Οι κρίσεις, ευκαιρίες και προκλήσεις για στοχασμό

Οι κρίσεις, κάθε είδους κρίσεις, είναι ευκαιρίες. Ευκαιρίες και προκλήσεις για στοχασμό. Στοχασμό προσωπικό, στοχασμό συλλογικό, αυτοκριτική, αναθεωρήσεις. Οι κρίσεις σπέρνουν φόβο, πανικό και φέρνουν στην επιφάνεια τα πλέον αρχέγονα ένστικτα αυτοσυντήρησης.

Στις νεωτερικές κοινωνίες αποκαλύπτεται ο άκρατος ατομικισμός, η ηγεμονία του α-τόμου. Της ύπαρξης που θέτει τον εαυτό της υπεράνω όποιας συλλογικότητας και δεν τέμνεται, δεν αφήνει δηλαδή κανένα περιθώριο τομής, περιχώρησης και παραχώρησης προς τον άλλον, τον συνάνθρωπο, ο οποίος έχει στερηθεί παντοιοτρόπως αυτό το ευλογημένο «συν». Αυτό το «συν» που δεν παραπέμπει στην πρόσθεση ατόμων, αλλά στη συνύπαρξη προσώπων. Προσώπων που συγκροτούνται υπαρξιακά και ηθικά σε μια κοινότητα διαπροσωπικών ηθικά επισφραγισμένων σχέσεων και όχι σε μια απρόσωπη κοινωνία ατομικών συμφερόντων.

Το άτομο γίνεται πρόσωπο μέσω της ταύτισης με την κοινότητα. Μια κοινότητα που χαρακτηρίζεται από κοινούς κώδικες αξιών, αίσθηση κοινού ανήκειν, κοινής μοίρας και όλα τούτα συνυφασμένα με έναν καταγωγικό μύθο που τη συνέχει στον χρόνο και στον χώρο. Αυτός ο μύθος επιτελείται στο πλαίσιο εορταστικών εθίμων και τελετουργιών της κοινότητας σε περιοδική βάση, επιβεβαιώνοντας, αναπαράγοντας και ενισχύοντας την ενότητά της και τις συνακόλουθες αξίες της αλληλεγγύης, της αλληλοβοήθειας, της συνεργασίας κ.ο.κ.

Σε στιγμές ή περιόδους κρίσης, λοιπόν, αυτές οι ηθικές κοινότητες αντιδρούν με βάση τον συλλογικό ενωτικό μύθο, που εκφράζεται με τη μορφή δρωμένων θρησκευτικού χαρακτήρα με αρκετά στοιχεία παγανισμού και αναλογικής σκέψης. Σε πάρα πολλές ελληνικές κοινότητες επιβιώνουν ακόμα και σήμερα τελετουργίες αποτροπαϊκού χαρακτήρα, που συνδέονται με επιδημίες που έπληξαν στο παρελθόν αυτές τις κοινωνίες. Πρόκειται για λιτανείες επανακαθαγιασμού του ιερού αποτροπαϊκού κύκλου που προφυλάσσει την κοινοτική έκταση από το «κακό».

Η συμμετοχή είναι πάνδημη και η πομπή ξεκινά μετά τη Θεία Λειτουργία από την εκκλησία με ηγούμενο τον ιερέα και περιζώνει τον οικισμό κάνοντας στάσεις και δεήσεις στα ξωκλήσια στην περίμετρό του αλλά και σε άλλα ιερά σημεία, όπως ιερά δέντρα, γνωστά ως «υψωμένα» (όπου επαναλαμβάνεται η ύψωση από τον ιερέα). Σύμφωνα με ανθρωπολογικές θεωρίες, πρόκειται για την πρωταρχική πράξη κατοίκησης, της οποίας προηγείται καθαγιασμός του χώρου με διάφορες τελετές, ακόμα και με θυσίες, όπως π.χ. στα θεμελιώματα κατοικιών. Αυτή η περίζωση του οικισμού γινόταν συνήθως με περιμετρικό τελετουργικό όργωμα και θυσία και ταφή των βοδιών σε καίρια σημεία όπου τοποθετούνταν και σταυροί. Κάπως έτσι προέκυπτε και ο νοητός προστατευτικός κύκλος που οριζόταν από τους σταυρούς που στη συνέχεια γίνονταν ξωκλήσια.

Σήμερα οι τελετές αυτές, όπου γίνονται, έχουν τεράστιο συμβολικό νόημα που αφορά πράγματι στην ταυτότητα, την αίσθηση του «ανήκειν», την ενότητα και την αλληλεγγύη της κοινότητας. Εστω και σαν μνημονική επιτέλεση και εορτασμός του κοινοτικού πνεύματος, αυτή η πλευρά του κοινοτικού παρελθόντος μάς δείχνει τον τρόπο και τον δρόμο αντιμετώπισης των κρίσεων, των «αόρατων εχθρών», που δεν είναι άλλος από τη συλλογικότητα και την αλληλεγγύη. Το συλλογικό πάνω από το ατομικό. Το πρόσωπο στη θέση του ατόμου. Κυρίως η πίστη στις κοινές αυτές αξίες, στο κοινό καλό.

Στις βιομηχανικές και μεταβιομηχανικές κοινωνίες της «απομάγευσης» του κόσμου και της ηγεμονίας της επιστήμης και της τεχνολογίας, τι είδους επιτελέσεις χρειαζόμαστε προκειμένου να προστατευτούμε συλλογικά από το «κακό»; Πολλές απαντήσεις μπορούν να υπάρξουν, με πιο σημαντική αυτήν που θα αναφερόταν σε τελετουργίες προάσπισης της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μπροστά στον κίνδυνο της άνευ όρων παράδοσης στον αυταρχισμό, στην κοινωνία της επιτήρησης και στον ίσκιο του «μεγάλου αδελφού».