Δικαιώματα και κυβερνητικά μέτρα στην πανδημία

Ατομική ελευθερία, αυτονομία, αυτοπροσδιορισμός και αξιοπρέπεια είναι έννοιες  αδιαχώριστες από τη λειτουργία μιας δημοκρατικής πολιτείας, όπως άλλωστε και οι έννοιες της κοινωνικής ευαισθησίας και συνοχής, της αλληλεγγύης και του κοινωνικού οφέλους. Και όσος κίνδυνος υπάρχει να διολισθήσουμε σε μία κοινωνία άκρατου ατομικισμού – όπου, όπως υποστήριζε η Θάτσερ, δεν υπάρχει κοινωνία, παρά  μόνο τα άτομα και τα θέλω τους – άλλος τόσος κίνδυνος υπάρχει να οδηγηθούμε σε αντιδημοκρατικές καταστάσεις ανελευθερίας, καταπίεσης και εξουσιαστικού καταναγκασμού.

Είναι η πάντα παρούσα αντιφατικότητα της πραγματικότητας, που διαλεκτικά οφείλουμε κάθε φορά να υπερβαίνουμε μέσα από το συνθετικό λόγο, τη διαβούλευση, την αλληλοκατανόηση και την πειθώ. Όχι, λοιπόν αστόχαστη αποδοχή μιας άνευ ορίων ελευθερίας, που δυστυχώς, ως βούτυρο στο ψωμί του κάθε πολιτικού συστήματος, αναπόφευκτα εγείρει τα προσφιλή σε κάθε σύστημα ζητήματα της επιτήρησης, του ελέγχου και της ασφάλειας, αλλά ούτε και σε μια άκριτη υποταγή του ατόμου στο φαντασιακό μιας απρόσωπης, πλήρως ομογενοποιημένης κοινωνίας που θα καταπιέζει και θα εξαφανίζει τελικά το άτομο, ως μονάδα και ως πρόσωπο.

Υπό αυτό το πρίσμα, οι μονοσήμαντες αναφορές στα ανθρώπινα δικαιώματα – τα πράγματι τόσο σημαντικά για τη δημοκρατική λειτουργία των κοινωνιών μας – χωρίς καμία όμως αναφορά και στις ανάλογες υποχρεώσεις μας προς το συνάνθρωπο και την κοινωνία, δεν βοηθάει τελικά, άμεσα ή έμμεσα, προς την κατεύθυνση της κοινωνικής συνοχής, της αλληλεγγύης, της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Η έννοια της βιοηθικής, υπό οποιαδήποτε σχολή σκέψης και αν την προσεγγίσουμε, δεν μπορεί να θεωρεί τα ανθρώπινα δικαιώματα ανεξάρτητα, αποκομμένα από τις ανθρώπινες υποχρεώσεις, από τα καθήκοντα με τα οποία τα δικαιώματα είναι ουσιαστικά συναρτημένα.

Για μια πιο ολοκληρωμένη βιοηθική θεώρηση, αυτό ωστόσο που επίσης απαιτείται είναι το να λαμβάνονται υπόψη όλα τα δικαιώματα σε σχέση με όλες τις αντίστοιχες κοινωνικές ομάδες, πράγμα βέβαια διόλου απλό. Με βάση την ηθική θεωρία των δικαιωμάτων, τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν ιεραρχήσεις, συνυπάρξεις, μεταξύ τους συγκρούσεις και αλληλοαναιρέσεις. Συγχρόνως, εκτός και των άλλων χαρακτηριστικών τους, τα δικαιώματα διακρίνονται: α) σε αρνητικά δικαιώματα, που έχουν παθητικό χαρακτήρα, δεν επιτρέπουν παρεμβάσεις από άλλους και προστατεύουν, όπως το δικαίωμα της μη πρόκλησης βλάβης (δικαιώματα μη-δράσης, που παραπέμπουν συνήθως στις αντίστοιχες αρνητικές, όπως ονομάζονται, υποχρεώσεις), β) σε θετικά δικαιώματα, που έχουν ενεργητικό χαρακτήρα, περιέχουν το δικαίωμα στη βοήθεια και θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν, σύμφωνα με την Philippa Foot, «δικαιώματα για αγαθά και υπηρεσίες», όπως, για παράδειγμα, το δικαίωμα στην εργασία, στην παιδεία ή στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και την υγεία.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι, γενικότερα, τα αρνητικά δικαιώματα θεωρούνται, από βιοηθική άποψη, βαρύτερης σημασίας από ό,τι τα θετικά, ενώ από πολιτική και κοινωνικο-ηθική άποψη, ιδιαίτερα σημαίνουσας επίσης σημασίας θα μπορούσαν να θεωρηθούν τα θετικά π. χ. δικαιώματα στην κοινωνική πρόνοια και την ασφάλιση. Είναι επίσης ενδιαφέρον να αναφερθεί, ότι το δικαίωμα, για παράδειγμα, της αρνητικής ελευθερίας συνυπάρχει επίσης με το αρνητικό δικαίωμα της μη πρόκλησης βλάβης, με το οποίο μπορεί να βρίσκεται σε σύγκρουση ή και να είναι περίπλοκα συναρτημένο, ενώ βέβαια έχουμε συγχρόνως και το δικαίωμα της θετικής ελευθερίας που θα πρέπει επίσης να λαμβάνεται υπόψη, προς κάθε κατεύθυνση.  Η αναφορά επομένως στη βιοηθική και στα ανθρώπινα δικαιώματα είναι μια αρκετά δύσκολη υπόθεση, με πολλές απαιτήσεις στον κριτικό, αναλυτικό και συνθετικό λόγο.

Από την άλλη πλευρά, σε ένα τόσο πρωτόγνωρο και επιτακτικό, όσον αφορά στην αντιμετώπισή του, πανδημικό φαινόμενο όπως αυτό της COVID-19, μπορεί – στο παγκοσμιοποιημένο μάλιστα, ταχύτατα μεταβαλλόμενο  τηλεπληροφοριακό σκηνικό – να υπάρχουν και ελλειμματικές γνώσεις, αβεβαιότητες, ακόμη και κάποιες παλινωδίες. Σίγουρα πάντως, και πέρα από τον κάθε δογματισμό και τις κάθε είδους συνωμοσιολογίες, όσο πιο ελλειπτικός, αβέβαιος, αμφιταλαντευόμενος και καταπιεστικός γίνεται ο λόγος της οποιασδήποτε πολιτικής εξουσίας, τόσο πιο έντονη εμφανίζεται, κατά γενική ομολογία, και η αβεβαιότητα, η δυσπιστία, η ανασφάλεια και η λαϊκή αντίδραση.  

* Ο Γιάννης Μαρκόπουλος είναι καθηγητής Φιλοσοφίας της Τεχνοεπιστήμης στο ΑΠΘ