λαϊκό τραγούδι, σαν συνθήκες παραγωγής, είχε σταματήσει στη δεκαετία του '50, εάν ήμουν λαϊκός συνθέτης, θα ήμουν απλά ένας μεγάλος μιμητής των μεγάλων λαϊκών.

Επειδή, όμως, είμαι ταλαντούχος άνθρωπος και αουτσάιντερ, μπορώ να το κάνω. Και πρόσθεσε με νόημα ο Χατζιδάκις: «Κι εγώ όταν έκανα το Γαρύφαλλο στ' αφτί ήμουν αουτσάιντερ γιατί προερχόμουν από μουσική για μπαλέτο…»

Οσο την «Πιρόγα», αυτή είχε τη δική της ιστορία: «Εναν χρόνο πριν από την κυκλοφορία της "Πιρόγας" με την υπέροχη ερμηνεία του Μανώλη Μητσιά, πρωτοτραγουδήθηκε από τη Χαρούλα Αλεξίου σε μια μεγάλη συναυλία που έκανα με τον Μάνο Λοΐζο και τον Χρήστο Λεοντή. Οταν κάναμε πρόβα, λοιπόν, μπαίνει μέσα ο Λοΐζος και μου λέει: "Κατέστρεψες την επιτυχία των επόμενων χρόνων". Κι όταν τον ρώτησα "γιατί;" εκείνος μου απάντησε: "Καλά είναι δυνατόν να ξεκινάς με Βισιγότθους;". Τότε του είπα, θυμάμαι,ότι δεν πάνε έτσι τα πράγματα και αν είναι αυτό το τραγούδι να ταξιδέψει, θα ταξιδέψει με όσους Βησιγότθους κι αν είχε μέσα. Κι έτσι κι έγινε».

Για το ΚΚΕ

Ο Μικρούτσικος υπήρξε ανέκαθεν ένα άτομο βαθιά πολιτικοποιημένο. Μεγαλωμένος και γαλουχημένος με τις αξίες της Αριστεράς, μένοντας μακριά, ωστόσο, από κάθε είδους αγκυλώσεις και παρωπίδες, έσπευδε πάντα να συνταχθεί με πολιτικές πρωτοβουλίες τις οποίες θεωρούσε αξιόλογες, ανεξαρτήτως κατεύθυνσης και χρώματος. Επέλεξε, παρ' όλα αυτά, τα τελευταία χρόνια της ζωής του να επιστρέψει και επισήμως στην πολιτική του κοιτίδα, στο ΚΚΕ.

«Πιστεύω ότι ο κόσμος για να μπορέσει να κερδίσει κάποια πράγματα που του ανήκουν, πρέπει ν’ αγωνιστεί. Και θεωρώ ότι σ’ αυτές τις συγκυρίες δεν βρίσκω κανέναν άλλον, εκτός από το ΚΚΕ, που να μπορεί να τον οδηγήσει προς τα εκεί»

«Από μικρό παιδί ήμουν εναντίον των φιλάνθρωπων γιατί αυτοί που θεωρούνται φιλάνθρωποι στην Ελλάδα έχουν αρπάξει όλο το βάζο με το μέλι και έχουν επιστρέψει μια κουταλίτσα. Δεν μπορώ, λοιπόν, ούτε να τούς δικαιώσω ούτε να τους κάνω άγαλμα…Πιστεύω ότι ο κόσμος για να μπορέσει να κερδίσει κάποια πράγματα που του ανήκουν, πρέπει ν’ αγωνιστεί. Και θεωρώ ότι σ’ αυτές τις συγκυρίες δεν βρίσκω κανέναν άλλον, εκτός από το ΚΚΕ, που να μπορεί να τον οδηγήσει προς τα εκεί.

Από την ώρα που απέκτησα μια συνείδηση μέχρι σήμερα έχουν αλλάξει πολλά πράγματα. Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου όμως μέχρι σήμερα δύο αρχές μου δεν άλλαξαν. Η πρώτη είναι πώς πάντα ήθελα έναν κόσμο δίκαιο, έναν κόσμο στον οποίον τα παιδιά που θα γεννιούνται θα έχουν ίσες ευκαιρίες. Η δεύτερη έχει να κάνει με την πεποίθησή μου πως μέχρι τέλους πρέπει να διευρύνεις τις γνώσεις σου, γιατί έτσι μόνο αξίζει να ζεις!».

Για τα παιδιά – Η τελευταία συνέντευξη

Η τελευταία δουλειά της τεράστιας καλλιτεχνικής διαδρομής του Θάνου Μικρούτσικου έμελλε να είναι μια παιδική παράσταση. Το εξαιρετικό ««Ως την άκρη του κόσμου», βασισμένο σε κείμενα της Μαρίας Παπαγιάννη, που βρήκε φιλόξενη στέγη τον φετινό χειμώνα στο θέατρο «Τζένη Καρέζη».

Είχε μεγάλη χαρά γι' αυτή την παράσταση ο Θάνος. Πίστευε στην καλλιτεχνική αλλά και στην κοινωνική αξία, και ήθελε να την μοιραστεί με όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους, μικρούς και μεγάλους.

«Δεν είναι καθόλου εύκολη διαδικασία να μιλήσεις με τα παιδιά.Τα ερωτηματικά τους και οι ερωτήσεις τους σπάνε κόκαλα»

Τον Νοέμβριο, παρότι νοσηλευόταν σε σοβαρή κατάσταση, βρήκε τη διάθεση και το κουράγιο, να μιλήσει στο «Εθνος της Κυριακής» γι’ αυτό το ιδιαίτερο καλλιτεχνικό του εγχείρημα. Ηταν, δυστυχώς, η τελευταία συνέντευξη της ζωής του…

«Δεν είναι καθόλου εύκολη διαδικασία να μιλήσεις με τα παιδιά.Τα ερωτήματά τους και οι ερωτήσεις τους σπάνε κόκαλα. Γι’ αυτό και ανέκαθεν ήταν ένα μεγάλο στοίχημα για μένα να έρθω σε επαφή μέσω της τέχνης μου με αυτό το κοινό που έχει ταυτόχρονα πολλά πλεονεκτήματα. Ειδικότερα στα χρόνια της κρίσης το παιδικό κοινό χρειάζεται έργα που να μιλάνε με ειλικρίνεια, κατευθείαν στο μυαλό και στην ψυχή του, για ό,τι βάρβαρο συμβαίνει δίπλα μας».