Από τον Λεωνίδα στον Παπαφλέσσα, είναι η θυσία μία ανορθολογική επιλογή;

Η Ελλάδα αναμφιβόλως είναι ένας τόπος που ανέκαθεν παρήγε ήρωες. Από την άλλη, είναι γεγονός ότι μια χώρα που χρειάζεται τέτοια παραγωγή ηρώων μάλλον θα έπρεπε να προβληματίζεται… Η παραγωγή ηρώων συνδυαστικά ιδωμένη με το γεωγραφικό μέγεθος της Ελλάδας και τον πληθυσμό της, αλλά, κυρίως με τη γεωγραφική θέση και την Ιστορία της, εμβάλλει σε σκέψεις τον εξωτερικό παρατηρητή εάν υφίσταται ή όχι κάποια (αφανής και άγνωστη) διασύνδεση του πνεύματος και της ψυχοσύνθεσης του Έλληνα με τον ηρωισμό.

Πολλοί ορισμοί έχουν δοθεί για την έννοια και το περιεχόμενο του ηρωισμού, που κατά το μάλλον ή ήττον προσεγγίζουν πλευρές του φαινομένου. Ωστόσο, θεωρώ πως, αν θα θέλαμε να αποδώσουμε το περιεχόμενο της ηρωικής πράξης κι εντεύθεν του ήρωα, θα υποστηρίζαμε ότι το προεξέχον στοιχείο είναι ότι ο ήρωας προβαίνει σε μια (φαινομενικά τουλάχιστον…) ανορθολογική επιλογή, δηλαδή σε μια πράξη αντίθετη στην έμφυτη ροπή του ανθρώπου για άντληση προσωπικής ωφέλειας, ενάντια ακόμη και στην ίδια την τάση του για αυτοσυντήρηση.

Η γνωστότερη ανορθολογική επιλογή στην ιστορία της ανθρωπότητας έλαβε χώρα το 480 π.Χ. στις Θερμοπύλες, όταν ο Λεωνίδας «στάθηκε» με τους 300 Σπαρτιάτες του απέναντι στις ορδές των Περσών, των βάρβαρων που από τότε ήθελαν να εισχωρήσουν στην Ευρώπη. Αυτή ήταν μια πρόδηλα ανορθολογική πράξη του Λεωνίδα, αφού ήταν βέβαιον ότι, αργά η γρήγορα, οι Πέρσες, που είχαν ασύγκριτη υπεροπλία δυνάμεων, θα περνούσαν τις Θερμοπύλες και οι Σπαρτιάτες θα κατασφαγιάζονταν.

Τι οδήγησε όμως τότε τους Έλληνες να επιλέξουν, αντί της οπισθοχώρησης και της φυγής, τον θάνατο; Μήπως άραγε ήταν απλώς μια χούφτα φανατικοί που έπασχαν από νοητική τύφλωση; Ο επιθετικός πόλεμος των Περσών δεν ενισχύει την εκδοχή ότι ο Λεωνίδας και οι 300 «στάθηκαν» στις Θερμοπύλες από φανατισμό. Συνεπώς, αν συμφωνήσουμε ότι δεν επρόκειτο για τύφλωση εξαιτίας φανατισμού, θα πρέπει να εξηγηθεί τι οδήγησε τον Λεωνίδα να «ανταλλάξει» τη θαλπωρή της (βασιλικής) οικογένειάς του και μια άνετη ζωή, ενδεχομένως ως τοποτηρητής των Περσών στην Σπάρτη, με τον βέβαιο θάνατο κι αν, περαιτέρω, αυτό συνδέεται με την προσωπικότητα και την ψυχοσύνθεση του Έλληνα. Η πράξη του Λεωνίδα σε προσωπικό επίπεδο είχε μηδενική αναμενόμενη ωφελιμότητα, αλλά, όπως θα δούμε, όχι και σε συλλογικό.

Το νήμα των ηρωικών πράξεων στον ρου της Ελληνικής Ιστορίας ποτέ δεν χάθηκε, αλλά, για τις ανάγκες του παρόντος, θα εστιάσουμε στη Μάχη στο Μανιάκι, όπου ο σύγχρονος Λεωνίδας, ο Γρηγόριος Δίκαιος - Παπαφλέσσας, «στάθηκε» με κάπου τόσους άντρες, όσους κι ο Λεωνίδας, απέναντι στους τότε βάρβαρους, δηλαδή στον τότε πολυπληθή

και υπερσύγχρονο στρατό του Ιμπραήμ, απεσταλμένου των Τούρκων. Η επιλογή του Παπαφλέσσα να «σταθεί» με τους άνδρες του στο Μανιάκι ήταν εξίσου ανορθολογική, αφού οι ιστορικές πηγές λένε ότι ο Παπαφλέσσας γνώριζε ήδη, πριν τη μάχη, ότι δεν θα είχε καν ενισχύσεις. Συνειδητά λοιπόν, επέλεξε τον ηρωικό θάνατο και δεν κρύφτηκε για να μετρήσει τον στρατό του Ιμπραήμ από τα ψηλώματα και να του μαζέψει τα καρφοπέταλα, όπως - βάσει πηγών - υποστήριξε. Γράφει ο Παπαφλέσσας και με συγκίνηση διαβάζουμε το γράμμα του στον αδερφό του τον Νικήτα «Σας γράφω να ταχύνετε τον ερχομό σας και σεις μου γράφετε κουραφέξαλα. Νικήτα, πρώτη και τελευταία επιστολή μου είναι αυτή, βάστα την να τη διαβάζης καμμιά φορά, να με ενθυμείσαι να κλαίης», που σημαίνει ότι ούτε πίστευε ούτε ήλπιζε σε τίποτε άλλο.

Εν τούτοις, «στάθηκε» στο Μανιάκι σε μια απριορικώς χαμένη μάχη, όπου όχι η νίκη, αλλά ακόμη και η διάσωση από τη μανία των Τούρκων φάνταζε ένα αδύνατο έργο. Ο Παπαφλέσσας, αυτός ο «Εξολέστατος Άγιος» του Έθνους μας, θα έλεγε κανείς ότι ενσαρκώνει τον ιδεότυπο του Έλληνα, αφού το εκκρεμές της ζωής του μόνον στη θέση ισορροπίας δεν στάθηκε: παλινδρόμησε μεταξύ ιδιοτέλειας και ωφελιμισμού από τη μια και ανιδιοτελούς θυσίας από την άλλη.

Με αυτά τα δεδομένα, θα μπορούσε κανείς εύλογα να υποστηρίξει ότι διαχρονικά το Έθνος μας εμφανίζει στοιχεία ανορθολογικότητας. Όταν δεν αναλώνεται σε ίντριγκες για την εξουσία και σε εμφύλιες συγκρούσεις, θυσιάζεται. Στη μεγάλη εικόνα, όμως, ποια είναι η αιτία όλων αυτών των ηρωικών πράξεων; Αναντίρρητα, είναι το παράδειγμα του Λεωνίδα. Ο σπόρος που έριξε στις Θερμοπύλες άνθισε το ‘21 και γέννησε τη θυσία του Αθανάσιου Διάκου και του Παπαφλέσσα. Είναι, επίσης, η συνέχεια και το χρέος του γιου προς τον πατέρα, που αισθάνονται οι Έλληνες βαρεία στους ώμους τους.

Πέραν αυτών, όμως, από μία προσεκτικότερη εξέταση, αυτή η… ανορθολογική επιλογή δεν είναι και τόσο ανορθολογική τελικά. Το Έθνος στο Μανιάκι είχε ξεστρατίσει από τον στόχο του κι ο Παπαφλέσσας το ίδιο. Δυνάμεις κι ενισχύσεις δεν θα έρχονταν, η απόφαση ήταν, αναπόφευκτα, μεταξύ φυγής και θανάτου. Ωστόσο, η φυγή δεν θα γεννούσε τίποτε, παρά μόνον περισσότερη φυγή και φόβο. Η φυγή δεν θα κινητοποιούσε καμία δύναμη, αφού, στην καλύτερη περίπτωση, θα συντηρούσε την ήδη διαμορφωθείσα κατάσταση.

Η θυσία όμως; Η θυσία συγκλονίζει, πόσω μάλλον όταν ο θάνατος παρίσταται ως το απολύτως βέβαιο αποτέλεσμα. Η θυσία ενεργοποιεί τον εσωτερικό κόσμο, το συναίσθημα των ανθρώπων και απελευθερώνει δυνάμεις άγνωστες που αλλάζουν τον εξωτερικό κόσμο. Η θυσία είναι ικανή να αλλάξει την αιτιώδη διαδρομή των γεγονότων, να πυροδοτήσει

εναλλακτικούς δρόμους. Στην πιο ακραία μορφή της, με την απώλεια της ανθρώπινης ζωής, η θυσία είναι ικανή να αλλάξει τον κόσμο.

Η θυσία ήταν η ευγενέστερη πράξη του Παπαφλέσσα, γι’ αυτό και το Έθνος συγχώρησε τα ολισθήματά του και τον κατέταξε στους ήρωες της Επανάστασης. Ο μέγας Οδυσσέας Ελύτης στο «Άξιον Εστί» («Προφητικόν») βάζει τον Στρατοδίκη να καίγεται σαν κερί στο μεγάλο τραπέζι της Αναστάσεως και τον Χωροφύλακα να προσφέρει το αίμα του, θυσία στην καθαρότητα των ουρανών! Έτσι κι ο Παπαφλέσσας, στις δικές του Θερμοπύλες, κάηκε σαν κερί και πρόσφερε το αίμα του, θυσία στην καθαρότητα της ψυχής του και στου Έθνους την Ανάσταση.

Ο ηρωισμός, η ανορθολογική επιλογή της θυσίας γέννησε το Έθνος μας. Κι αυτό, διότι η θυσία είναι μεν ανορθολογική επιλογή για τον θυσιαζόμενο, στον οποίο αποδίδει μηδενική ωφελιμότητα, πλην όμως, σε συλλογικό επίπεδο, το Έθνος μας προχώρησε στην Ιστορία θυσιαζόμενο, διότι και το ‘21, στο Μανιάκι, στην Αλαμάνα κ.α., η θυσία υπήρξε τελικά η μόνη ορθολογική επιλογή για την αναγέννησή του.

Αλλιώς σκλάβοι θα ήταν οι προγονοί μας, σκλάβοι θα ήμασταν εμείς, σκλάβοι θα παρέμεναν και τα παιδιά μας!