Η εθνοτική οµάδα και ο εθνοτισµός

Ηδη, από το 1990, δηλαδή από τη χρονιά που καταρρέουν τα καθεστώτα του πρώην «υπαρκτού σοσιαλισµού» και επανέρχονται στην επιφάνεια τα εθνικά ζητήµατα, γίνονται πολλές συζητήσεις και έχει χυθεί πολύ µελάνι όχι µόνο στο πεδίο των ιστορικών, κοινωνικών και ανθρωπιστικών σπουδών αλλά και της δηµοσιογραφίας και της λεγόµενης «δηµόσιας ιστορίας».

Παρ’ όλα αυτά στην κοινή γνώµη αιωρείται µια σύγχυση σε ό,τι αφορά κάποιους βασικούς όρους και έννοιες, που χρησιµοποιούνται δίχως να υπάρχει επαρκής διευκρίνιση, µε αποτέλεσµα η σύγχυση να αναπαράγεται και η πληροφόρηση να µην είναι ποτέ πραγµατική ενηµέρωση και γνώση της ουσίας των σχετικών ζητηµάτων. Ο ακαδηµαϊκός κόσµος, οι ειδικοί επιστήµονες φέρουν οπωσδήποτε ευθύνη, διότι αφήνουν την πληροφόρηση στα χέρια δηµοσιογράφων, που, µην έχοντας βαθιά γνώση των θεµάτων και µη διαθέτοντας τα απαραίτητα επιστηµονικά εργαλεία ανάλυσης, χειρίζονται τα θέµατα επιφανειακά και κατά το δοκούν κάθε φορά.

Σε ό,τι µας αφορά, ας θυµίσουµε, για να θέσουµε το ζήτηµα, ότι το 1991, όταν συζητιούνταν αυτά τα θέµατα ευρέως στην ελληνική κοινωνία, µε αφορµή το «Μακεδονικό», ο τότε πρωθυπουργός της χώρας Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, για πρώτη φορά ίσως στον επίσηµο πολιτικό λόγο, χρησιµοποίησε τον όρο «εθνοτική οµάδα» και ήταν σαν να ερχόταν από το πουθενά. Το έκανε αναφερόµενος στους Ποµάκους της Θράκης και σωστά κατά τη γνώµη µας. Ηταν ένας τρόπος που συµβάδιζε µε τα δεδοµένα των σχετικών επιστηµονικών κλάδων από τη µία και από την άλλη έλυνε ένα πρόβληµα που αφορούσε στην εθνική ένταξη της συγκεκριµένης οµάδας.

Μιλώντας, λοιπόν, για «εθνοτική οµάδα» (ο διεθνής όρος είναι ethnic group), διαχώριζε τους Ποµάκους από το τουρκικό έθνος (nation), προσδιόριζε την ιδιαίτερη εθνολογική τους καταγωγή και µε αυτή την εθνοτική ταυτότητα τους ενέτασσε στο ελληνικό έθνος. Πρόκειται για µια προσέγγιση που πράγµατι συνάδει µε τις αρχές της εθνολογίας, της κοινωνικής και πολιτισµικής ανθρωπολογίας αλλά και της κοινωνιολογίας και από πολιτική άποψη συµβάλλει στην υπέρβαση των προβληµάτων σε ό,τι αφορά την εθνική ταυτότητα και ένταξη αυτών των ανθρώπων.

Τι είναι, λοιπόν, η εθνοτική οµάδα και ο εθνοτισµός (ethnic group/ethnicity) και ποια η σχέση τoυς µε το έθνος και την ιδιότητα του πολίτη ενός εθνικού κράτους (nation/ nationality); Ο όρος «εθνοτική οµάδα», µε απλά λόγια, αναφέρεται σε µια οµάδα ανθρώπων µε κοινά πολιτισµικά χαρακτηριστικά, όπως γλώσσα, θρησκεία, ήθη και έθιµα και βεβαίως υποτιθέµενη κοινή καταγωγή. Αυτή η οµάδα µπορεί να συνδέεται ή όχι µε έναν τόπο, µε µια εδαφική επικράτεια, και δεν είναι απαραίτητο να αντιστοιχεί σε ένα κρατικό µόρφωµα, να διαθέτει πολιτική οργάνωση. Ιστορικά, όταν µια τέτοια οµάδα αποκτά κρατική υπόσταση, ουσιαστικά «µετατρέπεται» σε έθνος (nation). Με άλλα λόγια, το έθνος µε αυτήν τη σηµασία του όρου προϋποθέτει την ύπαρξη κράτους.

Οπως έγραψε και ο Ερνεστ Γκέλνερ, το εθνικό κράτος προϋποθέτει την πολιτικοποίηση της εθνότητας και την εθνικοποίηση της πολιτείας. Αυτή η ταύτιση του έθνους µε το κράτος, τουλάχιστον σε ιδεατό επίπεδο, συµβαίνει ιστορικά στην εποχή της νεωτερικότητας στον χώρο της Ευρώπης. Υπό αυτήν την έννοια υποστηρίζεται ότι το έθνος-κράτος είναι προϊόν της νεότερης Ιστορίας, πράγµα που σηµαίνει ότι η εθνότητα προϋπήρχε...

Βέβαια, είναι λάθος, στο πλαίσιο µιας εξελικτικής αντίληψης για τα πράγµατα, να θεωρήσουµε ότι ιστορικά µε έναν τελεολογικό τρόπο η εθνότητα προηγείται του έθνους απαραίτητα, διότι ο εθνοτισµός µπορεί να προκύψει στο πλαίσιο πολλών καταστάσεων στους κόλπους εθνών-κρατών. Πάντως, είναι γεγονός ότι στη νεωτερική εποχή κατά κανόνα οι εθνότητες επιδιώκουν να διαµορφώσουν δικά τους κράτη. Οι περισσότερες το πετυχαίνουν, άλλες όχι, για πολλούς και ποικίλους λόγους. Στην τελευταία περίπτωση οι επιστήµονες µιλούν για «ανεκπλήρωτους εθνικισµούς» (unfulfilled nationalisms). Μια τέτοια περίπτωση είναι οι Καταλανοί. Για να επιστρέψουµε στα δικά µας, η χρήση αυτών των όρων και αυτής της ανάλυσης θεωρούµε ότι µπορεί να βοηθήσει τα µάλα στην υπέρβαση γνωστών προβληµάτων και στη διάλυση συγχύσεων που προκαλούν και φοβίες σχετικές µε µειονοτικά ζητήµατα κ.λπ.

Το ελληνικό έθνος-κράτος από τη συγκρότησή του έχει συµπεριλάβει εθνοτικές οµάδες µε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, κυρίως γλωσσικά, οι οποίες µάλιστα συνέβαλαν καθοριστικά στον αγώνα της ανεξαρτησίας, έχοντας ελληνική συνείδηση. Οι Αρβανίτες της Νότιας Ελλάδας και κάποιων νησιών, όπως και οι Βλάχοι της Βόρειας Ελλάδας αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγµατα. Οι όποιες διαφορετικές εθνολογικές καταβολές, ακόµα και η γλωσσική διαφοροποίηση, δεν είναι εµπόδιο στην εθνική συνένωση όταν υπάρχει η σχετική πολιτική βούληση και επιλογή. Τουλάχιστον αυτό υποστηρίζει η βουλησιαρχική προσέγγιση στο έθνος και στην εθνική ταυτότητα. ∆εν είναι το αίµα, το δέρµα, η βιολογία εν γένει, αλλά η παιδεία και η συνείδηση, που αποτελούν την προϋπόθεση για τη συγκρότηση και τη συνοχή ενός έθνους.

Τα παραπάνω συνδέονται, φυσικά, µε την έννοια του αυτοπροσδιορισµού, ο οποίος αυτοπροσδιορισµός εξαρτάται από τη συνείδηση. Μπορεί κάποιος που δεν έχει τα χαρακτηριστικά που συνήθως προσδιορίζουν την εθνική ταυτότητα, όπως η γλώσσα, να έχει επιλέξει να ενταχθεί σε µια εθνική οµάδα. Ολοι ξέρουµε την περίπτωση του καπετάν Κώττα...

Σε αντίθεση µε τον εθνοτισµό (ethnicity), που αφορά την εθνολογία/ανθρωπολογία, η ιθαγένεια (nationality) αφορά την πολιτειακή οργάνωση, το κράτος. Αυτή η διάκριση πρέπει να είναι ξεκάθαρη, για να µην µπορούν αυτά τα θέµατα να χρησιµοποιούνται κατά το δοκούν στο πλαίσιο µικροπολιτικών σκοπιµοτήτων.