Κάρλα: Η λίμνη με την παράξενη πολιτεία του νερού

Μετά τις καταστροφικές πλημμύρες, που προκάλεσε στη Θεσσαλία η κακοκαιρία «Daniel», ήρθε στην επικαιρότητα η λίμνη Κάρλα. Όμως, ποια είναι αυτή η άγνωστη λίμνη, που ξαφνικά είδαν όλοι στις οθόνες τους να πλημμυρίζει χωριά και καλλιεργήσιμες εκτάσεις;

Η Κάρλα ήταν μια από τις αρχαιότερες λίμνες στην Ελλάδα και από τις μεγαλύτερες στα Βαλκάνια, που μέχρι το 1962 απλωνόταν στους πρόποδες του βορείου Πηλίου, στην ανατολική θεσσαλική πεδιάδα. Ήταν, όπως αναφέρουν ο Ηρόδοτος και ο Στράβων, λείψανο της μεγάλης προϊστορικής λίμνης, που κάλυπτε όλη τη Θεσσαλία, με στάθμη ψηλότερη της σημερινής θάλασσας κατά 300 – 400 μέτρα.

Μετά από τις γεωλογικές ανακατατάξεις, που καλύπτουν τα τελευταία 25 εκατομμύρια χρόνια, ανοίγουν σταδιακά τα Τέμπη και το νερό αυτό διοχετεύεται στο Αιγαίο. Άλλωστε, η λέξη Τέμπη προέρχεται από το «τέμνω» και σημαίνει τα «τεμνόμενα», αυτά που σχίστηκαν. Μετά την αποστράγγιση των θεσσαλικών βυθισμάτων σχηματίζεται ο ποταμός Πηνειός και οι παραπόταμοί του, ενώ κατά θέσεις μένουν λίμνες και έλη.  Έτσι, ανατολικά προκύπτουν δύο λίμνες, η Κάρλα, η αρχαία Βοιβηίς, και βορειότερα η Νεσσωνίς, ενώ δυτικά δημιουργούνται εκτεταμένα έλη στην περιοχή Καρδίτσας – Τρικάλων – Φαρκαδώνας.

Η έκταση της Κάρλας δεν ήταν σταθερή, αλλά μεταβαλλόταν σύμφωνα με τις εισροές, με κύριο τροφοδότη τον Πηνειό, και τις εκροές. Στην εποχή μας κυμαινόταν από 40.000 έως 180.000 στρέμματα. Το αρχαιότερο όνομα της λίμνης ήταν Βοιβηίς γιατί ήταν αφιερωμένη στην Τιτανίδα Φοίβη, μητέρα τής Λητούς, που ήταν μητέρα τού Απόλλωνα. Το νεώτερο όνομά της, Κάρλα, το απέκτησε κατά τον μεσαίωνα. Πιθανόν να προέρχεται από το σλάβικο «κραλ», που σημαίνει ηγεμόνας, ή από κάποιον δούκα, που λεγόταν Κάρολος και νεμόταν τη λίμνη,  κατά τη φραγκοκρατία και της έδωσε το όνομά του.

Μια μοναδική ιδιαιτερότητα της Κάρλας είναι ότι το όνομά της, στη βιβλιογραφία και στην προφορική παράδοση, απαντάται σε δύο γένη, θηλυκό και αρσενικό. Την αποκαλούν «η Κάρλα», αλλά και «ο Κάρλας». Η περιοχή τής Κάρλας, τής αρχαίας Βοιβηίδας, κατοικήθηκε από τα πανάρχαια χρόνια και γι αυτό η μυθολογία και οι αρχαίες πηγές συχνά κάνουν λόγο για τη λίμνη αυτή. Στις όχθες της, όπου ζούσαν πάντα αγρότες και αλιείς, άκμασε ο νεολιθικός πολιτισμός.

Στην Πέτρα, μάλιστα, που αποτελείται από τρεις λόφους που συνδέονται με μια κοιλάδα, στις δυτικές όχθες τής Κάρλας, ερευνήθηκε ανασκαφικά μια τεράστια μυκηναϊκή πόλη με κυκλώπεια τείχη πάχους 5 μέτρων και περιμέτρου 4,1/2 χιλιομέτρων. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη και βορειότερη μυκηναϊκή περιτείχιση στην Ελλάδα.

Η ιστορία τής περιοχής τής Κάρλας εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο του θεσσαλικού χώρου, με σημαντικά γεγονότα σε όλες τις περιόδους, από την αποφασιστική μάχη, τον Σεπτέμβριο του 404 π.Χ., δυτικά τής λίμνης, που έκρινε την ηγεμονία των Φεραίων έναντι των Λαρισαίων σ’ όλη τη Θεσσαλία, μέχρι τον αγώνα των αγροτών, που η εξέγερσή τους πνίγεται στο αίμα, τον Μάρτιο του 1910, στο Κιλελέρ, δίπλα στη λίμνη.

Η Κάρλα, ακόμη, σχετίζεται και με τον Παρθενώνα. Στις 92 μετόπες του, που συναποτελούν τη ζωφόρο, απεικονίζονται τέσσερις σκηνές από τη μυθολογία, μία σε κάθε πλευρά τού ναού, όλες έργα τού Φειδία. Η περιοχή τής Κάρλας συμμετέχει και στα τέσσερα μυθολογικά θέματα.

Η Κάρλα με τα άφθονα ψάρια της υπήρξε ο ζωτικός χώρος, όπου αναπτύχθηκε και επιβίωσε μέχρι την αποξήρανσή της, το 1962, ένας παραδοσιακός τρόπος ζωής και αλιείας των κατοίκων τού παραλίμνιου χωριού Κανάλια. Οι Καναλιώτες ψαράδες έφευγαν κάθε χρόνο μετά το διήμερο πανηγύρι τού Δεκαπενταύγουστου, σχηματίζοντας ομάδες από δύο έως πέντε ή έξι άτομα, και κατευθύνονταν με τις βάρκες τους βόρεια, προς τα μέρη τής Λάρισας, όπου υπήρχαν καλαμιώνες. Εκεί, σε ρηχά νερά, βάθους ενός μέτρου περίπου, έφτιαχναν στρογγυλές καλύβες από καλάμια και ραγάζια (ψάθες) επάνω στην επιφάνεια της λίμνης.

Στο κέντρο κάθε καλύβας υπήρχε μια εστία, που πάνω της κρεμόταν η κακαβούλα, ένα μικρό καζανάκι για την παρασκευή τής τροφής τους, που κατά κανόνα ήταν ψαρόσουπα. Έτρωγαν καθισμένοι γύρω από τη φωτιά και τη νύχτα κοιμόντουσαν γύρω της σε κυκλική διάταξη.

Η καλύβα, με τη ζωή που είχε στο εσωτερικό της, προσέλκυε τα ψάρια, τα οποία παγιδεύονταν, σ’ ένα δίκτυο από ψαροπαγίδες, που έστηναν γύρω της, μέσα στις καλαμιές. Οι ψαράδες έβγαζαν τα ψάρια σε τρεις σκάλες που είχε η λίμνη, οι οποίες τροφοδοτούσαν όλη τη Θεσσαλία και, ακόμη, περιοχές τής Μακεδονίας και της Στερεάς. Οι βάρκες τους ήταν μοναδικές και τις αποκαλούσαν «καράβια», ενώ τον επικεφαλής κάθε καλύβας τον έλεγαν «καπετάνιο».

Σ’ αυτή την παράξενη πολιτεία τού νερού, που αριθμούσε περισσότερες από εκατό στρογγυλές καλαμένιες καλύβες, όπου οι γυναίκες δεν είχαν θέση, ζούσαν οι Καναλιώτες ψαράδες τούς κρύους χειμωνιάτικους μήνες. Επισκέπτονταν τις οικογένειές τους για δύο μέρες κάθε Σαββατοκύριακο οι μισοί εναλλάξ. Η επιστροφή όλων των ψαράδων στα Κανάλια γινόταν μια εβδομάδα πριν το Πάσχα, την Κυριακή των Βαϊων.

Η Κάρλα ήταν ένας υγρότοπος με πολλά είδη πτηνών κι ένας σημαντικός κυνηγότοπος. Είχαν καταγραφεί 143 είδη πουλιών, ενώ την περίοδο της αποξήρανσης μετρήθηκαν στη λίμνη πάνω από 430.000 υδρόβια πουλιά.

Όμως, η Κάρλα είχε δύο όψεις, μια θετική και μια αρνητική. Εκτός από τα αγαθά που προσέφερε πλουσιοπάροχα, δημιουργούσε κάποια προβλήματα στους παραλίμνιους πληθυσμούς, με σημαντικότερα τις εκτεταμένες πλημμύρες και την ελονοσία.

Οι προσπάθειες για τη δημιουργία αντιπλημμυρικής προστασίας χρονολογούνται από την αρχαιότητα. Στα νεώτερα χρόνια, από το 1887 έως τις αρχές τού 1930, έγιναν τέσσερις μελέτες εγγειοβελτιωτικών έργων. Την περίοδο 1936 – 1941, έγιναν διάφορα έργα τοπικού χαρακτήρα, αλλά χωρίς συντονισμό. Στην περιοχή τής Λάρισας διέκοψαν την τροφοδοσία τής λίμνης από τον Πηνειό, με αποτέλεσμα τη συρρίκνωσή της και τη δημιουργία εκτεταμένων ελωδών εκτάσεων, ενώ το νερό της έγινε υφάλμυρο, δηλαδή ακατάλληλο για πόση και άρδευση.

Για όλους αυτούς τούς λόγους, το 1955, η κυβέρνηση αποφάσισε την αποξήρανση της λίμνης με σήραγγα προς τον Παγασητικό και στη συνέχεια την κατασκευή ταμιευτήρα, με νερό από τον Πηνειό, 64.700 στρεμμάτων, υιοθετώντας τη μελέτη τού μηχανικού Παπαδάκη. Το 1962 ολοκληρώθηκε η αποστράγγιση. Ο πυθμένας τής λίμνης σχίστηκε και πήρε εφιαλτική όψη.

Όμως, τα παρακάρλια χωριά τής Μαγνησίας είδαν εκτάσεις έτοιμες για καλλιέργεια, εκεί όπου θα γινόταν ο ταμιευτήρας και πίεσαν αφόρητα την κυβέρνηση να τους τις παραχωρήσει. Και τότε η κυβέρνηση έκανε το μοιραίο λάθος, για να μη δυσαρεστήσει τους ψηφοφόρους της. Υποχώρησε στις πιέσεις και δεν προχώρησε στην ολοκλήρωση του έργου, το οποίο εγκαταλείφθηκε. Από τότε μιλάμε για ολοκληρωτική αποξήρανση της Κάρλας. Έτσι, το 1962, έσβησε εντελώς από τον χάρτη η λίμνη Κάρλα, η αρχαία Βοιβηίς.

Το μικροκλίμα δεν άργησε να μεταστραφεί και οι επιπτώσεις στο περιβάλλον πήραν ανησυχητικές διαστάσεις. Τότε, άρχισε η αντίστροφη πορεία με την αναζήτηση των χαμένων λειτουργιών και αξιών τής Κάρλας, με στόχο την αποκατάστασή της με χρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Και, όταν το 1999 η Ε.Ε. ζήτησε να ακούσει τις φωνές των μη κυβερνητικών φορέων, με πρωτοβουλία τού τότε προέδρου τού ΤΕΕ Μαγνησίας, Γιάννη Πρίντζου, σχηματίστηκε Επιτροπή η οποία μου ανέθεσε τη δημιουργία τού φακέλου, που θα παρουσίαζε στα όργανα της Ε.Ε. την περιβαλλοντολογική διάσταση της ανασύστασης της λίμνης και την αναγκαιότητα άμεσης υλοποίησης του έργου με ένταξή του στο Β΄ Κ.Π.Σ. για χρηματοδότηση.

Ο φάκελος, που περιελάμβανε όλα τα περιβαλλοντικά και ανθρωπογενή στοιχεία τής περιοχής, έφερε θετικό αποτέλεσμα και το έργο ανασύστασης της Κάρλας ξεκίνησε το 2000, ενώ το περιεχόμενό του εκδόθηκε σε βιβλίο, που αποτελεί βασική βιβλιογραφία για την Κάρλα. Το έργο ολοκληρώθηκε το 2009 και σήμερα, στη θέση τής παλιάς, μια νέα λίμνη 38.000 στρεμμάτων απλώνεται και πάλι στους πρόποδες του Πηλίου και, όπως εκείνη, καθρεφτίζει τον ήλιο, τον ουρανό και τα βουνά στην υγρή επιφάνειά της.

 * Ο Μάκης Εξαρχόπουλος είναι δημοσιογράφος – ερευνητής σε θέματα πολιτισμού. Με τη λίμνη Κάρλα και τον παραδοσιακό τρόπο ζωής των ψαράδων της ασχολήθηκε δέκα χρόνια (1990 – 2000)