Χρονικό της κρίσης του Ναγκόρνο Καραμπάχ

Το 1992 ξέσπασε πόλεμος στο Καραμπάχ ο οποίος έληξε στις 12 Μαΐου 1994 με συντριπτική νίκη των Αρμενίων οι οποίοι πέραν της ανακήρυξης της ανεξαρτησίας του Καραμπάχ κατάφεραν να καταλάβουν επτά Αζερικές περιοχές που βρίσκονταν ανάμεσα στο Καραμπάχ και την Αρμενία.

Η λήξη του πολέμου δεν έφερε την λύση του προβλήματος, αλλά την παγίωση, με τη Ρωσία ως ηγέτιδα δύναμη η οποία θα εξασφάλιζε τη διαπραγματευτική διαδικασία ανάμεσα στην Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν για ειρηνική επίλυση της κρίσης.

Να σημειωθεί πως στις διαπραγματεύσεις η πάγια θέση της Αρμενίας ήταν η ανεξαρτησία του Καραμπάχ, κάτι στο οποίο ήταν κάθετα αντίθετο το Αζερμπαϊτζάν. Αν και η Αρμενία ήταν και αυτή κάθετη στο ζήτημα της ανεξαρτησίας του Καραμπάχ η ίδια ποτέ δεν προχώρησε σε αναγνώριση του Καραμπάχ ως ανεξάρτητου κράτους αλλά ούτε και στην προσάρτησή του.

Το 2018 η εκλογή του Σερζ Σαργκσιάν στο αξίωμα του Πρωθυπουργού προκάλεσε ισχυρή αντίδραση της αντιπολίτευσης με ηγέτη των Νικόλ Πασινίαν ο οποίος οδήγησε την πολιτική κρίση σε βελούδινη επανάσταση. Αυτή η πολιτική κρίση ήταν αποτέλεσμα της χειραγώγησης του Συντάγματος από τον Σερζ Σαργκσιάν, ο οποίος διατέλεσε Πρόεδρος της Αρμενίας από το 2008 έως το 2018, καθώς αυτός προχώρησε σε αλλαγές του Συντάγματος που μετέτρεπαν την Αρμενία από προεδρική σε κοινοβουλευτική δημοκρατία. Κερδίζοντας τις εκλογές του 2018 ο Σαργκσιάν σκόπευε να κρατήσει τα ηνία τις εξουσίας.

Το αποτέλεσμα της βελούδινης επανάστασης ήταν η εκλογή στη θέση του Πρωθυπουργού της Αρμενίας του Νικόλ Πασινιάν, ενός πολιτικού με φιλοδυτικές βλέψεις, το κύριο μέλημα του οποίου ήταν να στρέψει τον πολιτικό προσανατολισμό της Αρμενίας από την Ρωσία προς τη Δύση. Η επιδίωξη αυτή βρήκε απήχηση στην αρμενική κοινωνία καθώς οι προηγούμενοι φιλορώσοι πολιτικοί και συγκεκριμένα ο Σαργκσιάν και ο προκάτοχός του Ρόμπερτ Κοτσοριάν δεν οικοδομήσαν κράτος δικαίου, αλλά της διαφθοράς, που οδήγησε σε χαμηλό βιοτικό επίπεδο και προβλήματα με τις πολιτικές ελευθερίες.

Η απότομη αλλαγή πολιτικής κατεύθυνσης προς τη Δύση αποτέλεσε την αφετηρία για τις ραγδαίες εξελίξεις στο ζήτημα του Καραμπάχ, που οδήγησαν στις 27 Σεπτεμβρίου 2020 στον Δεύτερο Πόλεμο του Καραμπάχ ο οποίος σε σχέση με τον Πρώτο διήρκησε μόλις 44 μέρες και οδήγησε σε καταστροφική ήττα για τους Αρμενίους. Το Αζερμπαϊτζάν κατάφερε να απελευθερώσει τις κατεχόμενες Αζερικές περιοχές που βρίσκονταν ανάμεσα στο Καραμπάχ και την Αρμενία όπως και να καταλάβει σημαντικό μέρος του Καραμπάχ. Να σημειώσουμε πως η Αρμενία ως επίσημο κράτος δεν έλαβε μέρος στις πολεμικές επιχειρήσεις αλλά και δεν παρείχε στρατιωτική υποστήριξη στο Καραμπάχ.

Η ήττα στο Καραμπάχ οδήγησε σε πολιτική κρίση στην Αρμενία. Η αντιπολίτευση κατηγόρησε τον Πασινίαν ως υπαίτιο για την καταστροφική ήττα, ενώ οι κύκλοι του Πασινίαν έκαναν λόγο πως για όλα φταίει η Ρωσία η οποία με αυτόν τον τρόπο θέλησε να ανατρέψει τον φιλοδυτικό Πασινιάν ώστε να αναστρέψει τον δυτικό προσανατολισμό της Αρμενίας.

Για να αποφύγει τη βίαιη ανατροπή ο Πασινίαν κήρυξε πρόωρες εκλογές στις 21 Ιουνίου 2021, τις οποίες κέρδισε με ποσοστό 53,92%, ενώ η φιλορωσική αντιπολίτευση συγκέντρωσε μόλις 21,04%. Προκύπτει εύλογη απορία, – πώς ο ηγέτης ενός κόμματος που είχε την ευθύνη για την καταστροφική ήττα στον Δεύτερο Πόλεμο του Καραμπάχ κέρδισε τις εκλογές; Την απάντηση δίνει η προεκλογική εκστρατεία του Πασινιάν, ένα από βασικά σημεία της οποίας ήταν η θέση πως το Καραμπάχ δεν μπορεί να είναι στη σύνθεση του Αζερμπαϊτζάν.

Η δεύτερη θητεία του Πασινιάν χαρακτηρίζεται από εντατικές διπλωματικές ενέργειες για την επίλυση του ζητήματος του Καραμπάχ. Πλέον οι διαπραγματεύσεις δεν γίνονταν αποκλειστικά με τη διαμεσολάβηση της Ρωσίας, αλλά και των ΗΠΑ και της ΕΕ. Σημείο σταθμό, αποτελεί η πρώτη σύνοδος Ευρωπαϊκής Πολιτικής Κοινότητας, στις 6 Οκτωβρίου 2022 στην Πράγα, όπου οι ηγέτες της Αρμενίας (ο Πασινιάν) και του Αζερμπαϊτζάν (ο Αλίεβ) υπέγραψαν τη δήλωση, που είναι γνωστή ως η Δήλωση της Πράγας, στην οποία επιβεβαίωσαν τη δέσμευσή τους στη Χάρτα των Ηνωμένων Εθνών και στη Διακήρυξη της Άλμα Ατά του 1991. Σύμφωνα με τη Διακήρυξη της Άλμα Ατά του 1991 οι πρώην Δημοκρατίες της ΕΣΣΔ, πλην Βαλτικών χωρών που δεν την υπέγραψαν, αναγνώριζαν την εδαφική ακεραιότητα και την κυριαρχία του κάθε άλλου κράτους. Κατ’ αυτόν το τρόπο η Αρμενία για πρώτη φόρα μετά το Πρώτο Πόλεμο του Καραμπάχ 1992-1994 επίσημα αναγνώριζε την εδαφική ακεραιότητα του Αζερμπαϊτζάν.

Στην Βουλή της Αρμενίας ο Πασινιάν αναφερόμενος στην υπογραφή της Δήλωσης της Πράγας, είπε πως «Η Δημοκρατία της Αρμενίας ήταν υποχρεωμένη στις 6 Οκτωβρίου να δεχθεί αυτές τις συμφωνίες προκειμένου να κατοχυρώσει την κυριαρχία και την εδαφική της ακεραιότητα. Εκείνοι που λένε ότι αυτή είναι η λάθος απόφαση, υποστηρίζουν ότι η Αρμενία δεν πρέπει να είναι κυρίαρχο κράτος». Με τη δήλωση αυτή ο Πασινιάν στην ουσία αντικατέστησε το ζήτημα του Καραμπάχ με το ζήτημα διατήρησης ύπαρξης της ίδιας Αρμενίας.

Σε ό,τι αφορά τη Δήλωση της Πράγας αυτή χρήζει σχολιασμού: εφόσον ο Πασινίαν προχώρησε στην υπογραφή της, ήταν υποχρεωμένος να επικαλεστεί πως το Αζερμπαϊτζάν ως πρώην Δημοκρατία της ΕΣΣΔ είχε στη σύνθεση της την Αυτόνομη Περιοχή Ναγκόρνο Καραμπάχ, και καθώς η Διακήρυξη του Αλμά Ατά ρητά αναφέρει τη δέσμευση συμβαλλόμενων μερών για «σεβασμό ανθρώπινων δικαιωμάτων και ελευθεριών, συμπεριλαμβανομένου των εθνικών μειονοτήτων» να προβάλλει τη θέση και να απαιτήσει από τους δυτικούς συμμάχους πως η επίλυση του ζητήματος του Καραμπάχ και η αναγνώριση της εδαφικής ακεραιότητας του Αζερμπαϊτζάν εκ μέρους της Αρμενίας μπορεί να γίνει με προϋπόθεση πως στη σύνθεση του Αζερμπαϊτζάν πρέπει να υπάρχει Αυτόνομη η Περιοχή του Καραμπάχ.

Στην πραγματικότητα η θέση αυτή έπρεπε να υποστηριχθεί όχι στην Πράγα το 2022 αλλά μόλις ο Πασινιάν είχε αναλάβει Πρωθυπουργός το 2018. Ο Πασινιάν όφειλε, επικαλούμενος τη Διακήρυξη της Αλμα Ατά, να εξασφαλίσει από τη Δύση το καθεστώς Αυτόνομής Περιοχής στο πλαίσιο της επικράτειας του Αζερμπαϊτζάν, και μόνο τότε να ξεκινήσει την αποδέσμευση της Αρμενίας από τη Ρωσία.

Είναι σίγουρο πως η αρμενική πλευρά στις διαπραγματεύσεις μετά τον πόλεμο του 2020 προσπάθησε να εξασφαλίσει καθεστώς αυτονομίας για το Καραμπάχ, αυτό φαίνεται από τη δήλωση του υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ, Άντονι Μπλίνκεν, ο οποίος μετά τη συνάντηση υπουργών εξωτερικών  Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν στην Ουάσιγκτον την 1η Μάϊου 2023, δήλωσε: «Όσο πιο κοντά φτάνεις στην επίτευξη συμφωνίας, τόσο πιο δύσκολο γίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις, διότι εξ ορισμού τα πιο δύσκολα ζητήματα αφήνονται για αργότερα». Αδιαμφισβήτητα το πιο δύσκολο σημείο ήταν το καθεστώς του Καραμπάχ, και απ’ ότι φαίνεται στην Πράγα το ζήτημα αυτό το άφησαν για αργότερα.

Αργότερα το Αζερμπαϊτζάν «έλυσε το ζήτημα αυτό», όπως το αποκάλεσε, και όπως το αναπαρήγαγε η πλειοψηφία των διεθνών ΜΜΕ, με την πρόσφατη «αντιτρομοκρατική επιχείρηση» η οποία είχε ως αποτέλεσμα την παράδοση άνευ όρων των Αρμενίων του Καραμπάχ.

Η κρίση του Καραμπάχ έχει και γεωστρατηγική διάσταση και αποτελεί άλλη μία πτυχή της αντιπαράθεσης ΗΠΑ - Ρωσίας. Μετά τη λήξη της κρίσης του Καραμπάχ και υπογραφή συμφωνιών ειρήνης και φιλίας Αρμενίας με το Αζερμπαϊτζάν και την Τουρκία, η Αρμενία θα απαίτηση την απόσυρση της ρωσικής στρατιωτικής βάσης από το Γκιουμρί, το ίδιο θα κάνει και το Αζερμπαϊτζάν απαιτώντας αποχώρηση ρωσικών ειρηνευτικών δυνάμεων από το Καραμπάχ. Το επόμενο βήμα θα είναι η ένταξη τους στο ΝΑΤΟ. Έτσι μετά από δυο αιώνες η Ρωσία, μέσα στα επόμενα 3-5 χρόνια, θα χάσει την Υπερκαυκασία. Αυτή είναι και η λογική εξέλιξη των πραγμάτων.

Ωστόσο μια ενδεχόμενη ανθρωπιστική τραγωδία στο Καραμπάχ η οποία θα μπορούσε να είναι αποτέλεσμα διώξεων του αρμενικού πληθυσμού μπορεί να προκαλέσει την πτώση της φιλοδυτικής πολιτικής παράταξης της Αρμενίας και να οδηγήσει σε νέα γενική σύρραξη μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν.