Φαινόμενο Placebo: Όταν οι θετικές προσδοκίες θεραπεύουν

H πίστη είναι το παλαιότερο φάρμακο. Εδώ και αιώνες, γιατροί και θεραπευτές γνωρίζουν ότι οι εικονικές θεραπείες κρατούν τους πελάτες τους ικανοποιημένους. Ο Τόμας Τζέφερσον απόρησε με την επίδραση του φαινόμενου placebo. «Ένας από τους καλύτερους γιατρούς που έχω γνωρίσει με διαβεβαίωσε ότι έχει χορηγήσει πολύ περισσότερα χάπια από ψωμί, σταγόνες από χρωματιστό νερό και σκόνη από στάχτες αγριοκαρυδιάς απ’ ό,τι αληθινά φάρμακα. Πρόκειται για μια ευσεβή απάτη», έγραψε το 1807. Η λέξη placebo προέρχεται από τα λατινικά και σημαίνει «θα ευχαριστήσω».

Όμως τι ακριβώς είναι το φαινόμενο placebo που για αρκετά χρόνια εκλαμβανόταν από την ιατρική κοινότητα ως ένα σημάδι αποτυχίας; Τα σκευάσματα placebo χρησιμοποιούνται σε κλινικές δοκιμές για να εξετάσουν την αποτελεσματικότητα των φαρμάκων. Για παράδειγμα, σε μια ομάδα ατόμων χορηγείται το πραγματικό φάρμακο και σε μια δεύτερη ομάδα ένα placebo, ψεύτικο φαρμακευτικό σκεύασμα που δεν περιέχει ενεργές ουσίες (η δεύτερη ομάδα δεν γνωρίζει ότι λαμβάνει εικονικό φάρμακο). Με αυτό τον τρόπο οι ερευνητές μπορούν να μετρήσουν τη βελτιωτική δύναμη του αληθινού φαρμάκου. Μέχρι πρόσφατα, αν οι δύο ομάδες αντιδρούσαν το ίδιο –είτε θετικά είτε αρνητικά– τότε οι ερευνητές κατέληγαν στο συμπέρασμα ότι το πραγματικό φάρμακο δεν είχε αξία. 

Νους και σώμα - Δύο καλοί συνεργάτες 

Στις δοκιμές αυτές προέκυπτε κάτι αξιοθαύμαστο: το εικονικό φάρμακο αποδεικνυόταν εξίσου αποτελεσματικό με το πραγματικό. Πρόκειται για το φαινόμενο placebo, που τεκμηριώνει την άποψη ότι ο νους μπορεί να λειτουργήσει σαν θεραπευτικό εργαλείο αν του δοθεί η ευκαιρία. Ουσιαστικά, έχουμε την προσδοκία ότι το φάρμακο θα κάνει κάτι, και στη συνέχεια το μυαλό και το σώμα συνεργάζονται ώστε να εκπληρωθεί η προσδοκία αυτή. «Το φαινόμενο placebo είναι κάτι περισσότερο από θετική σκέψη – το να πιστεύεις δηλαδή ότι μια θεραπεία θα επιφέρει αποτελέσματα. Είναι η δημιουργία μιας δυνατότερης σύνδεσης ανάμεσα στο μυαλό και το σώμα, κάτι που θα επιφέρει μια άριστη συνεργασία μεταξύ τους», γράφει ο Τεντ Κάπτσουκ, καθηγητής Ιατρικής στο Χάρβαρντ και διευθυντής του Προγράμματος Μελετών για το Placebo στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Beth Israel Deaconess στη Βοστώνη. Επισημαίνει, επίσης, ότι το φαινόμενο placebo δεν θεραπεύει· κάνει όμως τον ασθενή να νιώθει καλύτερα. Δεν μειώνει την χοληστερίνη, ούτε εξαφανίζει τον καρκίνο. Μπορεί όμως να απαλύνει συμπτώματα που ρυθμίζονται από το μυαλό, όπως η διαχείριση του πόνου. Έχει αποδειχθεί ότι μειώνει τα συμπτώματα της κατάθλιψης, του άγχους, της νόσου Πάρκινσον και των παρενεργειών που σχετίζονται με θεραπείες του καρκίνου, όπως η εξάντληση και η ναυτία.

Πίστη και φροντίδα - Δύο εξαιρετικοί θεραπευτές 

Κανείς δεν έχει κατανοήσει πλήρως πώς ακριβώς λειτουργεί το φαινόμενο placebo. Πρόκειται για μία πολύπλοκη νευροβιολογική διεργασία που περιλαμβάνει από αύξηση των νευροδιαβιβαστών της χαράς όπως οι ενδορφίνες και η ντοπαμίνη μέχρι μεγαλύτερη δραστηριότητα σε περιοχές του εγκεφάλου που συνδέονται με την αυτογνωσία και την ψυχική διάθεση. Στο φαινόμενο placebo ο νους λέει στο σώμα τι χρειάζεται για να νιώσει καλύτερα. Η δύναμη των πεποιθήσεων, οι θετικές προσδοκίες, η πίστη στην πορεία της θεραπείας επιφέρουν θεραπευτικό αποτέλεσμα. Πρόκειται για μια απελευθέρωση της δύναμης του νου. Σημαντικό ρόλο στο φαινόμενο placebo παίζει η φροντίδα. «Στις μελέτες που συγκρίνουν φάρμακα με εικονικά σκευάσματα, θα δείτε ότι από πίσω υπάρχει πάντα και ο τελετουργικός παράγοντας», σημειώνει ο Κάπτσουκ, ηγετική μορφή στις έρευνες για το φαινόμενο placebo και τις θετικές επιπτώσεις της ιατρικής τελετουργίας και της δύναμης της ελπίδας στη θεραπευτική διαδικασία. «Χρειάζεται, δηλαδή, να πας αρκετές φορές στο νοσοκομείο, να σε εξετάσουν αξιόπιστοι γιατροί με λευκές μπλούζες, να πάρεις ένα σωρό εξωτικά χάπια. Αυτή η ιεροτελεστία –κατά την διάρκεια της οποίας νιώθεις ότι σε φροντίζουν και σε προσέχουν– φαίνεται να έχει μια βαθιά, θετική επίδραση στο πώς αντιλαμβάνεται το σώμα τα συμπτώματα». Όταν ικανοποιείται η αιώνια ανάγκη του ανθρώπου για παρηγοριά και φροντίδα, τότε ο πόνος απαλύνεται, τα συμπτώματα υποχωρούν, το σώμα ανακάμπτει.

Μαγικά χάπια από ζάχαρη

Μέχρι πρόσφατα η ιατρική κοινότητα θεωρούσε ότι τα σκευάσματα placebo λειτουργούσαν θετικά επειδή τα άτομα που συμμετείχαν στις δοκιμές δεν γνώριζαν ότι λάμβαναν ανενεργά φάρμακα. Μια έρευνα που δημοσιεύτηκε το 2014 στο Science Translational Medicine με συντονιστή τον Κάπτσουκ εξέτασε πώς αντιδρούμε όταν γνωρίζουμε ότι το χάπι που παίρνουμε είναι placebo. Στο πείραμα συμμετείχαν τρεις ομάδες ατόμων: η πρώτη πήρε ένα φάρμακο για την ημικρανία στο οποίο αναγραφόταν η επωνυμία του, η δεύτερη ένα εικονικό φάρμακο πάνω στο οποίο αναγραφόταν η λέξη «placebo», και η τρίτη ομάδα δεν πήρε τίποτα. Οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι το εικονικό φάρμακο ήταν αποτελεσματικό σχεδόν όσο και το αληθινό· μπορούσε να μειώσει τον πόνο της ημικρανίας. Και υπέθεσαν ότι ο κινητήριος μοχλός αυτής της αντίδρασης ήταν η απλή πράξη της λήψης χαπιού – συσχετίζουμε, δηλαδή, τη λήψη φαρμάκων με τη θεραπεία. Ακόμα κι αν δεν πρόκειται για αληθινό 
φάρμακο, η πράξη παρακινεί το μυαλό να σκεφτεί ότι το σώμα αναρρώνει.

Το ευρύ φάσμα της δύναμης του placebo

Στην ταινία «Ο άνθρωπος της καρπαζιάς» του Νίκου Καραγιάννη (1969), ο Ανέστης (Κώστας Βουτσάς) προμηθεύεται σουπερμαντολίνη από τον Φιλήμονα, έναν φοιτητή Ιατρικής, γίνεται ατρόμητος και αντιμετωπίζει τον Νίκο Ρίζο και τη συμμορία του που τρομοκρατούν τη γειτονιά. Οι μαγικές δυνάμεις του Ανέστη δεν εξασθενούν ακόμα κι όταν μαθαίνει ότι έπαιρνε ασπιρίνη. Πώς μπορούμε, όμως, να επωφεληθούμε από το φαινόμενο placebo χωρίς να πάρουμε εικονικά φάρμακα; Πώς θα διαμορφώσουμε τις κατάλληλες συνθήκες ώστε να απελευθερωθεί η δύναμή του; Ένας τρόπος είναι να εντάξουμε στην καθημερινότητά μας την ιεροτελεστία ενός υγιεινού τρόπου ζωής. Η σωστή διατροφή, η άσκηση, η γιόγκα, ο διαλογισμός είναι πιθανό να οδηγήσουν μυαλό και σώμα σε μια σύναψη συμβολαίου ευημερίας και αυτοβελτίωσης. Παρόλο που αυτές οι δραστηριότητες αποτελούν θετικές παρεμβάσεις από μόνες τους, είναι το επίπεδο της σημασίας που τους δείχνουμε εκείνο το οποίο θα ενισχύσει τα πλεονεκτήματά τους. Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι το φαινόμενο placebo φαίνεται να έχει θετικά αποτελέσματα τόσο στη σωματική δύναμη, στην αντοχή και στην ταχύτητα όσο και στη δημιουργικότητα, στη μνήμη και στη γνωστική απόδοση. Όσον αφορά τη δημιουργικότητα, για παράδειγμα, έρευνα απέδειξε ότι ομάδα ατόμων η οποία εκτέθηκε σε μυρωδιά η οποία υποτίθεται ότι αύξανε τη δημιουργικότητα έφερε καλύτερα αποτελέσματα σε τεστ δημιουργικότητας σε σχέση με τη δεύτερη ομάδα η οποία δεν εκτέθηκε σε καμία μυρωδιά. 

Δύο βήματα για να ενισχύσετε το φαινόμενο placebo

Αν βρίσκεστε σε διαδικασία θεραπείας ή ανάρρωσης, βοηθήστε τον εαυτό σας ακολουθώντας τα παρακάτω βήματα.

• Εφοδιαστείτε με πίστη

Καθημερινά αφιερώστε λίγο χρόνο στην περισυλλογή της θεραπείας σας. Οραματιστείτε ότι νιώθετε και λειτουργείτε καλύτερα. Οι θετικές προσδοκίες απελευθερώνουν ενδορφίνες και ντοπαμίνη. Οι ενδορφίνες μετριάζουν τις φλεγμονές, ενώ σε συνεργασία με την ντοπαμίνη βοηθούν στην ανακούφιση από τον πόνο.

• Αναζητήστε ουσιαστική φροντίδα

Η σκέψη ότι δεχόμαστε μια αποτελεσματική θεραπεία και η ασφάλεια που νιώθουμε όταν εμπιστευόμαστε την υγεία μας σε «κάποιον που ξέρει καλύτερα από μας» ενισχύουν το φαινόμενο placebo. Αναζητήστε ένα γιατρό που να εμπιστεύεστε, ζητήστε υποστήριξη από έναν ψυχολόγο, ανοίξτε την αγκαλιά σας στους δικούς σας ανθρώπους. 

Νocebo, ένας ύπουλος εχθρός

Η σκοτεινή πλευρά του placebo ονομάζεται nocebo. Πρόκειται για την επιδείνωση της κατάστασης της υγείας ενός ατόμου μέσω της αρνητικής αυθυποβολής. Ο φόβος προκαλεί άγχος, που με τη σειρά του αποδυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημα. To φαινόμενο nocebo πυροδοτείται συνήθως από την αδυναμία διαχείρισης της τεράστιας ποσότητας πληροφοριών που δεχόμαστε. Η αναζήτηση στο Google ενός συμπτώματος στο πλαίσιο μιας προσπάθειας αυτοδιάγνωσης, για παράδειγμα, μπορεί να οδηγήσει σε έναν καταιγισμό πληροφοριών για σοβαρότατες ασθένειες που δεν έχουν καμία σχέση με την ημικρανία μας ή τον πόνο που νιώθουμε στον ώμο. Η έλλειψη ενδιαφέροντος του γιατρού ή η αδυναμία μας να καταλάβουμε τι μας λέει μπορεί να προκαλέσει από απογοήτευση ως πανικό. Τέλος, οι δεκάδες παρενέργειες που αναγράφονται στις οδηγίες χρήσης των φαρμάκων, αν και σπάνιες, μπορεί να μας μετατρέψουν σε κατά φαντασίαν ασθενείς και να μας προτρέψουν να διακόψουμε τη χορήγηση του φαρμάκου, επιδεινώνοντας έτσι την υγεία μας.

[Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Open Life, που κυκλοφόρησε με το Έθνος της Κυριακής, 23 Φεβρουαρίου]