Η σκοτεινή όψη της ανθρώπινης συμπεριφοράς

Αστυνομικοί στις περισσότερες χώρες και στην Ελλάδα ενίοτε κατηγορούνται για βιασμούς, φόνους και άσκηση υπερβολικής βίας. Μυστικές υπηρεσίες επιδίδονται σε παρακολουθήσεις πολιτών υπεράνω νόμων με πλήρη ασυλία καταπατώντας θεμελιώδη ατομικά δικαιώματα στο όνομα μιας νεφελώδους και αυθαίρετης ασφάλειας. Κάποιες διαθέτουν τα μέσα να παρακολουθούν οποιονδήποτε μέσα από τον υπολογιστή ή το κινητό του και να τον βλέπουν ζωντανά μέσα από την κάμερα της συσκευής.

Οι πολιτικοί προϊστάμενοι τέτοιων δομών, όταν η αλήθεια τους χτυπάει κατά πρόσωπο, μας διαβεβαιώνουν ότι τέτοια φαινόμενα οφείλονται σε μεμονωμένους επίορκους ή μερικά "σάπια μήλα στο βαρέλι" όπως λένε οι Αμερικανοί, τα οποία θα απορριφθούν και μετά θα ζήσουμε εμείς καλά κι αυτοί καλύτερα. Η πραγματικότητα δεν θα μπορούσε να είναι πλέον διαφορετική.

Μια γυναίκα της φυλής Χούτου στη Ρουάντα περιέγραψε πώς το 1994 σκότωσε τα παιδιά της φιλικής γειτονικής της οικογένειας που ανήκε στη φυλή Τούτσι―μια μικρή άποψη ομαδικής παράκρουσης βίας που στοίχισε τη ζωή σε συνολικά 500 με 700 χιλιάδες Τούτσι. Ένα χρόνο αργότερα, Σέρβοι στη Βοσνία που το βράδυ συζητούσαν φιλικά με τους μουσουλμάνους γείτονές τους την επόμενη λήστευαν, βίαζαν και δολοφονούσαν τους ίδιους ανθρώπους. Στη Σρεμπρένιτσα πάνω από οκτώ χιλιάδες δολοφονήθηκαν. Παλαιότερα, η πλειοψηφία ενός από τα πλέον πολιτισμένα έθνη της γης διέπραξε συλλογικά μερικά από τα απεχθέστερα εγκλήματα της ανθρωπότητας. Οι Γερμανοί χρειάστηκαν έναν ηγέτη, μια αλλόκοτη ιδεολογία, μια αυταπάτη ανωτερότητας και κάποιους φανταστικούς αποδιοπομπαίους τράγους για να γράψουν το σκοτεινότερο κεφάλαιο της ιστορίας τους.

Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι έχουν κάνει σοβαρή εμπειρική ανάλυση τέτοιων φαινομένων με πληθώρα πειραμάτων τα οποία έχουν καταδείξει ότι οι περισσότεροι από εμάς―όχι όλοι―είμαστε ικανοί να επιδοθούμε σε απεχθείς πράξεις όταν βρεθούμε κάτω από συγκεκριμένες καταστατικές συνθήκες, καταστάσεις δηλαδή που επικρατούν στο κοινωνικό μας περιβάλλον. Καθώς λέει ο ομότιμος καθηγητής ψυχολογίας του Στάνφορντ, Philip Zimbardo, "Αυτή η γνώση δεν συγχωρεί το κακό αλλά το εκδημοκρατίζει".

Ο ίδιος το 1971 είχε διοργανώσει το περίφημο Πείραμα της Φυλακής του Στάνφορντ. Ο Zimbardo δημιούργησε για σύντομο διάστημα μια προσομοίωση φυλακής στο Πανεπιστήμιο όπου οι δεσμοφύλακες και οι έγκλειστοι ήταν φοιτητές. Το πείραμα, αν και όχι τέλειο, έδειξε ότι σε ελάχιστο χρόνο οι δεσμοφύλακες έγιναν καταπιεστικοί και σχεδόν βίαιοι, παρά τις αντίθετες οδηγίες που είχαν λάβει, και οι έγκλειστοι κατέληξαν δουλικοί και μίζεροι σε μεγάλο βαθμό. Το σύστημα επέτρεπε ή ακόμη επέβαλλε αυτούς τους ρόλους και η πλειοψηφία, αν και υψηλού μορφωτικού επιπέδου, συμμορφώθηκε.

Είναι ευκολότερο γνωστικά σε κάποιον να υπακούει παρά να διατηρεί την αυτονομία του. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των συνταγματαρχών οι περισσότεροι δάσκαλοί μου στο γυμνάσιο εκφωνούσαν λόγους στην καθαρεύουσα εγκωμιάζοντας δουλικά τους δικτάτορες. Οι λίγοι που διατήρησαν την αξιοπρέπειά τους το πλήρωσαν ακριβά όπως ο Παναγούλης, ο Λεντάκης και αρκετοί άλλοι.

Το 1939 οι Ναζί δημιούργησαν το Τάγμα Εφέδρων 101 από πεντακόσιους άνδρες του Αμβούργου, μεγάλης ηλικίας για να υπηρετήσουν στη Βέρμαχτ. Ήταν άνδρες της γειτονικής πόρτας που αποστολή είχαν την αστυνόμευση πολωνών κρατουμένων. Το 1942 έλαβαν τη διαταγή να αρχίσουν ομαδικές εκτελέσεις Εβραίων. Αρχικά οι μισοί αρνήθηκαν να γίνουν εκτελεστές. Μέσα σε τέσσερις μήνες όμως το 90% εκτελούσαν με ευχαρίστηση εξ επαφής και αρκετοί πόζαραν για φωτογράφηση δίπλα στους νεκρούς. Συνολικά δολοφόνησαν 38.000 ανθρώπους.

Καθώς έχει πει ο βρετανός συγγραφέας, ζωγράφος και φιλόσοφος του 19ου αιώνα, William Hazlitt, "Η ζωή είναι η τέχνη της αυταπάτης. Και για να επιτύχει η αυταπάτη πρέπει να είναι διαρκής και αδιάκοπη". Ο συμπατριώτης του φυσικός και συγγραφέας C. P. Snow το διατύπωσε σαφέστερα: "Όταν σκέπτεσαι τη μακρά και θλιβερή ιστορία της ανθρωπότητας, θα διαπιστώσεις ότι τα πλέον ειδεχθή εγκλήματα έχουν διαπραχθεί στο όνομα της υπακοής και όχι στο όνομα της επανάστασης".

Η εξουσία έλκει τους περισσότερους ανθρώπους επειδή τους παρέχει πράγματα που δεν είναι διαθέσιμα στους εξουσιαζόμενους. Για χάρη της αριστεροί γίνονται δεξιοί και το αντίστροφο. Ύστερα έρχεται το στάδιο της εκλογίκευσης αυτής της μεταστροφής. Πάντα υπάρχουν επιχειρήματα που δικαιολογούν στη συνείδηση του καθενός οποιαδήποτε συμπεριφορά. Φορέστε μια στολή σε κάποιον, δώστε του λίγη εξουσία και τον έχετε αλλάξει. Οι γνωστικοί έλεγχοι της συμπεριφοράς παραμορφώνονται. Οι καταστατικές κοινωνικές δυνάμεις έχουν το πάνω χέρι.

Οι αναλύσεις της κοινωνικής ψυχολογίας δεν αναιρούν την ελευθερία επιλογής, την ατομική ευθύνη και την υποχρέωση λογοδοσίας όταν κάποιοι παραβιάζουν τους νόμους. Σάπια μήλα υπάρχουν. Τη συντριπτική τους πλειοψηφία όμως τη σαπίζει το περιβάλλον μέσα στο οποίο δρουν. Όταν ακούτε τη φράση αυτών που ηγούνται κάθε συστήματος ότι τα φαινόμενα βίας και ανομίας οφείλονται σε μεμονωμένους επίορκους σκεφτείτε κυρίως το σύστημα από την ηγεσία πρώτα και μετά έως τα άτομα. Ο κόσμος δεν είναι μονοσήμαντος και η διαχωριστική γραμμή μεταξύ αυταρχισμού και ελευθερίας, ακόμη και σε ένα κατ' όνομα δημοκρατικό σύστημα, είναι εύθραυστη. Οι 52 δικτατορίες που υπάρχουν σήμερα στον πλανήτη δείχνουν ότι αυτό δεν είναι η εξαίρεση.