Κέρκυρα: Η ιστορία μιας παλιάς αρχόντισσας που είναι σήμερα ντυμένη με ‘τσεργούλια’ ( :κουρέλια)

Μέρος Α΄. Εισαγωγή στην ιστορία και το μύθο

Μια φορά κι έναν καιρό ήταν μια όμορφη και πλούσια αρχόντισσα, που δέσποζε στο άνοιγμα της Αδριατικής θάλασσας, λόγω της γενναιοδωρίας με την οποία την στόλισαν οι θεοί. Eκεί απίθωσε τα όνειρά του για τον νόστο ο ομηρικός Οδυσσέας. Εκεί τραγούδησε μελωδικά και ο Δημόδοκος (δήμος = λαός, αυτός που είναι ευπρόσδεκτος από τον λαό). Εκεί ο Αλκίνοος και η Αρήτη προσέφεραν απλόχερη φιλοξενία στον ξένο επισκέπτη και όταν μελαγχόλησε του αφιέρωσαν για να ευθυμήσει αθλητικούς αγώνες.

Το νησί των Φαιάκων («Κορυφώ» κατά το βυζαντινό του όνομα) συνδέεται εξίσου με το μύθο και με την ιστορία, κι έχει λάβει πολλές ονομασίες. Στο πέρασμα του χρόνου άλλοι το λέγανε Σχερία, άλλοι Μάκρις κι άλλοι Δρεπάνη. Το όνομα «Σχερία» λόγου χάρη οφείλεται στο γεγονός οτι η θεά Δήμητρα ζήτησε από τον Ποσειδώνα να σταματήσει (: σχειν) τη λάσπη ενός ποταμού που κυλούσε απ’ τις απέναντι ηπειρωτικές ακτές, ώστε να μην ενωθεί η Κέρκυρα μαζί τους. Άλλη παράδοση υποστηρίζει ότι το νησί γεννήθηκε όταν ο Κρόνος, ηγέτης των Τιτάνων, νίκησε τον πατέρα του Ουρανό, ευνουχίζοντάς τον με ένα δρεπάνι. Οι Φαίακες κατάγονταν, επομένως, από το αίμα του Ουρανού («Αίματος Ουρανίοιο γένος Φαίηκες έασιν»). Γι’ αυτό και ο Λορέντζος Μαβίλης συνθέτει τον ωραίο στίχο «Κέρκυρα απ’ του Ουρανού το αίμα εβγήκες»). Από τη λέξη «δρεπάνι» ο Απολλώνιος (Αργοναυτικά) ονόμασε το νησί «Δρέπανο», υποστηρίζοντας ότι το δρεπάνι με το οποίο ο Κρόνος τεμάχισε τα γεννητικά όργανα του πατέρα του, κρύβεται θαμμένο κάτω από το νησί. Μάλιστα, το αναγνώρισε, και υποστήριξε ότι ανήκει στη θεά Δήμητρα, συνδέοντας με αυτήν το δρεπανοειδές σχήμα του νησιού.

Μια ακόμη μυθολογική πηγή αναφέρει ότι ο Ηρακλής είχε επισκεφθεί τον προηγούμενο βασιλιά των Φαιάκων, πατέρα του Αλκίνοου, Ναυσίθοο, ο οποίος ήταν γιός του θεού Ποσειδώνα. Το όνομα του αγοριού που γεννήθηκε από τον έρωτα του Ηρακλή με τη νύμφη των υδάτων Μελίτη στη χώρα των Φαιάκων ήταν «Ύλλος». Εξ αυτού έλαβε την ονομασία Υλλικός ή Υλλαϊκός ο αρχαίος λιμένας στη λιμνοθάλασσα της χερσονήσου Κανόνι. Η Λιμνοθάλασσα Χαλικιόπουλου επρόκειτο για έναν εξαιρετικό υγροβιότοπο. Σήμερα, όμως, αν και φιλοξενεί ακόμη πολλά είδη της ορνιθοπανίδας και της ιχθυοπανίδας, ωστόσο έχει χάσει, πλέον, την αρχική της φυσιογνωμία, λόγω της επιβάρυνσης από την κατασκευή του αεροδρομίου του νησιού ακριβώς εκεί (!) και των συνεχών καταπατήσεων των δημοσίων εκτάσεων. Η συσσώρευση ποτάμιων προσχώσεων, η ανεξέλεγκτη απόθεση σκουπιδιών, η απόρριψη λυμάτων, οι παράνομες περιφράξεις, τα μπαζώματα, η έντονη τουριστική κίνηση και η ηχορύπανση, οδήγησαν στη σταδιακή συρρίκνωση του μυθικού λιμανιού και στην πλήρη υποβάθμισή του.

Το καλοκαίρι που μόλις πέρασε, η έντονη αποφορά των αποχετεύσεων στη Βλαχέραινα, ήταν απελπιστική. Η τοποθεσία διατηρεί, ακόμη, ένα μέρος από την φυσικότητά της. Προξενεί, ωστόσο, αλγεινή εντύπωση το γεγονός ότι μία τέτοια τοποθεσία έχει εγκαταλειφθεί διαχρονικά από τους υπεύθυνους, ενώ με την κατάλληλη διαχείριση και αξιοποίηση θα μπορούσε να αποτελέσει ένα σπουδαίο παράδειγμα οικοτουριστικής διαχείρισης, τόσο κοντινό μάλιστα στην πόλη της Κέρκυρας.

Στη γη των Φαιάκων κατέφυγαν επίσης κι ο ήρωας Ιάσων και η Μήδεια, διωκόμενοι από τους Κόλχες. Οι Φαίακες τους δέχτηκαν πανηγυρικά, και καλοδέχτηκαν την «Αργώ» και τους Αργοναύτες. Εκεί, σε μια σπηλιά (: «ιερό άντρον της Μήδειας»), τελέστηκε ο σωτήριος γάμος τους. Την γαμήλια κλίνη τους αποτέλεσε το ίδιο το Χρυσόμαλλο Δέρας!

Η σπηλιά βρισκόταν στο λεγόμενο «Μελιτήιον Όρος», που θρυλείται πως είναι το βουνό κοντά στο χωριό Άγιος Ματθαίος του παλιού Δήμου Μελιτειέων, μακριά απ’ την πόλη για ασφάλεια απ’ τους Κόλχες. Στην ίδια σπηλιά κατοικούσε παλαιότερα και η νύμφη Μάκρις (: εξ ου και «Μάκρις» το όνομα του νησιού), όταν αυτή είχε καταφύγει στην Κέρκυρα. Η Μάκρις ως κόρη του Αρισταίου κι ως τροφός του Διονύσου, συσχέτιζε το νησί με τον πατέρα της που ήταν ο εισηγητής της ελαιοκαλλιέργειας, αλλά και με τον θεό του κρασιού, δεδομένου ότι η Κέρκυρα ήταν γνωστή για τις ελιές και τους οίνους της. Η αναφορά στην ιερή σπηλιά υποδηλώνει, εξάλλου, και τον σεβασμό προς τη Φύση.

*

Οι Φαίακες, κατά τον Απολλώνιο, ήταν φημισμένοι για την πολιτισμένη κοινωνία τους, τις ναυτικές τους ικανότητες και τις Τέχνες. Παράλληλα, άνθισε και η αρχαία λατρεία. Στο κτήμα Μον Ρεπό, λόγου χάρη, διασώθηκε αρχαίος ναός αφιερωμένος στην Ακραία Ήρα, ο οποίος χρονολογείται στον 7ο αιώνα π.Χ. Επίσης, από το 590 περίπου π.Χ., στην περιοχή των Αγίων Θεοδώρων είχε ανεγερθεί προς τιμήν της θεάς των δασών και της Φύσης, Αρτέμιδας, ο γνωστός για το εντυπωσιακό αέτωμα της Γοργούς ναός. Τα ιδιαίτερα αυτά αρχαιολογικά ευρήματα, ωστόσο, δεν έχουν αξιοποιηθεί. Έτσι, δεν διακρίνονται σήμερα παρά μόνο πέτρες του Ναού, διασκορπισμένες.

Μεγάλη, εξάλλου, υπήρξε, κάποτε, και η ευμάρεια των κατοίκων. «Οι Κερκυραίοι, από άποψη πλούτου, βρίσκονταν στο ίδιο επίπεδο με τους πλουσιότερους Έλληνες». «Η Κέρκυρα ήταν από τις πλουσιότερες ελληνικές πολιτείες και ισχυρότερη από την Κόρινθο σε πολεμικό εξοπλισμό. Όσο για το ναυτικό, είχαν μεγάλη υπεροχή, καθώς οι πρώτοι κάτοικοι της Κέρκυρας ήταν ονομαστοί για την ναυτική τους τέχνη. Αυτό άλλωστε τους έκανε να οργανώσουν τις ναυτικές τους δυνάμεις, έχοντας στόλο ισχυρό», επισημαίνει ο Θουκυδίδης (Ιστορίαι, 1.25.4). «Καμιά πόλη εκτός από την Αθήνα δεν μπορούσε να συγκεντρώσει ούτε τόσα πλοία, ούτε τόσα χρήματα, όσο η Κέρκυρα», παρατηρεί ο Ξενοφών για την αρχαία Κέρκυρα.

*

Η παλιά της αίγλη συνεχίστηκε, επί αιώνες, με τη φήμη του νησιού και την παράδοση της μουσικής και του θεάτρου. Στην Κέρκυρα δημιουργήθηκε η πρώτη σε ελληνόφωνο χώρο Σκηνή, που κτίστηκε ως Loggia dei Nobili από το 1663 - πριν ακόμη κι από τη «Σκάλα» του Μιλάνου - για να μετατραπεί σε θέατρο το 1720. Το πρώτο θέατρο της νεότερης Ελλάδας και της νοτιοανατολικής Ευρώπης, κατά το διάστημα 1733 - 1893 κατέστη το κέντρο της ελληνικής όπερας. Η σκηνή του, λόγω της Ενετοκρατίας, συνδέθηκε με τις παραδόσεις της Βενετίας, δίνοντας έμφαση εκτός απ’ την όπερα, στο μελόδραμα και στην Commedia dell' arte. Παίχτηκαν όπερες μεγάλων Ευρωπαίων συνθετών, του Rossini, του Bellini, του Verdi, και έργα συγγραφέων όπως ο Goldoni, ο Racine, ή ο Voltaire. Ακόμη και ο Giacomo Casanova (Απομνημονεύματα) κατά την παραμονή του στην Κέρκυρα, το 1745, μεσολάβησε για την έλευση ενός θιάσου από το Οτράντο, ενώ αργότερα παρουσιάστηκαν έργα όπερας Ελλήνων συνθετών, όπως του Μάντζαρου, του Καρρέρ, του Σαμάρα, κ.ά.

Το «Nobile Teatro di San Giacomo» λειτούργησε περίπου επί δύο αιώνες, ώσπου εγκαινιάστηκε το εξαιρετικό εκείνο Δημοτικό Θέατρο της Κέρκυρας, που άνοιξε τις πύλες του επίσημα στις 7 Δεκεμβρίου 1902, με την όπερα του Wagner «Lohengrin». Αρχιτεκτονικά το κτήριο  συνιστούσε ένα κόσμημα, φιλοτεχνημένο από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Conrado Pergolesi, που έλαβε ως βάση το πρότυπο σχέδιο του κτηρίου της Σκάλας του Μιλάνου (Teatro alla Scala). Ήταν ένα από τα καλύτερα και αρχαιότερα της Ευρώπης, με υψηλή ακουστική και πλούσια εσωτερική διακόσμηση, την οποία είχαν επιμεληθεί Ιταλοί καλλιτέχνες. Η πορεία, όμως, του αρχιτεκτονικού αριστουργήματος τελείωσε άδοξα, την 13η προς 14η Σεπτεμβρίου 1943, νύχτα εμπρησμού της πόλης της Κέρκυρας από τους Γερμανούς. Το περίφημο θέατρο κάηκε, από τις γερμανικές εμπρηστικές βόμβες.

Το έγκλημα όμως αυτό, ολοκληρώθηκε με ένα νέο, εναντίον του πολιτισμού της Κέρκυρας. Μεταπολεμικά, το 1952, έγινε η εκτίμηση ότι το κτήριο δεν έχει αρχιτεκτονική και ιστορική αξία, και το συμβούλιο του Δήμου Κερκυραίων αποφάσισε, ομόφωνα, να το κατεδαφίσει. Οι έντονες διαμαρτυρίες των Κερκυραίων κι οι αντιδράσεις δεν ανέκοψαν αυτή την νέα «εγκληματική» ενέργεια. Το θέατρο-«κόσμημα» παραμένει, ωστόσο, έως σήμερα χαραγμένο στις μνήμες και τις ψυχές όσων το γνώρισαν και όσων άκουσαν γι’ αυτό, με τις φωτογραφίες του ακόμη κρεμασμένες σε κάθε οικία, σαν να είναι στοιχειωμένο και περιμένουν όλοι το ζωντάνεμά του.

Δύο είναι τα αιώνια ζητήματα που ακούγονται στην Κέρκυρα, σαν να μη θέλει κανείς να τα πιστέψει: Η κατακρεούργηση της Βάντας από τον καρχαρία το 1951, και το γκρέμισμα εκείνου του θεάτρου. Στη θέση του παλιού θεάτρου, στο κέντρο της πόλης, χτίστηκε την δεκαετία του ’70 το σημερινό Δημοτικό Θέατρο. Ένα εξαμβλωματικό, κλειστοφοβικό, χαμηλής αρχιτεκτονικής αισθητικής κτίσμα, που δεν έγινε ποτέ αποδεκτό από τον κόσμο. Είναι τόσο αδύνατο, άραγε, να φτιαχτεί ένα καινούριο, με μια αρχιτεκτονική πρόταση που θα οραματίζεται τον θετικό επαναπροσδιορισμό εκείνου του θεάτρου στη συλλογική συνείδηση της τοπικής κοινωνίας;

Το 1824 ιδρύθηκε η Ιόνιος Ακαδημία, η πρώτη πανεπιστημιακού επιπέδου ελληνική σχολή της νεώτερης εποχής, η Ακαδημία του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων. Το πρώτο Πανεπιστήμιο στην ιστορία της νεοελληνικής παιδείας ξεκίνησε τη λειτουργία του με λαμπρές προοπτικές και με πρωτοφανή συρροή σπουδαστών και καθηγητών από όλα τα μέρη της Ελλάδας. Λειτούργησε ασταμάτητα μέχρι το 1864, οπότε και διέκοψε οριστικά τη λειτουργία του για την υποστήριξη του νέου Πανεπιστημίου Αθηνών. Συνέβαλε, πάντως, σημαντικά στην ετοιμασία επιστημόνων οι οποίοι κατόπιν έγιναν άξια στελέχη στην εκπαίδευση και στις διοικητικές και νομικές υπηρεσίες του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Το 1943 κάηκε από τους βομβαρδισμούς των Γερμανών, και μισό αιώνα περίπου αργότερα, ανοικοδομήθηκε για τις ανάγκες του Ιονίου Πανεπιστημίου.

*

Πρώτος Κυβερνήτης του νέου ελληνικού κράτους στη μεταβατική περίοδο που η χώρα βρισκόταν υπό την προστασία των Μεγάλων Δυνάμεων, ήταν ο Κερκυραίος Ιωάννης Καποδίστριας. Η οικογένεια του κόμη αναφέρεται στην Χρυσή Βίβλο (Libro d'oro) των ευγενών της νήσου ήδη από το 1477. Ο Καποδίστριας εκλέχτηκε το 1827, που ήταν μια περίοδος χαώδης, με τραγική οικονομική και κοινωνική κατάσταση. Δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί την φιλοπατρία του, και την αγαθή του πρόθεση να δημιουργήσει κράτος από το χάος. Η προσπάθειά του, ωστόσο, προκάλεσε ορισμένες τριβές, που οδήγησαν σε εκείνη την άγρια δολοφονία του στις 9 Οκτωβρίου 1831 (27 Σεπτεμβρίου με το Ιουλιανό ημερολόγιο), στο Ναύπλιο. Η σορός του μεταφέρθηκε τον Απρίλιο του 1832 στην Κέρκυρα και ενταφιάστηκε στην Ι.Μ. Πλατυτέρας, δίπλα από τον τάφο του πατέρα του, ενώ στους Ευρωπούλους λειτουργεί σήμερα το Μουσείο προσωπικών και οικογενειακών κειμηλίων του.

*

Στα τέλη του 18ου αιώνα και στις αμέσως επόμενες δεκαετίες, στην Κέρκυρα, καθώς και στα άλλα Επτάνησα, πριν ακόμη από οπουδήποτε αλλού στην Ελλάδα, βρήκαν την πιο θερμή λαϊκή ανταπόκριση τα απελευθερωτικά κι επαναστατικά κηρύγματα του Ρήγα Βελεστινλή και της μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης (1789). Το 1798, τη χρονιά κιόλας του ηρωικού θανάτου του Ρήγα, επί Γάλλων Δημοκρατικών, τυπώθηκε στην Κέρκυρα πρώτα ο «Θούριος». Ο Ρήγας, αν και δολοφονημένος πλέον, συνεπήρε τότε με τα εθνεγερτικά κηρύγματά του τον λαό της Κέρκυρας και των άλλων νησιών του Ιονίου. Προσωπικότητες που λάμπρυναν την Επανάσταση, πολλοί Επτανήσιοι που έδωσαν τη ζωή τους στα πεδία των μαχών, αλλά και φωτεινές πνευματικές παρουσίες της Επτανησιακής Σχολής, με κορυφαίο τον Διονύσιο Σολωμό, πήραν τις ιδέες και τα επαναστατικά κηρύγματα του Ρήγα και τις έκαναν λαϊκά τραγούδια ή ποιήματα στη δημοτική γλώσσα. Με τα κηρύγματα των Γάλλων και του Ρήγα, «ήρχισαν εν Επτανήσω πολλοί να διαμορφώνωσι μιαν πολιτικήν εθνικήν συνείδησιν εις το αίσθημα μιας κοινής πατρίδος, αίσθημα, το οποίον μέχρι της στιγμής εκείνης ήτο μόνον ηθικόν και φιλολογικόν» (Σπυρίδων Δε Βιάζης). Τότε, το κερκυραϊκό χωριό Καμάρα παρασκεύαζε μπαρούτι για τους ξεσηκωμένους Έλληνες, κι έβρισκε τρόπο, κάτω από τις βρετανικές μπότες, να τους το στέλνει με μύριους κινδύνους.

*

Η εποχή του εθνικού ποιητή Διονύσιου Σολωμού  χαρακτηρίζεται από έντονες πολιτικές, επαναστατικές και πνευματικές διεργασίες. Το 1823, όταν έγραφε τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν», ήταν μόλις 25 ετών. Το 1828 ο Σολωμός καταφθάνει στην Κέρκυρα, που ήταν σημαντικό πνευματικό κέντρο της εποχής. Έζησε εκεί, εμπνεόμενος και δημιουργώντας, μέχρι το τέλος της ζωής του, το 1859. Βαθιά συγκινημένος από την Έξοδο του Μεσολογγίου ολοκληρώνει στην Κέρκυρα τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους». Στα 1833-1844 γράφει το Β΄ Σχεδίασμα του επικολυρικού ποιήματος, ενώ αρχίζει το Γ΄ Σχεδίασμα το 1844 και το επεξεργάζεται ως το τέλος της ζωής του. Ο Σολωμός αξιοποιεί τη συνύπαρξη του τοπικού και του καθολικού ή πανανθρώπινου στοιχείου, διατυπώνοντας μέσα από τους Ελεύθερους Πολιορκημένους την ιδεατή απεικόνιση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.

*

Ο Κωνσταντίνος (Ντίνος) Θεοτόκης άρχισε τις σπουδές του στη Σορβόννη και τη Βενετία στον τομέα των φυσικομαθηματικών επιστημών. Όταν επέστρεψε στην Κέρκυρα μια βαθιά φιλία τον συνέδεσε με τον Λορέντζο Μαβίλη, με τον οποίο πήρε μέρος ως εθελοντής στην Κρητική επανάσταση το 1896, και στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 (επικεφαλής δικού του σώματος). Είναι από τους πρώτους που προσχώρησαν στο κίνημα του δημοτικισμού, ενώ ασπάστηκε τις πρώτες σοσιαλιστικές ιδέες, δίνοντας στα έργα του έναν ιδεολογικά φορτισμένο κοινωνικό ρεαλισμό και νατουραλισμό. Κατά τις σπουδές του στο Γκρατς της Αυστρίας, ήρθε σ’ επαφή με τη σκέψη του Marx και του Nietzsche και στράφηκε προς τις θεωρητικές επιστήμες. Όταν επέστρεψε από τις σπουδές του στο Μόναχο, υποδέχτηκε τον πρώτο σοσιαλιστή πολιτευτή, Κεφαλλονίτη Νικόλα Μαζαράκη. Ο Θεοτόκης υπήρξε ιδρυτικό μέλος του «Σοσιαλιστικού Ομίλου Κερκύρας» (1911), καθώς και του «Αλληλοβοηθητικού Εργατικού Συνδέσμου Κερκύρας», ενώ υποστήριξε το κίνημα για τη χειραφέτηση των γυναικών. Κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έλαβε ενεργό μέρος στο επαναστατικό κίνημα της Θεσσαλονίκης, συμμετέχοντας σε ειδική αποστολή στη Ρώμη.

*

Ο Πέτρος Βράιλας Αρμένης σπούδασε στη Γαλλία, όπου τον κέρδισε ο κλάδος της Φιλοσοφίας. Όταν επέστρεψε στην Κέρκυρα, μετά από πολυετείς σπουδές, του ανατέθηκε το 1854 η έδρα της Φιλοσοφίας στην Ιόνιο Ακαδημία, ενώ από το έτος 1861 άρχισε και η πολιτική του διαδρομή. Με τά την μεταπολίτευση του 1862 αναδείχτηκε καθηγητής της Φιλοσοφίας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο. Ήταν ένας από τους πιο αξιόλογους εκπροσώπους της νεώτερης φιλοσοφικής διανόησης. Μελέτησε την ελληνική φιλοσοφία, τη σχολαστική διανόηση, και τη γαλλική και αγγλική φιλοσοφική δημιουργία των νεώτερων χρόνων.

*

Ο Κερκυραίος μουσουργός Νικόλαος Μάντζαρος ήταν ο συνθέτης του εθνικού «Ύμνου εις την Ελευθερίαν». Ο Μάντζαρος ήταν ο σημαντικότερος ίσως συνθέτης στη μουσική ιστορία της χώρας, καθώς θεμελίωσε την Επτανησιακή Μουσική Σχολή και διαμόρφωσε τη μουσική της σύγχρονης Ελλάδας. Ήταν μόλις 20 ετών όταν συνέθεσε την πρώτη ελληνική σωζόμενη όπερα με τίτλο «Don Crepuscolo» το 1815. Ο ίδιος μελοποίησε τον «Θούριο», όπως φαίνεται στη συλλογή τραγουδιών του (1830) που φυλάσσεται στο μουσικό αρχείο της Παλαιάς Φιλαρμονικής του νησιού. Το 1840, μεταξύ άλλων, ίδρυσε τη Φιλαρμονική Εταιρεία Κερκύρας, που είναι μία από τις αρχαιότερες μπάντες στην Ελλάδα. Όραμα και επιθυμία του ήταν η ένωση των Ιονίων Νήσων με το νεοσύστατο ελληνικό κράτος, και η μουσική, κατά τους εκπροσώπους της Επτανησιακής σχολής, αποτελούσε έναν συνδετικό κρίκο με τον ελληνισμό. Ο «Ύμνος εις την Ελευθερία» τυπώθηκε σε ολοκληρωμένη μορφή το 1873 στο Λονδίνο, ένα χρόνο μετά το θάνατο του Μάντζαρου, με χορηγία Ελλήνων της διασποράς.

*

Ένας άλλος Κερκυραίος, ο Σπύρος Σαμάρας, ήταν ο πρώτος Έλληνας συνθέτης με διεθνή καριέρα. Μετά την επιτυχία της όπεράς του «La Martire» στη Νάπολη το 1894, κατατάχθηκε από τους κριτικούς στη σχολή του «βερισμού», , θεωρούμενος από τους πρωτεργάτες της, δίπλα στον Leoncavallo, τον Mascagni και τον Puccini. Το επόμενο έτος, 1895, με αφορμή την πραγματοποίηση στην Αθήνα των Πρώτων Σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων, η Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή ανέθεσε στον Σαμάρα τη σύνθεση ενός «Ολυμπιακού Ύμνου». Η Επιτροπή επέλεξε να μελοποιηθεί το ομότιτλο ποίημα του Κωστή Παλαμά («Αρχαίο πνεύμα αθάνατο…»). Ο Ύμνος αυτός ακούστηκε για πρώτη φορά στην τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896 στο Καλλιμάρμαρο. Ο ίδιος ο Σαμάρας διηύθυνε μια πολυμελή για την εποχή ορχήστρα και χορωδία (400 ατόμων). Ο ύμνος αυτός, μόλις το 1958, εξήντα δύο χρόνια μετά την παγκόσμια «πρώτη» του και σαράντα ένα χρόνια μετά τον θάνατο του συνθέτη του (το 1917, σε ηλικία 56 ετών), καθιερώθηκε ως ο επίσημος Ύμνος των Ολυμπιακών Αγώνων.

Οι Ενετοί είχαν χαράξει με τα χέρια τους τα κτίσματα, δίνοντας μια απόκοσμη ατμόσφαιρα στην παλαιά πόλη της Κέρκυρας. Ο Albinoni ερχόταν στην Σπιανάδα και δοκίμαζε εκεί πρώτα τις συνθέσεις του. Το περίφημο Adagio in G Minor συνοδεύει έως σήμερα τον Επιτάφιο της Μεγάλης Παρασκευής, ραγίζοντας με την σπαρακτική δύναμή του τις κολώνες του Λιστόν. Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, μαζί με τη μυρωδιά της άνοιξης, ακούγεται απ’ την Παλαιά Φιλαρμονική το Πένθιμο εμβατήριο από τον «Άμλετ» («Αμλέτος»). Η πρώτη Ανάσταση γεμίζει τους δρόμους με σπασμένους μπότηδες και πήλινα κανάτια, για το διώξιμο του κακού. Η μουσική ορμάει έξω από κάθε σπίτι και κάθε μπάντα, ενοποιώντας τη ζωή. Πουθενά αλλού δεν μπορεί κανείς να νιώσει έτσι το Πάσχα.

Μέρος Β΄. Η σημερινή απομυθοποίηση

Η πνευματική, πολιτισμική και λογοτεχνική παραγωγή της Κέρκυρας καθ’ όλη την χρονική της πορεία υπήρξε αξιομνημόνευτη. Και όμως. Αυτό το νησί της ακμής και του μεγαλείου, ζει σήμερα την θλιβερή παρακμή του. Παρά τον πολιτισμό και το πλούσιο εισαγόμενο συνάλλαγμα από τους ξένους επισκέπτες που πρόσφερε και προσφέρει στην Ελλάδα, δεν είναι παρά ένας χρησιμοποιημένος και παρατημένος τόπος. Μια παλιά αρχόντισσα ντυμένη με «τσεργούλια» (: κουρέλια). Πνιγμένη στην ασυνεννοησία των ιθυνόντων, που καταλήγει σε αδράνεια και αδιαφορία. Ή, στην απελπισία των κατοίκων, που και πάλι καταλήγει σε παθητικότητα και ακινησία. Κανείς δεν κάνει, κάτι. «Δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα προσμένουμε ίσως κάποιο θάμα…». Όχι μόνο δεν έχει λυθεί ως σήμερα, ριζικά και αποτελεσματικά, έστω ένα από τα διογκωμένα προβλήματα που βασανίζουν το νησί, αλλά έχουν πλέον διογκωθεί και κανείς δεν ξέρει ποια θα είναι η συνέχεια.

Ο Υλλαϊκός λιμένας ή Λιμνοθάλασσα Χαλικιόπουλου πνίγεται σήμερα στην παραμέληση και τους οχετούς. Το σημερινό Δημοτικό Θέατρο παραπαίει. Τα αρχαιολογικά ευρήματα, τα Μουσεία της πόλης, μένουν αναξιοποίητα. Τα τοιχώματα του Παλαιού Φρουρίου κομματιάζονται και πέφτουν. Οι πλαγιές του Μποσκέτου υποβαστάζονται με… συρματόσχοινα. Πολλές από τις μουσικές μπάντες δυσκολεύονται να λειτουργήσουν. Η έλλειψη ενός αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και η άναρχη δόμηση, η πλαστικοποίηση των παραλιών, ο φτηνής ποιότητας τουρισμός, σε συνδυασμό με την αναντίστοιχη προς την παρεχόμενη ποιότητα ακρίβεια, συνθέτουν ένα περιβάλλον που μοιάζει μάλλον με κακέκτυπο του παλιού εαυτού του.

1. Στον τομέα της δημόσιας υγείας υπάρχουν πολλά προβλήματα, αλλά το μεγαλύτερο ίσως εξακολουθεί να είναι το ακατάλληλο νοσοκομείο. Όποιος έχει την ατυχία να περάσει την πόρτα του, δεν ξέρει αν και πώς θα ξαναβγεί. Τα ιατρικά προβλήματα αντιμετωπίζονται συνήθως με την αποστολή του ασθενούς εκτός Κερκύρας, π.χ. στα Ιωάννινα ή στην Αθήνα. Όσο κι αν προσεύχεται κανείς στον Άγιο Σπυρίδωνα, δεν μπορεί ο τελευταίος να καλύψει, αίφνης, την έλλειψη εξειδικευμένου επιστημονικού προσωπικού, την απουσία ειδικών μηχανημάτων και την ανεπάρκεια διοικητικών δομών. Πρόκειται για ένα νοσοκομείο-τέρας από απόψεως μεγέθους, αλλά και για ένα είδος φαντάσματος, αφού φαίνεται μεν, αλλά όμως δεν υπάρχει.

2. Η έλλειψη κατάλληλου πόσιμου νερού αποτελεί ένα χρόνιο και άλυτο πρόβλημα για την Κέρκυρα. Κι ενώ η δημόσια ύδρευση είναι ακατάλληλη προς πόσιν, ωστόσο τα υψηλά τιμολόγια της Δημοτικής Επιχείρησης Ύδρευσης και Αποχέτευσης (ΔΕΥΑΚ) το χρεώνουν σαν είδος πολυτελείας. Τα άλατα καταστρέφουν σταδιακά κάθε σωλήνωση ή οικιακή συσκευή. Η αναζήτηση νερού για στοιχειώδεις ανάγκες αποτελεί περιπέτεια, και οι κάτοικοι εξαναγκάζονται να προμηθεύονται ποσότητες εμφιαλωμένου νερού, κουβαλώντας το όπως παλιότερα έκαναν από τα πηγάδια. Παλαιότερα υπήρξε κάποια προοπτική για αφαλάτωση του νερού, ή για υπόγεια προμήθεια από τις ηπειρωτικές περιοχές, ωστόσο κάτι τέτοιο φαίνεται πλέον, να αποτελεί όνειρο θερινής νυκτός.

3. Εκτός από την έλλειψη πόσιμου νερού, και το σύστημα αποχέτευσης επίσης συνιστά ένα καίριο ζήτημα. Είχε υπάρξει μια αρχή παλιότερα, ωστόσο έμεινε λειψή και ανολοκλήρωτη, ισχύοντας το εξής αλλόκοτο: Η σωλήνωση για την αποχέτευση τοποθετήθηκε κατά μήκος της μίας, μόνο, πλευράς του εθνικού δρόμου. Έτσι, όσοι έκτοτε επιχειρούν να συνδεθούν με την κεντρική αποχέτευση, αν βρίσκονται απ’ την άλλη πλευρά της σωλήνωσης, τότε είναι αδύνατη η σύνδεσή τους. Η ΔΕΥΑΚ αδρανεί και υπεκφεύγει, λέγοντας, εντελώς παράλογα, ότι οι ίδιοι οι πολίτες πρέπει να σκάψουν τον εθνικό δρόμο για να συνδεθούν με την κεντρική αποχέτευση! Το αποτέλεσμα είναι οι μη συνδεδεμένες σηπτικές δεξαμενές να ξεχειλίζουν τον χειμώνα απ’ τα λύματα και το νερό της βροχής, γεμίζοντας τα οικόπεδα, τις αυλές και τα χαντάκια με το βρώμικο περιεχόμενο των βόθρων.

4. Η προβληματική λειτουργία των υπαρχόντων βιολογικών καθαρισμών, αποτελεί μια ακόμη συνιστώσα των γενικευμένων ζητημάτων. Είναι ελλιπής η επεξεργασία τους, ή μήπως είναι και εντελώς ανεξέλεγκτη; Γιατί, πώς εξηγείται στις περιοχές που αυτοί έχουν εγκατασταθεί (Αλυκές, Γαρίτσα) ή εκεί όπου υπάρχουν μεγάλα τουριστικά συγκροτήματα (Γλυφάδα, Κοντογυαλός, Μπαρμπάτι, κ.ά.) να γεμίζει η θάλασσα φυσαλίδες και λύματα; Ελέγχονται επαρκώς τα ξενοδοχεία; Εκτός από την δυσοσμία, η κολύμβηση σε τέτοιες παραλίες εγκυμονεί κινδύνους για τους ντόπιους αλλά και για τους ανίδεους τουρίστες. Δεν αποτελεί όνειδος για την Κέρκυρα, να επιδιώκει την προσέλευση του τουρίστα, που όμως ερχόμενος απ’ την άλλη άκρη της γης, κολυμπάει σε «αφρώδη» λύματα;

5. Τα ιδιωτικά σκάφη που καταφθάνουν στην Κέρκυρα, ελέγχονται για την τήρηση των αναγκαίων κανόνων υγιεινής, ή, μήπως, αδειάζουν τα λύματά τους στη θάλασσα; Γιατί, παρατηρείται το φαινόμενο πολλά εξ αυτών, να μην αγκυροβολούν στη μαρίνα στο Κοντόκαλι, αλλά να προσεγγίζουν τον κόλπο της Γαρίτσας, ή την προβλήτα του ΝΑΟΚ ή πιο ανοιχτά στη θάλασσα, αποφεύγοντας τα τέλη ελλιμενισμού. Ύστερα από λίγο, γεμίζει ο κόλπος με ανυπόφορη μυρωδιά και με ακάθαρτους αφρούς. Με το σκεπτικό, επομένως, ότι θα εισφέρουν χρήματα στο νησί, υπάρχει μεγάλη ανοχή προς τα πολυτελή σκάφη. Την ίδια στιγμή, όμως, από αυτήν τη δουλοπρέπεια προς το χρήμα, καταστρέφεται ή διακυβεύεται η όποια ποιότητα της θάλασσας και του ίδιου του νησιού.

6. Η αποφορά στις Αλυκές, στην πιάτσα και στην ίδια την πόλη, αυτό το καλοκαίρι χάλασε κάθε διάθεση. Ειδικά στη Γαρίτσα, τον ωραιότερο κόλπο ίσως, εκτός από τα ελαττωματικές πλάκες και τις ανοιχτές τρύπες που χαίνουν, η οσμή των λυμάτων ήταν ανυπόφορη. Τα φύκια σάπιζαν εκεί. Κι όμως, ένα ολόκληρο καλοκαίρι, με τόσο κόσμο να περιδιαβαίνει, δεν υπήρξε ούτε μια υποτυπώδης κίνηση από τη Δημαρχία, ούτε ένα μικρό συνεργείο, να επιδείξει κάποιο ενδιαφέρον κι έναν σεβασμό προς τους ντόπιους και τους φιλοξενούμενους. Ποιος από τους τελευταίους θα επιθυμεί να ξανάρθει;

7. Το ελάχιστο και εντελώς απαράδεκτο οδικό δίκτυο είναι αντιστρόφως ανάλογο των μεγάλων αναγκών που έχει η Κέρκυρα. Είτε προς τα βόρεια κινηθεί κανείς, είτε προς τα νότια, είτε απλώς μεταβεί στο κέντρο, κυριολεκτικά ρισκάρει τη ζωή του, εκτεθειμένος στους δρόμους. Στενοί, ακατάλληλοι για τόση κίνηση, με απότομες κι επικίνδυνες στροφές, με λακκούβες, χωρίς επαρκή φωτισμό και χωρίς φανάρια ρύθμισης της κυκλοφορίας. Ουρές ατέλειωτες προς το κέντρο, κι ασυδοσία στο παρκάρισμα. Ορισμένοι μάλιστα στενωποί έχουν αναχθεί σε δρόμους διπλής κυκλοφορίας, όπου ανά πάσα στιγμή μπορεί να συμβεί το μοιραίο. Αν σε αυτά προστεθεί η νευρωτική και αψυχολόγητη οδική συμπεριφορά των οδηγών, κατανοεί κανείς σε τι άμεσο κίνδυνο τίθεται η ζωή και τα νεύρα όλων. 

8. Τα σκουπίδια έχουν περικυκλώσει το νησί. Με δεδομένη, μάλιστα, την έλλειψη αγωγής και μέριμνας για τη χωριστή συλλογή (των χρήσιμων) οργανικών ή βιοαποδομήσιμων απορριμμάτων, γίνεται υπερπαραγωγή (των άχρηστων) σύμμεικτων σκουπιδιών. Μετά απ’ τις πολύχρονες αντιδικίες στο ζήτημα αυτό, τα σκουπίδια των Κερκυραίων αποφασίστηκε να πηγαίνουν κάπου στην Κοζάνη, αλλά η απόφαση αυτή, εκτός από υπόνοιες για μίζες, φαίνεται ότι δεν πέτυχε. Επί πλέον, έχουν περιοριστεί σημαντικά οι χώροι τοποθέτησης των κάδων απορριμμάτων. Η τόσο αραιή τοποθέτησή τους έχει προξενήσει υπερσυγκέντρωση των σκουπιδιών στα σημεία αυτά. Στην Αλεπού, π.χ. απέναντι από τη Nissan, καταφθάνουν συνεχώς περαστικοί και αφήνουν εκεί, ατάκτως, μεγάλους όγκους σκουπιδιών. Πετούν ακόμη και… στρώματα, πολυθρόνες, νεροχύτες, ρούχα, και κάθε είδους οικιακό είδος. Το αποτέλεσμα είναι, όχι μόνο η διαρκής δυσοσμία, αλλά και η πιθανότητα μολύνσεως από τα διαλυμένα απορρίμματα, καθώς και ο κίνδυνος να σου έρθει μια σακούλα σκουπιδιών, ένα εσώρουχο ή κι ένας ιπτάμενος ποντικός στο κεφάλι.

*

9. Τα βρώμικα πεζοδρόμια στην πόλη, οι σπασμένες και φθαρμένες από τη χρήση πλάκες, οι ελάχιστοι, άπλυτοι και πάντα ανοιχτοί κάδοι απορριμμάτων, δίνουν την βεβαιότητα μιας γενικής εγκατάλειψης. Η φροντίδα της Δημαρχίας και της Περιφέρειας είναι απούσα, σχεδόν ανύπαρκτη. Παρόλα αυτά, οι τρεις Δήμαρχοι της Κέρκυρας έχουν την πολυτέλεια και διαφωνούν εντόνως μεταξύ τους. Δεν υπάρχει ούτε καν μια συναντίληψη των πολιτικών, ή μια αντίληψη περί κοινής ευθύνης. Μόνο συσσωρευμένα προβλήματα, σε μια πόλη που σέρνεται. 

10. Η αίσθηση που κυριαρχεί είναι οτι η Κέρκυρα έχει γεράσει. Δεν διαθέτει σύγχρονο πρόσωπο. Ούτε γενναίους πολιτικούς. Επένδυσε μόνο στη φυσική ομορφιά της. Εγκατέλειψε την γεωργία, την κτηνοτροφία, την βιοτεχνία, και βασίστηκε μόνο στον τουρισμό. Όμως έμεινε πίσω. Δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες του κόσμου, δεν απευθύνεται στους νέους, στους επισκέπτες, και δεν έχει εκσυγχρονιστεί. Δεν έχει να παρουσιάσει κάτι καινοτόμο. Αυτό, σε συνδυασμό με τις γραφειοκρατικές, ξεπερασμένες ή ακόμη και διεφθαρμένες δημόσιες υπηρεσίες που χαρακτηρίζουν την Ελλάδα εν γένει, απογυμνώνουν την πραγματικότητα, αποκαλύπτοντας την στασιμότητα, τη φθορά, και το πισωγύρισμα. Η Κέρκυρα, στο βωμό του εμπορίου και σε συνδυασμό με την αμεριμνησία των πολιτικών της, έχει απολέσει το ανθρώπινο πρόσωπό της.

11. Μαζί με όλα τα παραπάνω, πάσχει βέβαια και o αθλητισμός, στον οποίο, εκτός ελαχίστων περιπτώσεων, εμφανίζεται ένα αποξεραμένο τοπίο. Το Κερκυραϊκό Γυμναστήριο έχει προ πολλού μαρμαρώσει. Ανύπαρκτες ή ακατάλληλες είναι και οι λαϊκές υποδομές. Ακόμη και οι παιδικές χαρές είναι επικίνδυνες ή ξεχαρβαλωμένες. Πού να παίξουν ή να ασκηθούν τα παιδιά, όταν δεν υπάρχουν κατάλληλοι χώροι; Ενδεικτική μάλιστα απόφαση για την υποβάθμιση και την απόλυτη αδιαφορία των αρμοδίων, ήταν εκείνη που αφορούσε στην διεξαγωγή του ποδοσφαιρικού αγώνα για το Κύπελλο Ελλάδος μεταξύ Λευκίμμης και Απόλλωνα Καλαμαριάς (όπου νίκησε η Λευκίμμη) στο γήπεδο Ανατολής Ιωαννίνων. Ο αγώνας δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί στην Κέρκυρα, λόγω ακαταλληλότητας των γηπέδων του νησιού!

12. Δεν είναι κατάντια όλα αυτά για ένα τόσο ξεχωριστό νησί; Δεν συνιστούν την απαξίωσή του; Και δεν είναι ολοφάνερες οι πολιτικές ευθύνες. Γιατί, τι να σου κάνουν οι ομορφιές, πνιγμένες στα σκουπίδια; Πώς να σε παρηγορήσει η θάλασσα, όταν μυρίζουν οι βόθροι; Γιατί αφήσαμε να ξεπέσει έτσι η αρχόντισσα, να ασχημύνει τόσο η Κέρκυρά μας; Εκτός από τις μουσικές, υπάρχει η υποβαθμισμένη καθημερινότητα και τα ποντίκια. Αξίζει αυτήν την κατάπτωση το νησί μας; Οι ασθενείς να στέλνονται στην Αθήνα και τα Γιάννενα, τα σκουπίδια μας να στέλνονται στην Κοζάνη, οι αθλητές μας να στέλνονται στα Γιάννενα; Οι υπόλοιποι, τότε, εμείς, όλοι, πού πρέπει να πάμε; Στο τέλος, δεν θα μπορούμε πια να ζήσουμε στον λεηλατημένο τόπο μας.

Αυτή η ένοχη σιωπή πρέπει να ανοίξει τις φλέβες της, και ν’ αντιμετωπίσει την πικρή και γυμνή αλήθεια. Ομόθυμα, δεν υπάρχουν περιθώρια για κομματικές αντιδικίες. Όλοι έχουμε ευθύνη, και κυρίως οι πολιτικοί που ανεχτήκαμε. Αντί όμως να περιμένουμε τον από μηχανής θεό, πρέπει να ανοίξει ο Ασκός του Αιόλου. Και ν’ αντικατασταθεί η σιωπή από την ευθύνη. «Σύν Αθηνά (όμως) καί χείρα κίνει». Η Κέρκυρα δεν βρίσκεται έξω από τον χάρτη. Και την πονάμε. Για να γίνει, ωστόσο, ανθρώπινη και λειτουργική, και για να έχει την ποιότητα που της αρμόζει, της χρωστάμε μια Ολική αφύπνιση. Μια ανατροπή στην παθητική αδράνεια. Χωρίς άλλη αναβολή. «Κι αν είναι ο λάκκος σου πολύ βαθύς, χρέος με τα χέρια σου να σηκωθείς» (Κ. Βάρναλης). Το σπίτι που γεννήθηκε ο Καποδίστριας, όπως κι εκείνο που έζησε ο Σολωμός, στα Μουράγια, εξακολουθούν να κοιτάζουν τον ορίζοντα με τον κόρφο τους ανοιχτό στη θάλασσα. Και περιμένουν…