Πόλεμος στην Ουκρανία: Είναι εφικτή η αναγνώριση νέων συνόρων με παράνομη χρήση βίας;

Πολλοί ξαφνιάστηκαν όταν η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία ξεπέρασε τον πρώτο μήνα. Οι εβδομάδες και οι μήνες πέρασαν και πλέον κλείνει ένας χρόνος χωρίς ο τερματισμός του πολέμου να είναι ορατός. Από την άλλη πλευρά, κάθε πόλεμος έχει ένα τέλος, τις προϋποθέσεις του οποίου ορίζει μία εξίσωση βαρβαρότητας. Η συνθηκολόγηση παγιώνει έννομα αποτελέσματα μέσα από το διεθνές δίκαιο στη βάση της επιβολής της ισχύος και ορισμένων βασικών κανόνων που προϋπάρχουν, αγνοώντας την ανθρώπινη καταστροφή, την εκατόμβη του θανάτου, των ακρωτηριασμένων, των προσφύγων και της γενικευμένης καταστροφής. Η επόμενη ημέρα για το διεθνές πλαίσιο ορίζεται από δικαϊικές και πολιτικές σταθερές, οι οποίες αναδιαμορφώνονται και παγιοποιούνται συνήθως ως αποτέλεσμα ενός προηγούμενου μεγάλου πολέμου. Το απαραβίαστο των συνόρων και το περιεχόμενο της εδαφικής κυριαρχίας των κρατών αποτελούν βασικές αρχές που κράτησαν τον πλανήτη επί δεκαετίες μας μακριά από μαζικές διεκδικήσεις εδαφών. Οι εξαιρετικές περιπτώσεις ανάδυσης νέων κρατών (Ερυθραία, Ανατολικό Τιμόρ, Νότιο Σουδάν) επιβεβαίωναν τον κανόνα.

Ωστόσο, η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία που κρατάει ζωντανό έναν άγριο πόλεμο σε ουκρανικό έδαφος εδώ και έναν χρόνο, η προσάρτηση της  Κριμαίας από το 2014, η αρχική αναγνώριση ανεξαρτησίας του Ντονέτσκ την ίδια χρονιά και η προσάρτησή του το 2022 μαζί με τις όμορες περιοχές ανατρέπουν το παράδειγμα που ίσχυε διεθνώς, πολιτικά και νομικά. Το ερώτημα πλέον επανέρχεται: μπορεί η χρήση βίας να νομιμοποιήσει αλλαγή συνόρων και μάλιστα με την επίκληση ιστορικών και εθνολογικών επιχειρημάτων και αξιώσεων; Ο δρόμος που ανοίγει στη λογική αυτή οδηγεί σε καταστάσεις γενικευμένης αβεβαιότητας που θυμίζουν τις παραμονές των δύο παγκοσμίων πολέμων, αλλά και άλλων σκοτεινών εποχών της απώτερης ιστορίας.

Ακόμα κι αν δεν είναι κανείς πεσιμιστής, περιμένοντας τον νέο μεγάλο πόλεμο, οφείλει να διατυπώσει τα ερωτήματα που αφορούν τη επόμενη ημέρα του ρωσο-ουκρανικού πολέμου. Αν υποτεθεί ότι κερδίσει, με στρατιωτικούς όρους η Ρωσία και συνθηκολογήσει η Ουκρανία αποδεχόμενη τους όρους του νικητή, δηλαδή αναγνωρίσει την απώλεια εδαφών, ποια θα είναι η θέση των κρατών της Δύσης; Ασφαλώς η αναγνώριση νέων συνόρων με παράνομη χρήση βίας δεν μπορεί να αναγνωριστεί. Η ανατροπή του απαραβίαστου των συνόρων σε μία μεγάλη ευρωπαϊκή χώρα θα ταράξει ασφαλώς τα κεκτημένα. Θα δημιουργηθούν εδαφικές ζώνες κυριαρχίας αναγνωρισμένες από ορισμένα κράτη και όχι από άλλα; Θα πρέπει κανείς να φανταστεί το αδιέξοδο του Κυπριακού σε πολύ μεγαλύτερη διάσταση και πολυπλοκότητα. Εξάλλου, η πιθανή ένταξη της Ουκρανίας στην ΕΕ δεν θα μπορούσε να καν να συζητηθεί με αμφισβήτηση της εδαφικής της επικράτειας σε τέτοια έκταση.

Το ζήτημα της προστασίας των μειονοτήτων

Η προστασία των μειονοτήτων, των Ρώσων και των ρωσώφωνων της Ουκρανίας είναι ένα άλλο ζήτημα, το οποίο μοιάζει άκαιρο τη στιγμή αυτή, καθώς η εισβολή έγινε για την προστασία και ενσωμάτωση των πληθυσμών αυτών στην Ρωσία. Ωστόσο, η παραβίαση των Συμφωνιών του Μινσκ του 2014 και 2015 για απόδοση ειδικών δικαιωμάτων και αυτονομίας στις ανατολικές επαρχίες από την πλευρά της ουκρανικής κυβέρνησης και οι προενταξιακές συνομιλίες με το ΝΑΤΟ, χωρίς την συναίνεση της Ρωσίας, η οποία επικαλείται δικαίωμα βέτο σύμφωνα με τη συμφωνία του 2015, έστρωσαν το πολιτικό χαλί στην εισβολή. Ασφαλώς, δεν μπορεί να επικαλεστεί η Ρωσία δικαίωμα στην επίθεση και τη χρήση μαζικής βίας επί ένα χρόνο, για την παραβίαση των Συμφωνιών του Μινσκ από την Ουκρανία.

Το μέλλον συνεπώς, είναι ιδιαίτερα προβληματικό και αφορά όλη τη διεθνή κοινότητα. Εν των μεταξύ, τα εκατομμύρια Ουκρανών προσφύγων που έχουν αναζητήσει καταφύγιο εκτός συνόρων, υπάγονται στο καθεστώς που ορίζει η Συνθήκη της Γενεύης του 1951, αλλά και το ειδικό και μάλιστα ευνοϊκό για αυτούς δίκαιο της ΕΕ. Για πόσο ακόμα όμως; Το οικονομικό διακύβευμα που συνδέεται με τους ενεργειακούς πόρους ασφαλώς μπορεί να διαβρώσει ακόμα περισσότερο τις δικαιοπολιτικές σταθερές των δικαιωμάτων του ανθρώπου, όπως και την προσδοκία για επαναφορά της ειρήνης και της ασφάλειας. Μπορεί βέβαια να λειτουργήσει και αντίστροφα. Ας το ελπίσουμε.