Τα Ελευσίνια Μυστήρια ως η κατ’ εξοχήν μυστηριακή λατρεία τηςαρχαιότητας, και η βιομηχανοποιημένη Ελευσίνα

1. Προλεγόμενα

Η επίσημη χρονιά του εορτασμού της Ελευσίνας ως «Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης»,έληξε. Το 2023, με αφορμή το γεγονός αυτό, πραγματοποιήθηκαν στην Ελευσίνα εκδηλώσεις, φεστιβάλ, ομιλίες και πολιτιστικά δρώμενα. Η περιοχή έλαβε μια άλλη διάσταση, καθώς συνέδεσε την ιστορία της με το πολιτιστικό παρόν της.

Όσα κενά και αν άφησε όλη αυτή η πολιτιστική διαδικασία, όσες οργανωτικές ή κι ουσιαστικές αδυναμίες και αν εντοπίστηκαν, το αποτέλεσμα, πάντως, κρίνεται θετικό. Ίσως δεν λειτούργησε ως πλήρης δυνατότητα «αποκάλυψης» και προσέγγισης του νοήματος των παλιών λατρευτικών εκδηλώσεων της περιοχής. Αλλά δόθηκε η ευκαιρία να μάθουν οι πολίτες της Αττικής και της Ελλάδας πολλά για τον τόσο σημαντικό, κατά τον αρχαίο κόσμο, ρόλο της περιοχής. Θα πρέπει να εξοικειώθηκαν οι νεότεροι με το παρελθόν τους, και να αναμόχλευσαν δεδομένα που θα αφορούν στο μέλλον τους.

Η γιορτή των Ελευσινίων Μυστηρίων - του γεγονότος που απογείωσε τότε την σημασία της περιοχής - και η διεξαγωγή της, ανήκουν βέβαια σε μια εποχή που δεν την βίωσαν οι σύγχρονοι Έλληνες. Και, όντως, είναι αδύνατο να κατανοήσει κανείς έναν πολιτισμό, τον οποίο γνωρίζει μόνο μέσα από ορισμένες γνώσεις, και όχι από βιώματα. Δεν γίνεται, δηλαδή, να είναι κανείς αντικειμενικός στην κρίση του, αναφορικά με τη σημασία κοινωνικών εκδηλώσεων που δεν σχετίζονται με τα μέτρα του καιρού του.

Εκτός από την απομάκρυνση του χρόνου, που χλωμιάζει τις εικόνες, μια ακόμη δυσκολία για την κατανόηση της γιορτής, είναι το άρρητο περιεχόμενό της. Η απόκτηση της «πλήρους» γνώσης, ιδίως όταν πρόκειται για μυστηριακές τελετές, μοιάζει ανέφικτη. Είναι, ωστόσο, εφικτή η κατάκτηση μιας οικειότητας κι ίσως η αίσθηση μιας συγκίνησης. Αναλογιζόμενος κανείς το μεγάλο πλήθος ανθρώπων που συνέρρεε εκεί, αναρωτιέται για το ιδιόμορφο εκείνο στοιχείο που συνέδεε και ενέπνεε στην Ελευσίνα τόσο κόσμο. Θέλει να μάθει κάτι για την ουσία της γιορτής των Ελευσινίων, για την βαθύτερη ανάγκη που την δημιούργησε, και για τον υπόγειο χαρακτήρα που της έδινε μια τέτοια ιδιαιτερότητα.

Γιατί, τα Μεγάλα Ελευσίνια Μυστήρια, ήταν γιορτή μοναδικού χαρακτήρα, την οποία συναντούσε κανείς μόνο εκεί, στην Ελευσίνα. Τα συγκεκριμένα τελετουργικά χαρακτηριστικά δεν υπήρχαν πουθενά αλλού σε ολόκληρη την Ελλάδα. Και το αυστηρό τελετουργικό, προστατευμένο από τα ίδια τα μυστικά του, προσέδιδε στην γιορτή έντονα μεταφυσικά στοιχεία. Ήταν η εποχή που μόλις είχαν αρχίσει να εμπλέκονται η φαντασία με την λατρεία.

Ποιός μύθος συνόδευε την τελετή; Τι υπονοούσε με τις αλληγορίες του; Και πόσο κοντά επιτρέπεται να έρθουμε σήμερα στα κρυφά μυστικά της τελετουργίας; (Βλ. περισσότερα στο: Κων/νας Γογγάκη, «Ο χορός των μυημένων στα Ελευσίνια Μυστήρια ως υπαρξιακό ?χε?ον της Δήμητρας και της Περσεφόνης», στο: https://www.academia.edu/112428991).

2.«Το μυστικόν και ιερόν δράμα»

Το ιερό της Ελευσίνας υπήρξε το κέντρο μιας πανάρχαιας θρησκευτικής λατρείας, της αρχαιότερης, κατά τον George Mautis, που άνθισε στην Ελλάδα επί δύο χιλιάδες χρόνια. Τα Ελευσίνια Μυστήρια εστιάζονταν σε μια θεότητα, η οποία πολύ ενωρίς, πρώτη από όλους τους άλλους θεούς, προσείλκυσε το ενδιαφέρον του ανθρώπου. Ήταν η Δήμητρα, η Μητέρα Γη, η σύζυγος του Δία (που δεν πρέπει, πάντως, να συγχέεται με την Γαία, την σύζυγο του Ουρανού).

Η λέξη «Μυστήριο» στην αρχαία Ελλάδα σήμαινε το απόρρητο, το μυστικό, το απόκρυφο. Τα Ελευσίνια Μυστήρια, Μικρά ή ''Τα εν Άγραις'' και Μεγάλα, διαρκούσαν πολλές ημέρες, και ήταν βασισμένα στην αναζήτηση της «χαμένης» κόρης της Δήμητρας, της Περσεφόνης. Ο μύθος αυτός είχε στενή σχέση με την αθανασία της ψυχής, και ως εκ τούτου η εν λόγω εορτή περιείχε τα μυστήρια που θεωρούνταν τα ιερότερα όλων.

Ιεροφάντες και μύστες, όλοι μαζί, έπαιρναν μέρος σε «δράμα μυστικόν και ιερόν», στην «δείξιν των ιερών», που εξελίσσονταν στο άδυτο του ναού και κατέληγαν στην «εξήγησιν των ιερών και οσίων». Θεωρείται ότι οι ομοιότητες με τα μυστήρια της αιγυπτιακής θεότητας  Ίσιδος είναι πολλές, όπως και οι ομοιότητες με τις χριστιανικές μυστηριακές τελετές. Τα Ελευσίνια Μυστήρια υπήρξαν το αντικείμενο πολλών επιστημονικών ερευνών, καθώς θεωρούνται ως βάση της σημερινής χριστιανικής αλληγορίας της Σταύρωσης και της Ανάστασης.

3. Oμηρικός Yμνος ΙΙ, Εις Δημήτραν

Οι ρίζες των Ελευσινίων Μυστηρίων ανάγονται στην Εποχή του Χαλκού. Η ανάμειξη πολλών ιστορικών και μυθικών στοιχείων προσέδωσε στον χαρακτήρα της τελετής ακόμη μεγαλύτερο μυστήριο. Κατά τη μυθολογία, ιδρυτής των Μυστηρίων θεωρούνταν ο Εύμολπος, ή ο Μουσαίος, ή ακόμη και ο Ερεχθέας, ο οποίος κατά τον Paul Foucart εισήγαγε την τελετή από την Αίγυπτο. Ο πιο γλαφυρός, πάντως, μυθικός ορίζοντας των Ελευσινίων Μυστηρίων απεικονίζεται στον ?μηρικό ?μνο ΙΙ, Ε?ς Δημήτραν. Ο ?μνος συντάχθηκε μεν στις αρχές του 7ου αιώνα, αλλά περιγράφει την σκηνή της αρπαγής της Περσεφόνης.

Η θεά Δήμητρα κατέχει, ως γνωστόν, ξεχωριστή θέση στο αρχαίο ελληνικό πάνθεον, ως προστάτιδα της ευφορίας της γης. Το προελληνικό της όνομα πιθανόν σημαίνει «Μητέρα Γη», λόγω ακριβώς της ιδιότητάς της ως μητέρας των καρπών και του θερισμού. Γίνεται αντιληπτό ότι σε μια εποχή απόλυτης εξάρτησης των ανθρώπων από την γεωργία, η θεά Δήμητρα υπήρξε το αντικείμενο μιας καθολικής λατρείας σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Στην Ελευσίνα, ωστόσο, η λατρεία της κατέλαβε εξέχουσα θέση.

Το ιδιαίτερο περιεχόμενο της λατρείας της στην Ελευσίνα οφείλεται στο γεγονός ότι ανάμεσα σε όλες τις θεότητες του Ολύμπου, η Δήμητρα είναι η μοναδική που γνωρίζει τι είναι ο «θάνατος». Αν και η ίδια, όπως και η κόρη της Περσεφόνη, όπως κι ο πατέρας της κόρης της, Δίας, είναι αθάνατοι, ωστόσο η Δήμητρα θα συνειδητοποιήσει τι σημαίνει θάνατος, όταν την νεαρή της κόρη θα αρπάξει ο Πλούτων, ο σκοτεινός θεός των νεκρών του Άδη. Ο μύθος της Δήμητρας, με την απρόσμενη απώλεια της αγαπημένης θυγατέρας και τον βαθύ πόνο της θεάς για τον χαμό της, αποτελεί τη βάση των Ελευσινίων Μυστηρίων.

Μέσα σε μια φύση που αφθονεί και θάλλει, ο βασιλιάς του σκότους, Πλούτων, αρπάζει την νεαρή Περσεφόνη, έχοντας την έγκριση του αδελφού του, Δία. Την βάζει, παρά την θέλησή της, στο ολόχρυσο άρμα του, και την σέρνει στον Κάτω Κόσμο. Η Περσεφόνη ουρλιάζει, με τόσο δυνατή κραυγή, που αντηχεί παντού στη φύση, σαν ιαχή ή σαν ηχείο. Δεν την ακούει, όμως, κανείς, ούτε βέβαια ο πατέρας της, που είναι άλλωστε συνένοχος της αρπαγής της. Ο Άδης οδηγεί την Περσεφόνη στα ανήλιαγα μέρη των νεκρών. Αυτή η αρπαγή είναι, όντως, ένας αποχαιρετισμός, ένας θάνατος.

Τον τρομερό θρήνο της Περσεφόνης άκουσε μόνο η μάνα της, που η καρδιά της κυριεύεται απ’ την οδύνη του χωρισμού. Η Δήμητρα αρχίζει να ψάχνει παντού την κόρη της. Εννέα ημέρες και νύχτες περιπλανιέται σε ολόκληρη τη γη, γυρεύοντάς την σε στεριά και σε θάλασσα. Κανείς, ωστόσο, δεν τολμάει να της πει την αλήθεια. Μόνο ο Ήλιος, που ουδέν κρυπτόν υπό τα μάτια του, της αποκαλύπτει την αλήθεια. Εκείνη εξοργίζεται με τον Δία, και εγκαταλείπει τον Όλυμπο. Δεν θέλει πια να είναι θεά, αλλά να ζήσει στη γη, κοντά στους ανθρώπους, γιατί εκείνοι γνωρίζουν τι σημαίνει απώλεια αυτών που αγαπάμε, δηλαδή «θάνατος».

Η Δήμητρα περιπλανιέται άσκοπα στη γη, μέχρι που φτάνει στην Ελευσίνα, στην «αγέλαστο πέτρα», και στο ανάκτορο του Κελεού. Είναι τόσος ο καημός της για την Περσεφόνη, που έχει γίνει η σκιά του εαυτού της, και αρνείται κάθε είδους βλάστηση. Κανένας σπόρος δεν φυτρώνει πλέον στη γη. Το χώμα μένει ξερό και άγονο. Η απόλυτη, όμως, ξηρασία έχει ως αναπόφευκτη συνέπεια τον λιμό. Κινδυνεύει, επομένως, η μεν φυλή των ανθρώπων να εξαφανιστεί από την πείνα, οι δε θεοί να στερηθούν τις θυσίες και τις τιμές.

Ο Δίας αναγκάζεται τότε να στείλει στην Ελευσίνα τους θεούς, να ικετεύσουν την Δήμητρα να επιστρέψει στον Όλυμπο. Εκείνη, όμως, βουτηγμένη στη θλίψη, παραμένει αμετάπειστη. Δεν θα γυρίσει ποτέ ξανά στον Όλυμπο, ούτε και η γη θα φυτρώσει, εάν πρώτα δεν δει ζωντανή την κόρη της. Ο Δίας μεταφέρει στον Άδη την εντολή του, ώστε να κατευναστεί η μήνις της Δήμητρας εναντίον των αθανάτων. Ο Άδης θα ξεγελάσει πάλι την Περσεφόνη (μέσω της βρώσης ενός σπόρου ροδιού), ώστε αυτή να διαμένει τις δύο εποχές του χρόνου κοντά στη μητέρα της, αλλά τους τέσσερις μήνες στα έγκατα της γης.

Ο Ομηρικός Ύμνος ΙΙ περιγράφει την ανάβαση της Περσεφόνης από τον χθόνιο κόσμο, την άνοδό της στη γη και στο ουράνιο φως. Η σκηνή της αντάμωσης μητέρας και κόρης είναι λυτρωτική. Η Δήμητρα επιστρέφει μετά από αυτό στον Όλυμπο,  και ολόκληρη η γη γεμίζει με φύλλα, άνθη και καρπούς. Εκείνη την στιγμή η θεά Δήμητρα γνωστοποιεί στους βασιλείς της Ελευσίνας και στον ηγέτη Κελεό, την τέλεση των Ιερών Μυστηρίων. Τις ιεροπραξίες, όμως, αυτές κανείς δεν πρέπει να κοινολογεί: «Μέγα γάρ τι θεών σέβας ισχάνει αυδήν» (: στ. 479. Γιατί το μέγα σέβας στους θεούς δένει τη γλώσσα).

Τα Μυστήρια θεσπίστηκαν αμέσως μετά την πανηγυρική επιστροφή της Περσεφόνης από τον Άδη, και την αποκατάσταση των σχέσεων της Δήμητρας με τον Δία και τους Ολύμπιους θεούς. Η εδραίωση των Μυστηρίων γίνεται μέσα σε μια ατμόσφαιρα ανείπωτης χαράς, λόγω της ανάστασης της κόρης. Το χαρίεν συνιστά, επομένως, καθοριστικό αίτιο για την θέσπιση των Μυστηρίων, τα οποία αποτελούν τον δεσμό συμφιλίωσης του επάνω και του κάτω κόσμου, και το δημιούργημα μιας θεάς που γνωρίζει βιωματικά τι σημαίνει θάνατος. 

4. Το μήνυμα του μύθου

Ο εν λόγω μύθος προάγει το μήνυμα της σύζευξης του ουράνιου με το χθόνιο στοιχείο. Οι μυημένοι αποκτούν την επίγνωση ότι δεν έχουν τίποτε να φοβηθούν την ώρα εκείνη κατά την οποία η ψυχή απομακρύνεται από το σώμα. Ο θάνατος δεν συνιστά, δηλαδή, το βασίλειο του φόβου, εφόσον εκεί θα ξανασυναντήσουν την κόρη εκείνης που μόνη ανάμεσα στους θεούς γνώρισε τον πόνο της θανάσιμης απουσίας.

Η εξοικείωση με την έννοια του θανάτου ήταν απολύτως αναγκαία, καθώς στην κοινή πίστη των Ελλήνων ο θάνατος επρόκειτο για κάτι φρικτό, αποτρόπαιο. Τα Ελευσίνια Μυστήρια θεσπίστηκαν, επομένως, για να διαλυθεί ο φόβος που προκαλεί ο θάνατος. Επιτυγχάνεται, κατά συνέπεια, ένας εξευμενισμός προς τη μοίρα, ώστε αυτή να είναι πιο ευνοϊκή προς τον άνθρωπο.

Η εναλλαγή του ανήλιαγου μέρους με το επουράνιο ηλιακό τοπίο παρέχει στον άνθρωπο την ελπίδα μιας επιστροφής, ενός κύκλου ζωής που δεν τελειώνει ποτέ. Ίσως παρέχει ακόμη και την προσδοκία πραγματοποίησης ενός θαύματος, του θαύματος της ανάστασης… Η ιερότητα του μύθου αυτού έγκειται στη συνύπαρξη τριών επιπέδων, του κοσμικού, του χθόνιου και του ουράνιου. Τα επίπεδα αυτά διέρχονται από έναν άξονα, και συναντώνται σε ένα σημείο, σε ένα κέντρο. Το κέντρο αυτό είναι ιερό, λατρευτικό, καθώς συνυπάρχουν γήινες, θεϊκές και χθόνιες θεότητες που διαρκώς εναλλάσσονται. Γι’ αυτό το λόγο, το κυριότερο χαρακτηριστικό αυτών των τελετών ήταν η σωματική και η ψυχική κάθαρση, που εξασφάλιζε τον απόλυτο εξαγνισμό.

5. Ο όρκος σιωπής των Ελευσινίων Μυστηρίων

Κατά την διάρκεια ολόκληρης της αρχαιότητας οι μυημένοι όφειλαν να τηρούν τον νόμο σιωπής, ο οποίος απαγόρευε αυστηρά να αποκαλύψουν τα άρρητα μυστικά και όλα όσα συνέβαιναν μέσα στο Τελεστήριον. Ακόμη και ο Αισχύλος και ο Αλκιβιάδης, όταν παραβίασαν τον όρκο αυτό, κατηγορήθηκαν για ασέβεια.

Ο όρκος σιωπής και ο αθηναϊκός νόμος δεν επέτρεψαν την αποκάλυψη του πυρήνα των Ελευσινίων Μυστηρίων. Ένα πέπλο μυστηρίου καλύπτει ως τις μέρες μας τα σημαντικότερα τμήματά της, όσα δηλαδή απευθύνονταν αποκλειστικά στους μυημένους. Έτσι, είναι γνωστά αρκετά στοιχεία για τα τμήματα των τελετουργιών που ήταν ανοικτά σε όλους, όπως τα Μικρά Μυστήρια και ορισμένα των Μεγάλων Μυστηρίων. Σχετικά με τα τμήματα, όμως, που προορίζονταν αποκλειστικά για τους μυημένους, υπάρχουν μόνο αποσπασματικές και έμμεσες πληροφορίες.

Η τήρηση της σιωπής από τους αρχαίους μύστες λειτούργησε, κυρίως, ως ασκητικό μέσο πνευματικής μεταμόρφωσης. Σκοπός του όρκου - η εφαρμογή του οποίου αποτελεί όρο ακόμη και σήμερα σε πολλές θρησκείες - ήταν η βαθύτερη ένωση με το θείο πνεύμα, η άσκηση, και η επίτευξη αυτο-ενδοσκόπησης.

6. Δημόσια στοιχεία της τελετής

Εκτός των άρρητων, τα μεγάλα Ελευσίνια περιελάμβαναν και πολλές δημόσιες τελετές. Εορτάζονταν στον ναό της Δήμητρας στην Ελευσίνα κατά την 14η ημέρα του μήνα Βοηδρομιώνα (τον 3ο μήνα του αθηναϊκού ημερολογίου, το φθινόπωρο, σε αντίθεση με τα μικρά Ελευσίνια Μυστήρια που τελούνταν τον μήνα Ανθεστηριώνα που συμπίπτει με τον Φεβρουάριο). Το τυπικό της λατρείας διαρκούσε εννέα μέρες, όσο δηλαδή και η περιπλάνηση της Δήμητρας προς αναζήτηση της κόρης της.

Την πρώτη ημέρα μετέφεραν τα ιερά αντικείμενα από την Ελευσίνα στην Αθήνα, σε ναό που υπήρχε κάτω από την Ακρόπολη. Ακολουθούσαν οι διάφορες τελετουργίες, και την 6η ημέρα ξεκινούσε η Μεγάλη Πομπή από την Αθήνα, η οποία, μέσω της Ιεράς Οδού, έφθανε στην Ελευσίνα. Στην πομπή αυτή προηγείτο το Ξόανο του Ιάκχου, και γι’ αυτό όταν έφθανε στον ναό έψαλαν το Άσμα «Ίακχος». Οι δύο επόμενες ημέρες (7η και 8η) αποτελούσαν τις ημέρες μύησης. Κάποια στιγμή ένα εκθαμβωτικό φως πλημμύριζε την αίθουσα, υποχρεώνοντας τους μυημένους να κλείσουν τα μάτια. Την τελευταία ημέρα επέστρεφαν από την Ελευσίνα στην Αθήνα.

Η πομπή προς τη θάλασσα αποκαλείτο έλασις, δηλαδή πορεία ή απέλαση. Δεν επρόκειτο, επομένως, για μια απλή πομπή, αλλά ήταν εκδίωξη ή απομάκρυνση του κακού. Η πλύση στη θάλασσα (εμβύθιση) πιθανόν αποτελούσε καθαρμό, ενώ κάθε άνδρας έπαιρνε μαζί του τον δικό του Φαρμακό (: κάθαρμα, αποδιοπομπαίο τράγο), που ήταν ένας νεαρός χοίρος, τον οποίο στη συνέχεια θυσίαζαν. Ο χοίρος του καθαρμού αποτελούσε ένα τόσο σημαντικό τελετουργικό στοιχείο, ώστε όταν επιτράπηκε στην Ελευσίνα να κόψει το δικό της αυτόνομο νόμισμα, ως σύμβολο των Μυστηρίων της επέλεξε τον χοίρο. 

7. Ακμή και παρακμή του Ιερού

Το Ιερό της Δήμητρας και της Κόρης/Περσεφόνης υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα λατρευτικά κέντρα της αρχαιότητας. Στα χρόνια του νομοθέτη Σόλωνα (600 π.Χ.) τα Ελευσίνια Μυστήρια αναγνωρίστηκαν με νόμο ως αθηναϊκή γιορτή, και η οργάνωσή τους αποτελούσε ευθύνη της αθηναϊκής πολιτείας. Στους έντεκα περίπου αιώνες λειτουργίας του (7ος αι. π.Χ. - 4ος αι. μ.Χ.), το Ιερό αποτέλεσε έναν ζωντανό οργανισμό, που άλλαζε μορφή ανάλογα με τις μεταβολές της λατρείας και τις πρακτικές ανάγκες. Στη διάρκεια λειτουργίας του Ιερού πλήθος ανώνυμων και επώνυμων ανθρώπων μυήθηκαν στα Μυστήρια, χωρίς διάκριση φύλου, ηλικίας ή τάξης.

Με την επικράτηση του Χριστιανισμού και της νέας ιδέας για την μετά θάνατον σωτηρία, τα Μυστήρια παρήκμασαν και στη συνέχεια απαγορεύτηκαν. Την χαριστική βολή έδωσε η εισβολή των ορδών των Βησιγότθων (: του δυτικού κλάδου των νομαδικών γερμανικών φυλών που αναφέρονται συλλογικά ως ‘Γότθοι’) υπό τον Αλάριχο, που άφησε το Ιερό σωρούς από ερείπια και στάχτες.

Πιο συγκεκριμένα, η Ελευσίνα άρχισε να καταστρέφεται επί Δυναστείας των Αντωνίνων, που κυβέρνησε κατά την διάρκεια του 2ου αιώνα μ.Χ. Στη συνέχεια, ο βασιλιάς των Γότθων Αλάριχος Α΄ το 396, με τους Βησιγότθους και με τη συνοδεία Χριστιανών μοναχών, λεηλάτησε και ερήμωσε το ιερό της Ελευσίνας, εκδιώχνοντας το ιερατείο. Έτσι, εξάλειψε τα τελευταία απομεινάρια των Ελευσινίων Μυστηρίων, βάζοντας τέλος στην παράδοση των απόκρυφων θρησκευτικών τελετών.

Επίσημα οι γιορτές των Μυστηρίων της Ελευσίνας καταργήθηκαν το 392 μ.Χ. από τον αυτοκράτορα Μέγα Θεοδόσιο Α΄. Το Διάταγμά του για το κλείσιμο όλων των αρχαίων ιερών (και την κατάργηση των Ολυμπιακών Αγώνων) υπήρξε καταλυτικό, επιδιώκοντας εν γένει να καταστείλει την αντίσταση των οπαδών της παλαιάς θρησκείας στην επιβολή του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας.

8. Το εσχατολογικό νόημα των Ελευσινίων Μυστηρίων

Τα Ελευσίνια Μυστήρια ασκούν μια καταλυτική γοητεία, ίσως επειδή ένα μέρος τους παραμένει ως σήμερα ανεξιχνίαστο, ή ίσως επειδή σχετίζονται με την αθανασία της ψυχής - που συμβολικά παριστάνεται με ένα στάχυ από σιτάρι, το οποίο παρουσιαζόταν σε μια στιγμή κορύφωσης των μυστηρίων. 

Το μήνυμα της μυστηριακής λατρείας των Ελευσινίων Μυστηρίων ήταν αισιόδοξο. Μέσω της μύησης οι πιστοί  ξεπερνούσαν τον φόβο του θανάτου και είχαν πλέον την βεβαιότητα της μεταθανάτιας ζωής. Δια της μυητικής τελετουργίας οι θνητοί θα εξασφάλιζαν την προσωπική ευδαιμονία στη ζωή καθώς και την συγκατάνευση για αιώνια ευτυχία μετά τον θάνατο. Η διαβεβαίωση μιας καλύτερης μοίρας στον ζοφερό Κάτω Κόσμο είχε μεγάλη απήχηση. Αυτή η ελπιδοφόρα υπόσχεση έκανε τους ανθρώπους της εποχής εκείνης να συρρέουν κατά χιλιάδες στις τελετουργίες που γεφύρωναν το χάσμα ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο.

Τα Ελευσίνια Mυστήρια, εν τέλει, υπόσχονταν στους μυημένους την ευεργεσία της βασίλισσας του σκότους. Ακόμη περαιτέρω, διαβεβαίωναν ότι θα έβρισκαν στο επέκεινα ένα φως, παρόμοιο με εκείνο το υπέροχο θάμβος που τους έλουζε κατά την διάρκεια της τελετής και τους υποχρέωνε να αποστρέψουν το βλέμμα από τα γήινα. Η λέξη «μυστήριο», προερχόμενη από το ρήμα μύω, σημαίνει «κλείνω τα βλέφαρα». Σε αυτήν ακριβώς την κρυφή και βαθιά εσωτερικότητα εδράζονταν η ουσία της τελετής.

Τα Ελευσίνια, όπως και τα Καβείρια ή τα Ορφικά μυστήρια, και όλες αυτές οι μυστηριακές λατρείες, είχαν έντονο εσχατολογικό χαρακτήρα, δηλαδή υπόσχονταν στους μυημένους καλύτερη μοίρα μετά θάνατον από εκείνην που θα μπορούσαν να ελπίζουν οι αμύητοι. Στους μυημένους, μέσω της τελετουργίας, εδραιωνόταν η βεβαιότητα μιας μελλοντικής προοπτικής, μιας μακάριας αιωνιότητας.

Από τα Μυστήρια απουσίαζε εντελώς το βακχικό στοιχείο. Αντιθέτως, ανέδιδαν μια φρεσκάδα και μια απλότητα γοητευτική, την οποία το σύγχρονο άκρως ορθολογιστικό πνεύμα, μη μπορώντας να κατανοήσει, το απομαγεύει, το αποδυναμώνει, και - αδυνατώντας να το ερμηνεύσει - το εξοντώνει…

9. Από την αρχαία κάθαρση στην σύγχρονη βιομηχανική ρύπανση

Η Δήμητρα του Ομηρικού Ύμνου την επέλεξε, ακριβώς επειδή η περιοχή ήταν εντυπωσιακά ανθηρή και «ευώδης». Εκεί, κατά τον μύθο, η ίδια η θεά φύτεψε πρώτη σπόρους το έτος 1410 π.Χ. Στην θαλερή Ελευσίνα καλλιεργήθηκαν για πρώτη φορά τα δώρα της θεάς, τα δημητριακά… Και πλούτισαν οι σιτοβολώνες της…

Η γιορτή των Ελευσινίων Μυστηρίων σχετιζόμενη με τον κύκλο της ίδιας της ζωής, χάριζε στους μύστες δύναμη για να αντιμετωπίσουν το θάνατο. Όμως, κάποια κατάρα έπεσε πάνω στην περιοχή. Η αντιμετώπιση  της ζωής κάνει πολλές φορές τους ανθρώπους σκληρούς, άσκεφτους, αδυσώπητους και χωρίς μνήμη. Έτσι, έπεσαν σαν τρωκτικά στο τρυφερό χώμα της Ελευσίνας και το σπάραξαν. Έριξαν τα απόβλητα στην όμορφη θάλασσα και τη μόλυναν. Γέμισαν τον αέρα με δηλητήρια, τους ορίζοντές της με σκόνη και την έπνιξαν.

Στο ίδιο αυτό μέρος, στην Ελευσίνα, χρόνια μετά, αναπτύχθηκαν - και μάλιστα με ανελέητο τρόπο, ποδοπατώντας δηλαδή και εξουδετερώνοντας κάθε ίχνος παράδοσης - οι πιο μεγάλες βιομηχανίες της Ελλάδας, με καταστροφικές συνέπειες για την περιοχή και το ιερό. Η Ελευσίνα, οι μύθοι, κι οι θεότητές της, υπέκυψαν στην απόλυτη φθορά και την ταπείνωση των αισχρών κανόνων της αγοράς, καθώς ισοπεδωτικά κυριάρχησε αρχικά ο «Σάπων Ελευσίνος» (1875 το 1ο εργοστάσιο, και 1892 το 2ο, το οποίο λειτούργησε επάνω στην παρθένα μέχρι τότε παραλία), αλλά και τόσα άλλα.

Η περιοχή μεταμορφώθηκε, ραγδαία, σε ένα τερατούργημα της ελληνικής βαριάς βιομηχανίας. Ιδρύθηκε η «Ελληνική Εταιρεία Οίνων και Οινοπνευμάτων», που ίδρυσε εκεί το πρώτο ελληνικό εργοστάσιο τσιμέντου «Ο Τιτάν»  (1911). Μετά ιδρύθηκε η βιομηχανία με την επωνυμία «Χημικό Εργοστάσιο Χρωμάτων και Βερνικιών "Ίρις" κεραμοποιεία» (Καμίνια), κ.ά.

Ήδη, στα χρόνια της «φαινομενικής ευημερίας» εμφανίστηκαν τα πρώτα κρούσματα ρύπανσης, καθώς η θάλασσα γέμιζε ρύπους από το πετρέλαιο που ξεφόρτωναν τα πλοία για την τροφοδοσία των εργοστασίων. Στο Ψήφισμα του Κοινοτικού Συμβουλίου (28/06/1938), που ζητούσε από την κυβέρνηση Ιωάννη Μεταξά να πάρει μέτρα προστασίας, δεν υπήρξε συνέχεια. Η μόλυνση της πόλης είχε εισβάλει πλέον δυναμικά.  

Η «Χαλυβουργική Α.Ε.», η «Ελαιουργική» στην παραλία, το «Παγοποιείο», η «Ε.Β.Π.Α.», η «ΕΔΟΚ - ΕΤΕΡ», τα «Ναυπηγεία», επιβάρυναν περαιτέρω την περιοχή. Στην ευρύτερη περιοχή του Θριάσιου κατασκευάστηκαν τα «Διυλιστήρια Ασπροπύργου», και δίπλα τους η «Πετρογκάζ», η βιομηχανία «Χάλυψ» και τα «Ναυπηγεία Σκαραμαγκά». Το 1969 άρχισε η λειτουργία των «Ναυπηγείων Ελευσίνας», ανήκοντας άλλοτε στο Ελληνικό δημόσιο και άλλοτε σε ιδιώτες.

Τον μακρύ κατάλογο της αισχρής εκμετάλλευσης της Ελευσίνας συμπλήρωσε το 1973 η «Πετρόλα Α.Ε.», που κατέλαβε έναν χώρο 1.800 στρεμμάτων, με 84 δεξαμενές αποθήκευση πετρελαιοειδών, συνολικού όγκου 3.600 κυβικών μέτρων. Τα απόβλητα του τεράστιου εργοστασίου έδωσαν την χαριστική βολή στην θάλασσα και την ατμόσφαιρα της Ελευσίνας. Μαζί με άλλες, μικρότερου εύρους βιομηχανίες («Αγροτική - Αλιευτική», «Α.Β.Ε.Ε.», «Διαλυτήρια Πλοίων», «Ξυλεμπορική», «Υαλουργεία», κ.ά.), κατέπεσαν επάνω στο αλλοιωμένο σώμα της περιοχής.

Η δεκαετία του 1980 και του 1990 επέφερε ορισμένες ανατροπές, καθώς πολλές απ’ τις υπάρχουσες βιομηχανίες αναγκάστηκαν να κλείσουν, ενώ άνοιξαν άλλες μικρότερες. Τα εργοστάσια παραγωγής μετατράπηκαν σε αποθήκες και σε ανενεργούς βιομηχανικούς χώρους. Έμεινε το κουφάρι της Ελευσίνας, με ορισμένες βιομηχανίες σε πλήρη λειτουργία, άλλες σε αγωνιώδη αναμονή για την τύχη τους, και άλλες που έχουν αφήσει πίσω τους ως μοναδικό ίχνος της παρουσίας τους το εγκαταλελειμμένο κέλυφός τους.

 10. Επιλεγόμενα

Ποιο θα είναι, άραγε, το μέλλον; Τα κτήρια της βαριάς βιομηχανίας που έμειναν ως μνημεία της πόλης της Ελευσίνας, θυμίζουν το πρόσφατο παρελθόν της, τα βαριά λάθη των κυβερνήσεων και την ασυδοσία των ιδιωτών. Σηματοδοτούν, όμως, ταυτόχρονα τις μεγάλες μελλοντικές δυνατότητες του τόπου. Μπορούν όλα να αλλάξουν. Και από πόλη άκρως εκμεταλλευμένη, που χρησιμοποιήθηκε ως βασικό βιομηχανικό κέντρο της χώρας, μπορεί η Ελευσίνα να αποτελέσει τον τόπο ο οποίος διαθέτει τη δυναμική να εφευρίσκει λύσεις και να αυτομετασχηματίζεται.

Άλλωστε, από την ολοκλήρωση του μεγάλου κύκλου της Γιορτής «2023 Ελευσίς, Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης», θα έχει μείνει ένα νωπό πολιτισμικό απόθεμα στην πόλη και στη νέα γενιά της Ελευσίνας. Τα καλλιτεχνικά έργα, οι χώροι, και κυρίως οι νεανικές ομάδες που δημιουργήθηκαν και έδρασαν εκεί κατά την διάρκεια της Γιορτής, δίνουν την ελπίδα μιας δημιουργικής συνέχειας. Το έμψυχο υλικό, οι νέοι, ανέπτυξαν εθελοντικές πρωτοβουλίες, καλλιτεχνικές, αθλητικές και άλλες πολλαπλές δράσεις, επιδιώκοντας την ενδυνάμωση της τοπικής κοινωνίας. Ίσως η λήξη των εκδηλώσεων να σηματοδοτήσει μια νέα αρχή. Η πόλη της Ελευσίνας έχει σπουδαία ιστορία, αλλά δεν είναι μόνο μια μνήμη, δεν είναι μόνο τα αρχαία και η βιομηχανική εικόνα της, δηλαδή το παρελθόν, αλλά είναι ακριβώς και το «τώρα» των νέων της.

Φωτογραφίες της Κ.Γ. από τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας