Οι Διχασμένες Πολιτείες της Αμερικής

Οι προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ της περασμένης εβδομάδας, για πολλούς οι κρισιμότερες της σύγχρονης ιστορίας, διεξήχθησαν σε κλίμα έντονης πόλωσης, υπό το βάρος της πανδημίας της COVID-19 και της γενικότερης κοινωνικής έντασης, που προκλήθηκε ιδιαίτερα μετά τη δολοφονία του George Floyd (25/05/2020). Η καταμέτρηση των αποτελεσμάτων εξελίχθηκε επίσης σε θρίλερ, με τη σταδιακή ανατροπή των αριθμητικών δεδομένων (μετά την ενσωμάτωση της συντριπτικά Δημοκρατικής επιστολικής ψήφου) και την τελική επικράτηση του Joe Biden, με ένα ποσοστό που αναμένεται να υπερβεί το 51%, έναντι 47% του Donald Trump, με διαφορά δηλαδή κατά 2% αυξημένη σε σχέση με το 2016 (48,2%-46,1% υπέρ της Ηilary Clinton). Με 306 εκλέκτορες στο σύνολο, η νίκη του Biden μπορεί να θεωρηθεί καθαρή, παρότι δεν ήταν καθόλου άνετη, όπως θα εξηγηθεί  παρακάτω.

Η αυξημένη συμμετοχή

Κεντρικό στοιχείο της αναμέτρησης ήταν η εκρηκτική διόγκωση της συμμετοχής, η οποία τελικά φτάνει στο ποσοστό ρεκόρ του 67% επί του συνόλου των εγγεγραμμένων, με τα έγκυρα ψηφοδέλτια να τείνουν να φτάσουν τα 160 εκατ. (από 136,7 το 2016, αύξηση 17%), λόγω της πρωτοφανούς πρόωρης συμμετοχής περισσότερου από το 60% των εκλογέων. Η τελική εκλογική δύναμη του Biden πρόκειται να φτάσει περίπου τις 81-82 εκατ. ψήφους, τις περισσότερες που έχει λάβει ποτέ Αμερικανός πρόεδρος, ενώ και ο D. Trump, που αποδείχθηκε ιδιαίτερα ανθεκτικός (περισσότερο από ό,τι προέβλεπαν οι δημοσκοπήσεις), φαίνεται ότι θα λάβει 75 εκατ., ξεπερνώντας δηλαδή ακόμα και εκείνες με τις οποίες κέρδισε ο B. Obama το 2008-2012 και με ποσοστό μεγαλύτερο από εκείνο με το οποίο ο ίδιος είχε εκλεγεί πριν 4 χρόνια. Η αυξημένη αυτή συμμετοχή αποτέλεσε ενδεχομένως τον καθοριστικότερο παράγοντα για τη διαμόρφωση του αποτελέσματος, αφού σύμφωνα με το exit poll, οι ψηφοφόροι που δεν είχαν ψηφίσει το 2016 έδωσαν στον Biden 58% έναντι μόλις 39% του αντιπάλου του.

Οι αλλαγές στον εκλογικό χάρτη ήταν βεβαίως σχετικά περιορισμένες, αφού μόλις 5 πολιτείες άλλαξαν «χέρια» υπέρ των Δημοκρατικών. Πρόκειται για την Arizona (όπου σημειώθηκε και η η μεγαλύτερη αύξηση της συμμετοχής σε όλη την ηπειρωτική Αμερική, +32,4%), τη Georgia, αλλά και τις 3 επίμαχες Μεσοδυτικές πολιτείες του Wisconsin, της Pennsyvlania  και του Michigan, οι οποίες είχαν οριακά διαμορφώσει την πλειοψηφία του D. Trump το 2016 (λόγω του εκλογικού συστήματος όπου ο νικητής σε μια πολιτεία, παίρνει όλους της τους εκλέκτορες, ανεξαρτήτως εθνικού ποσοστού), με διαφορές μικρότερες του 1%. Αντίστοιχα τώρα, με εξίσου οριακές πλειοψηφίες, ο Biden επικράτησε στις τέσσερις πρώτες. Που σημαίνει ότι με μια ελαφρώς μικρότερη διαφορά, της τάξης του 3%-3,5% (π.χ. χωρίς την αυξημένη αυτή συμμετοχή), το αποτέλεσμα θα μπορούσε να είναι εντελώς διαφορετικό, παρότι και πάλι ο Biden θα υπερίσχυε στη λαϊκή ψήφο, όπως η Η. Clinton το 2016.

Ένα οριακό γεωγραφικά αποτέλεσμα

H οριακότητα αυτή του αποτελέσματος οφείλεται στο γεγονός ότι η πολιτική αλλαγή δεν συνοδεύτηκε από μια γενικότερη αποκατάσταση των αλλοιώσεων της εκλογικής γεωγραφίας που είχαν προκαλέσει οι εκλογές του 2016 και οι οποίες έγκειντο κυρίως στην σημαντική υποχώρηση της επιρροής των Δημοκρατικών (κατά 5%-6%), στο πρόσωπο της Η. Clinton, στις Μεσοδυτικές πολιτείες οι οποίες περιλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής της «Rust Belt», δηλαδή των μεγαλουπόλεων και της ευρύτερης βιομηχανικής ζώνης γύρω από τις Μεγάλες Λίμνες.

Η δυσαρέσκεια για την αποβιομηχάνιση των τελευταίων 40 χρόνων και η κατακόρυφη αύξηση της ανεργίας εκφράστηκαν σε εκείνη την αναμέτρηση, δίνοντας στον D. Trump μια αριθμητικά μικρή αλλά γεωγραφικά εκτεταμένη και κρίσιμη πλειοψηφία (σε 10 από τις 12, βλ. Πίνακα), καταδεικνύοντας τη δυνατότητά του να απευθυνθεί ακόμα και σε εργατικά λαϊκά στρώματα, που παραδοσιακά αποτελούσαν προνομιακό κοινό των Δημοκρατικών, τη στιγμή που η τότε αντίπαλός του εμφανιζόταν περισσότερο ως εκπρόσωπος των φιλελεύθερων κοινωνικών ελίτ. Αλλά και αυτήν την φορά, η άνοδος κατά 3% των ποσοστών του Biden αποδείχθηκε μόλις επαρκής για να ανατρέψει τις οριακές (και μοναδικές από τη δεκαετία του 1990) Ρεπουμπλικανικές πλειοψηφίες του 2016 σε Wisconsin και Michigan (όπως και στη γειτονική Pennsylvania), κερδίζοντας συνολικά 4 πολιτείες, όταν ο Obama το 2012, με παρόμοια εθνικά ποσοστά, είχε επικρατήσει σε 6.

Η κύρια άλλωστε ενίσχυση των ποσοστών του σημερινού Δημοκρατικού υποψηφίου (5%-6% κατά μ.ο.) εντοπίστηκε σε περιοχές της Δύσης, καθώς και σε κάποιες Βορειοαντολικές πολιτείες (6%-9% σε Vermont, Massachusetts, N. Hampshire, Maine), όμως στις περισσότερες περιπτώσεις αποδείχθηκαν είτε άγονες (σε πολιτείες με σαφή την κυριαρχία των Ρεπουμπλικάνων) είτε ανούσιες (με δεδομένη την πλειοψηφία των Δημοκρατικών).

* συμπεριλαμβάνεται η περιφέρεια της Washington D.C.

** συμπεριλαμβάνονται οι πολιτείες της Alaska και της Hawaii

Ο απόλυτος διχασμός

Ο τελικός εκλογικός χάρτης, διατηρώντας έτσι τον παγιωμένο τα τελευταία 30 χρόνια διαχωρισμό ακτών-ενδοχώρας, αποτυπώνει έναν απόλυτο αριθμητικό διχασμό: ο Trump κέρδισε τελικά σε 25 πολιτείες (τις μισές), με συνολικά ποσοστά 55%-43%, ενώ ο Biden στις άλλες μισές με 57%-41%. Η ίδια ακριβώς διχοτόμηση προκύπτει από τα κοινωνιολογικά χαρακτηριστικά της ψήφου.

Συγκεκριμένα, ο απερχόμενος πρόεδρος συγκεντρώνει την απόλυτη πλειοψηφία στους Λευκούς (58%), τους άνδρες (53%), τους Προτεστάντες (60%), τις μεγαλύτερες ηλικίες (51% στους άνω των 45 ετών), στα ανώτερα εισοδηματικά στρώματα (54% στους άνω των 100.000$ εισοδήματος), αλλά και με το χαμηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο (50% στους χωρίς πανεπιστημιακό πτυχίο), με έμφαση στις Αγροτικές και Προαστιακές περιοχές (με λιγότερους από 50.000 κατοίκους, 50%). Αντιστρόφως ο Biden επικράτησε στις φυλετικές-εθνοτικές μειονότητες (71%), όπως και στις θρησκευτικές (60%), στις γυναίκες (56%), στους ψηφοφόρους νεαρότερης ηλικίας (56% στους κάτω των 45), στους έχοντες ολοκληρωμένη Πανεπιστημιακή εκπαίδευση (55%) και κυρίως στους κατοίκους των μεγάλων πόλεων (άνω των 50.000 κατοίκων, 60%).

Η διχοτομική αυτή εικόνα δεν είναι βεβαίως πρωτόγνωρη, αφού σε μεγάλο βαθμό αποτελεί επανάληψη του τοπίου που είχε παρατηρηθεί το 2016 (Γραφήματα), πολύ περισσότερο από ό,τι στο παρελθόν, με κάποιες όμως κρίσιμες τώρα μεταβολές. Φυσικά οι δύο καταγραφές δεν είναι απόλυτα συγκρίσιμες λόγω της σημαντικά αυξημένη συμμετοχής.

Οι κοινωνιολογικές μεταβολές

Μια βασική μεταβολή αποτυπώνεται στον κοινωνικό διαχωρισμό της ψήφου, όπως αυτός αντανακλάται κυρίως στις διαφοροποιήσεις της ανά κλίμακα εισοδήματος, που μέχρι τη δεκαετία του ‘80 σηματοδοτούσαν τη βασική διαίρεση του εκλογικού ανταγωνισμού, αλλά το 2016 έφτασε στα μικρότερά του επίπεδα, λόγω της διείσδυσης του Trump στα εργατικά στρώματα και της υποχώρησης της Clinton σε αυτά (με κύριο πεδίο την περιοχή της Rust Belt). Αντιθέτως αυτή τη φορά ο Trump παρουσίασε μια σημαντική αύξηση (+7%) στα υψηλά εισοδήματα (>100.000$), όπου αντίστροφα τα ποσοστά του Biden υποχώρησαν σημαντικά (-5%) σε σχέση με εκείνα της Η.Clinton, ενώ στον αντίποδα πέτυχε μια σημαντική ανασυγκρότηση στα χαμηλά και μεσαία. Η παραπάνω μεταβολή ωστόσο δεν προκύπτει από την πλήρη αλλαγή της εικόνας στα χαμηλά εισοδήματα (<50.000$), όπου ο Trump πέτυχε μάλιστα και να ενισχύσει τις δυνάμεις του (44% από 41% το 2016), αλλά από τα μεσαία (50.000$-100.000$), όπου το προβάδισμα που είχε εξασφαλίσει το 2016 (49%-46%) τώρα αντιστράφηκε ριζικά υπέρ του Biden (42%-57%). Η ρωγμή αυτή στην επιρροή του Ρεπουμπλικανού προέδρου στα μεσαία εισοδηματικά στρώματα μπορεί να υποτεθεί ότι οφείλεται πρωτίστως στην καταστροφική διαχείριση της πανδημίας, την δυναμική της οποίας ο D. Trump είναι φανερό ότι υποτίμησε. Από την άλλη πλευρά, τα θετικά αποτελέσματα της προεδρίας του στον τομέα της οικονομίας και της ανεργίας φαίνεται να λειτούργησαν υπέρ του τόσο στις χαμηλές όσο και στις υψηλές βαθμίδες εισοδήματος.

Δεν πρέπει βεβαίως να παραβλέπεται και η ενίσχυση του Biden ειδικά στα εργατικά στρώματα, όπως προκύπτει και από την επιρροή του στα μέλη των συνδικαλιστικών σωματείων (56%-40%), τα οποία επίσης ψήφιζαν παραδοσιακά υπέρ του Δημοκρατικού κόμματος, με την υπεροχή του όμως να έχει φτάσει και πάλι στα χαμηλότερά της επίπεδα το 2016 (51%-42%). Ειδικά σε αυτό το σημείο, κρίσιμη φαίνεται πως ήταν η προεκλογική κινητοποίηση του B. Sanders.

Παράλληλα όμως με τον κοινωνικό-εισοδηματικό διαχωρισμό της ψήφου, εντάθηκε ταυτόχρονα και ο πολιτισμικός που το 2016 είχε αναδειχθεί στο βασικότερο διαφοροποιό στοιχείο της εκλογικής συμπεριφοράς, με έμφαση στο επίπεδο εκπαίδευσης, όπου στις πρόσφατες εκλογές τόσο το ποσοστό του D. Trump στους Αποφοίτους Λυκείου (54%, που παλαιότερα αποτελούσαν προνομιακή δεξαμενή των Δημοκρατικών, συνδεδεμένη σε μεγάλο βαθμό με το κοινωνικό προφίλ τους), όσο και εκείνο του Biden στους Κατόχους Μεταπτυχιακού (62%) αποτελούν αντίστοιχα τα ιστορικά μέγιστα για τους Ρεπουμπλικάνους και τους Δημοκρατικούς.

Το Black Lives Matter και η ψήφος των μειονοτήτων

Οι φυλετικές και εθνοτικές διαφοροποιήσεις της ψήφου στις ΗΠΑ έχουν μακρά ιστορική παράδοση, αποτελώντας μία από τις ισχυρότερες διαστάσεις του αμερικανικού εκλογικού ανταγωνισμού, αφού οι Ρεπουμπλικάνοι διατηρούν σταθερά την πλειοψηφία μεταξύ των Λευκών ψηφοφόρων, ενώ οι Δημοκρατικοί υπερισχύουν παραδοσιακά με μεγάλες διαφορές μεταξύ των μειονοτήτων. Ειδικά δε μεταξύ των μαύρων ψηφοφόρων, το ποσοστό είναι πάντα ανώτερο του 80%, επιρροή που κορυφώθηκε την περίοδο Obama (93%-95%). Στις εκλογές του 2016 ωστόσο το ποσοστό αυτό παρουσίασε μία κάμψη, καθοριστική ίσως για την οριακή απώλεια συγκεκριμένων πολιτειών όπως (π.χ. Florida, Michigan, Pennsylvania).

Στην αναμέτρηση της περασμένης εβδομάδας η ψήφος των μαύρων και ειδικά μετά την έξαρση του κινήματος «Βlack Lives Matter» θεωρήθηκε κομβική (ειδικά στα μεγάλα αστικά κέντρα) για την επικράτηση του Joe Biden, ειδικά στις 4 από τις 5 κρίσιμες για την εκλογή του πολιτείες (Michigan, Wisconsin, Pennsylvania, Georgia). Παρόλα αυτά, τα δεδομένα του exit poll έδειξαν όχι απλώς την ψήφο της μειονότητας των Μαύρων προς τον Biden να μην έχει ενισχυθεί (87%), αλλά αντιθέτως να έχει αυξηθεί η επιρροή του Trump (12% από 8% το 2016), όπως και σε όλες τις εθνικές μειονότητές κατά 4%-5%. Αντιθέτως, η κύρια ενίσχυση του Biden φαίνεται να προήλθε από τους Λευκούς ψηφοφόρους, όπου η επιρροή του υπολείφθηκε μεν και πάλι του Ρεπουμπλικάνου αντιπάλου του (με 42% έναντι 57%) παρουσιάζοντας ωστόσο μια αύξηση 5% σε σχέση με το 2016, ενίσχυση η οποία και στις 4 προαναφερθείσες πολιτείες κυμάνθηκε από 2% έως 9%. Ακόμα και στην Αριζόνα, η άνοδος της επιρροής του Biden υπήρξε εντονότερη στους Λευκούς ψηφοφόρους (47% από 40%), παρά στους Ισπανόφωνους (63% από 61%), των οποίων τα ποσοστά ειδικά στη Florida (κουβανοαμερικανοί) ενίσχυσαν σημαντικά τoν D. Trump, γεγονός καθοριστικό για την εκεί επικράτηση του.

Η μεταστροφή των Καθολικών

Τέλος ιδιαίτερα κρίσιμη φαίνεται πως ήταν η μεταβολή που παρατηρήθηκε στην ψήφο των Καθολικών, στους οποίους ο Trump το 2016 είχε επιτύχει ένα σπάνιο προβάδισμα (52%-45%), ενώ αντιθέτως, σε αυτές τις εκλογές η πλειοψηφία τους στράφηκε υπέρ του, επίσης Καθολικού στο θρήσκευμα και Ιρλανδού στην καταγωγή, Joe Biden (51%-47%). Δεδομένου ότι η συγκεκριμένη θρησκευτική ομάδα αντιστοιχεί περίπου στο ¼  των ψηφοφόρων, η εν λόγω εκλογική μετατόπιση είναι αριθμητικά αρκετή για να ερμηνεύσει σχεδόν εξολοκλήρου την αύξηση της διαφοράς από το 2% του 2016 στο 4%-4,5% σήμερα και πιθανότατα ήταν ο βασικότερος παράγοντας για την επικράτηση του Biden στις 3 επίμαχες πολιτείες της Rust Belt.

Εν κατακλείδι, η απώλεια των μεσαίων στρωμάτων από τον D. Trump θα μπορούσε σε κοινωνιολογικό επίπεδο να θεωρηθεί η πιο κρίσιμη μεταβολή, η οποία του στερούσε τον χαρακτήρα του εκφραστή του μέσου συντηρητικού ψηφοφόρου, παρότι ο ίδιος παραμένει κατεξοχήν ο εκλεκτός των λεγόμενων “WASP” (Λευκών, Αγγλοσαξονικής Καταγωγής Προτεσταντών). Η αντοχή ωστόσο της επιρροής του και ιδιαίτερα στα χαμηλά κοινωνικά στρώματα παραμένει ένα κρίσιμο στοιχείο που θα έπρεπε να προβληματίσει την νέα πολιτική ηγεσία των ΗΠΑ. Αλλά και η γεφύρωση του γενικότερου διχασμού (πολιτικού, γεωγραφικού, δημογραφικού, φυλετικού, κοινωνικού, πολιτισμικού) που αποτυπώθηκαν στο εκλογικό σώμα πιο έντονα από ποτέ εκ των πραγμάτων αποτελεί ένα κρίσιμο στοίχημα για την προεδρία του Joe Biden.

* Ο Παναγιώτης Κουστένης είναι Πολιτικός Επιστήμονας και Εκλογολόγος