Από τον κανόνα του χρυσού στον χρυσό κανόνα του χρέους - Η περίπτωση της Ελλάδας

Καθώς ο πληθωρισμός διεθνώς αυξάνεται λόγω των δημοσιονομικών παρεμβάσεων των κυβερνήσεων, η ΕΚΤ δέχεται πιέσεις αύξησης των επιτοκίων και περιορισμού της ποσοτικής χαλάρωσης, το αργότερο εντός του πρώτου τριμήνου 2022. Οι αποφάσεις αυτές βλάπτουν τις χώρες με τα υψηλότερα δημόσια και ιδιωτικά χρέη, όπως η Ιταλία και η Ελλάδα, διαιωνίζοντας τις αποκλίσεις μεταξύ και εντός των ευρωπαϊκών χωρών με διαφορετική ανταγωνιστική θέση. 

Ο κανόνας του χρυσού

Ο «κανόνας του χρυσού» ήταν το πρώτο σύστημα συναλλαγματικών ισοτιμιών. Το εθνικό νόμισμα ήταν μετατρέψιμο σε χρυσό σε καθορισμένη τιμή και επιτρεπόταν η ελεύθερη εξαγωγή του χρυσού στο εξωτερικό, καθορίζοντας τις ισοτιμίες στο διεθνές εμπόριο.

Στον  «κανόνα του χρυσού» οι ΗΠΑ προσχώρησαν το 1879 έως τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μετά από αυτόν διαπιστώθηκε μεγάλη διακύμανση των νομισμάτων σε σχέση με την τιμή του χρυσού. Έτσι ο «κανόνας του χρυσού» τροποποιήθηκε με τις συμφωνίες του Bretton Woods, το 1944, με το νόμισμα των ΗΠΑ να είναι το μόνο που παρέμεινε μετατρέψιμο σε χρυσό έως το 1971.

Στο νέο σύστημα, κάθε χώρα αναλάμβανε την υποχρέωση να ασκεί νομισματική πολιτική διατήρησης της συναλλαγματικής ισοτιμίας σταθερής σε καθορισμένη τιμή, με μέγιστη απόκλιση 1%, σε σχέση με τον χρυσό. Σκοπός ήταν η διαμόρφωση προβλέψιμου διεθνούς περιβάλλοντος συναλλαγών, με συγκεκριμένους κανόνες και σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες. Το δολάριο έτσι έγινε «παρεμβατικό νόμισμα» για τη διατήρηση των συναλλαγματικών ισοτιμιών. 

Το Σύστημα σταθερών ισοτιμιών ίσχυσε έως και το 1971, όταν ο Πρόεδρος Νίξον, ανέστειλε μονομερώς το σύστημα του Bretton Woods, ακυρώνοντας την άμεση μετατρεψιμότητα του δολαρίου σε χρυσό. Ο ολοένα αυξανόμενος πληθωρισμός, σε μεγάλο βαθμό λόγω χρηματοδότησης του πολέμου στο Βιετνάμ και της επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής των ΗΠΑ τη δεκαετία του 1960, δημιούργησε πιέσεις για υποτίμηση του δολαρίου και αναπροσαρμογή της ισοτιμίας του ως προς το χρυσό. 

Ο «χρυσός» κανόνας των κρατικών δαπανών

Από τότε μέχρι σήμερα, τα σημαντικότερα νομίσματα συνδέονται με ελεύθερα κυμαινόμενη συναλλαγματική ισοτιμία μεταξύ τους, η οποία επέτρεψε στις κεντρικές τράπεζες να καθορίζουν τη νομισματική πολιτική, με ταυτόχρονη διασφάλιση πλήρους ελευθερίας στη διεθνή κίνηση κεφαλαίων. 

Η σημαντικότερη νομισματική εξέλιξη την σύγχρονη περίοδο ήταν η δημιουργία του ευρώ. Η μεγάλη πλειοψηφία των κρατών - μελών της ΕΕ εκχώρησαν την άσκηση της νομισματικής τους πολιτικής αποκλειστικά στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ), διαμορφώνοντας σύστημα σταθερών ισοτιμιών. 

Η ενίσχυση της ισοτιμίας του ευρώ προϋπέθετε την εξάλειψη του κινδύνου  «δίδυμων ελλειμμάτων» στις χώρες της ευρωζώνης, δηλαδή την ύπαρξη υψηλού ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών και προϋπολογισμού, με την άτυπη υιοθέτηση του «χρυσού κανόνα των κρατικών δαπανών». Ο χρυσός κανόνας καθορίζει ότι η κυβέρνηση πρέπει να δανείζεται μόνο για επενδύσεις και όχι για χρηματοδότηση τρεχουσών δαπανών. Οι τρέχουσες κρατικές δαπάνες πρέπει να καλύπτονται και να χρηματοδοτούνται από φόρους.

Στη συνέχεια ο «χρυσός» κανόνας θεσμοθετήθηκε το 2011 με το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης της ΕΕ, ως απάντηση στην χρηματοπιστωτική κρίση, ώστε να λειτουργήσει το κριτήριο χρέους της Συνθήκης της ΕΕ. Η έμφαση δόθηκε στη δημοσιονομική πειθαρχία της ευρωζώνης. 

Όμως, η αποτελεσματικότητα του «χρυσού» κανόνα στις οικονομίες της ευρωζώνης εξαρτάται από ασύμμετρα  εξωτερικά γεγονότα, την κυκλικότητα της οικονομίας και τις υψηλές υποχρεώσεις δημοσιονομικής προσαρμογής στις χώρες με υψηλό χρέος, ειδικά σε περιβάλλον χαμηλής ανάπτυξης.

Ως απάντηση στο πρόβλημα αυτό η ΕΚΤ και ο ΕΜΣ (Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας) επεξεργάζονται τεχνικές λύσεις, ώστε με παραμετρικές αλλαγές στον υφιστάμενο κανόνα χρέους του Συμφώνου Σταθερότητας να άρουν ορισμένες από τις οικονομικές αδυναμίες του, χωρίς αλλαγές στη δευτερογενή νομοθεσία της ΕΕ. Αυτές οι επεξεργασίες επιδιώκουν να παράσχουν φορολογικά περιθώρια ελιγμών στις δημόσιες επενδύσεις και σε συμπράξεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα. 

Η πανδημία όμως θέτει νέες οικονομικές προκλήσεις καθώς διαπιστώνεται διαφορετική ένταση δημοσιονομικών παρεμβάσεων στις ΗΠΑ και στην ΕΕ για την αναθέρμανση της οικονομίας. 

Οι ΗΠΑ δεν δεσμεύονται από κανένα «χρυσό» κανόνα χρέους και ακολουθούν επεκτατική δημοσιονομική πολιτική, τόσο στις επενδύσεις για τον πράσινο μετασχηματισμό της αμερικανικής οικονομίας, όσο και στην κατανάλωση με στήριξη των νοικοκυριών, επιτυγχάνοντας  υψηλό ρυθμό ανάπτυξης και πληθωρισμό.

Σε αντιδιαστολή, η παρέμβαση της ΕΕ αποσκοπεί στην αναδιάρθρωση της παραγωγής με την πράσινη και ψηφιακή μετάβαση της ευρωπαϊκής οικονομίας, ενώ ταυτόχρονα διατηρεί τον «χρυσό» κανόνα του χρέους, με χαμηλό ρυθμό ανάπτυξης και πληθωρισμό.

Η επαναφορά όμως της πλήρους λειτουργίας των εφοδιαστικών αλυσίδων μετά την πανδημία καθυστερεί, αυξάνοντας το κόστος παραγωγής στην ΕΕ, το οποίο μετακυλίεται στον καταναλωτή. Ως αποτέλεσμα, η ανάκαμψη της ΕΕ θα μετριασθεί μετά από την αρχική «έκρηξη», ενώ η αύξηση του πληθωρισμού θα κινηθεί άνω του 2% το 2022. 

Σε αντίθεση, η Ελλάδα κινείται μεταξύ αποπληθωρισμού και μικρού πληθωρισμού, οι υψηλότερες τιμές βασικών καταναλωτικών αγαθών αυξάνουν τον πληθωρισμό, αλλά η μεγαλύτερη μείωση των πραγματικών μισθών περιορίζει την πληθωριστική πίεση, ως αποτέλεσμα της χαμηλής ανταγωνιστικής θέσης της χώρας.

Σε αυτό το περιβάλλον, τα κυβερνητικά μέτρα τόνωσης της ελληνικής οικονομίας μέσω του Ταμείου Ανάκαμψης είναι λιγότερα αποδοτικά και τελικά ενισχύουν τα «δίδυμα ελλείματα», καθώς δεν αναδιαρθρώνουν την παραγωγή. 

Η αύξηση της τιμής πρώτων υλών, λόγω μειωμένης προσφοράς στην πανδημία και του ενεργειακού κόστους λόγω πράσινης μετάβασης θα αυξήσει τις τιμές των καταναλωτικών αγαθών, περιορίζοντας περαιτέρω το ισχνό διαθέσιμο εισόδημα της μεγάλης πλειοψηφίας των ελληνικών νοικοκυριών. 

Η ρήτρα διαφυγής από το Σύμφωνο Σταθερότητας για την αντιμετώπιση της πανδημίας και η ευρωπαϊκή συζήτηση περί νέων δημοσιονομικών κανόνων στην ευρωζώνη έχει διαμορφώσει την προσδοκία στην ελληνική κοινωνία για γενικευμένο κούρεμα του ιδιωτικού χρέους. Προσδοκία η οποία θα διαψευσθεί, καθώς η «απορρόφηση» του ιδιωτικού από το δημόσιο χρέος, προσκρούει στον «χρυσό» κανόνα της δημοσιονομικής  διαχείρισης. 

Το Σύμφωνο Σταθερότητας μπορεί να γίνει πιο ευέλικτο, όσον αφορά το δημόσιο χρέος που δημιουργήθηκε κατά την πανδημία, αλλά η δημοσιονομική πειθαρχία στην ευρωζώνη θα επανέλθει σταδιακά μετά την έξοδο από την πανδημία, πλήττοντας κυρίως τα μεσαία και χαμηλά οικονομικά στρώματα. 

Άλλωστε, ο πτωχευτικός κώδικας με την σημαντική αύξηση των πλειστηριασμών ακινήτων οδηγεί σε βίαιη κοινωνική αναδιάρθρωση, μέσω φτωχοποίησης κοινωνικών ομάδων χωρίς «δεύτερη ευκαιρία», ενώ ευνοεί το «ξέπλυμα»  στρατηγικών κακοπληρωτών, επιτείνοντας τις κοινωνικές ανισότητες. Για τους πολλούς ο «χρυσός» κανόνας των κρατικών δαπανών και για τους λίγους ο «χρυσός».