Πώς η επανεξέταση διαχρονικών έργων οδηγεί σε μια καλύτερη κοινωνία

Με αφορμή τη συζήτηση που άνοιξε στον μικρόκοσμο των ελληνικών social media περί σεξισμού στη «Μεγάλη Χίμαιρα» του Μ. Καραγάτση, δύο δημοσιογράφοι επιχειρηματολογούν σχετικά με το εάν έχει νόημα να αντιμετωπίζουμε τα έργα τέχνης με βάση τα μέτρα του σήμερα. 

«Σε αποκαλούν "woke" όταν ξεμπροστιάζεις οτιδήποτε κακοφορμισμένο υπάρχει εκεί έξω»

Από τη Φώφη Τσεσμελή (Δημοσιογράφος, συνιδρύτρια Matterz)

Πιστεύω πως τα καλλιτεχνικά, πολιτιστικά, λογοτεχνικά, κινηματογραφικά, τηλεοπτικά, κτλ. έργα του παρελθόντος πρέπει σαφέστατα να κρίνονται ανάλογα με την εποχή που δημιουργήθηκαν. Αυτό δε μας απαγορεύει, όμως, να τ' αναλύουμε, να τα συζητάμε με σημερινούς όρους, χωρίς την παραμικρή διάθεση να τα «διορθώσουμε» ή να τα επαναπροσδιορίσουμε, αλλάζοντάς τα. Θεωρώ πως είναι μία από τις πιο άμεσες και εμπεριστατωμένες πρακτικές για να δούμε μέσω των νέων δεδομένων πόσο πολύ έχουμε προχωρήσει ως κοινωνία και ανθρωπότητα… ή όχι. Ποτέ δεν είναι αργά να χρησιμοποιήσουμε τα έργα του παρελθόντος ώστε να σταματήσουμε να αναπαράγουμε το μίσος, τη βία, την ανισότητα, τον αποκλεισμό και τις «παραδόσεις» που ανήκουν σε άλλες εποχές.

Αυτό που πραγματικά με λυπεί, όμως, είναι η τυφλή πόλωση που δημιουργούν αυτά τα θέματα όταν εγείρονται, συνήθως στα κοινωνικά δίκτυα αλλά και εκτός. Κι εκεί πρέπει να διατηρήσουμε την αντικειμενικότητα και την νηφαλιότητά μας, ώστε να εντοπίσουμε ουσιαστικά από πού προέρχονται αυτές οι αντιδράσεις. Γιατί τις περισσότερες φορές θιασώτες και κοινωνοί τους είναι άνθρωποι με προνόμια, που αρνούνται πεισματικά να τα παραχωρήσουν, συνήθως αναπαράγοντας και διαιωνίζοντας τον κακοποιητικό λόγο ή οπτική που έχουν τα ίδια τα έργα που θεωρούν ότι πρέπει να υποστηρίξουν με νύχια και με δόντια.

Υπάρχουν, φυσικά, και οι άνθρωποι που δε διάβασαν ποτέ «εκείνο» το βιβλίο, «δεν είδαν την ταινία», αλλά συστρατεύονται τυφλά με το εκάστοτε κοπάδι, αφού αυτό τους υποδεικνύουν οι πολιτικές τους απόψεις, εκατέρωθεν. Το συγκεκριμένο θα το αφήσω ασχολίαστο, άλλωστε το έχει «σχολιάσει» σαφώς καλύτερα η επιστήμη της ιστορίας του ανθρωπίνου γένους σε αυτόν τον πλανήτη. Αναρρωτιέμαι συχνά γιατί αυτοί οι άνθρωποι δεν εξοργίζονται το ίδιο με τα βιβλία των γυναικών που γράφτηκαν με ανδρικό ψευδώνυμο για να καταφέρουν να υπάρξουν, ή τα καλλιτεχνικά έργα γυναικών, ΛΟΑΤΚΙ+ και υποεκπροσωπούμενων ατόμων που θάφτηκαν επιμελώς από το κραταιό αφήγημα μέσα στους αιώνες.

Υπάρχει ένα κύμα αντίδρασης που κριτικάρει και αντιστέκεται σθεναρά στη «woke κουλτούρα» και στην πολιτική ορθότητα, με κύριο επιχείρημα ότι θα ισοπεδωθούν όλα κι ότι αποτελούν τη νέα μορφή φασισμού. Αρχικά να πω πως βαριέμαι αφόρητα τον όρο «woke», όπως έχει εξελιχθεί. Πολύ μεταξύ μας, όμως, σε αποκαλούν «woke» όταν ξεμπροστάζεις οτιδήποτε κακοφορμισμένο υπάρχει εκεί έξω, όταν δεν είσαι ρατσιστής, μισογύνης, ομοφοβικός και μισαλλόδοξος, ως άνθρωπος. Η εξέλιξη πρέπει απαραίτητα να έρθει, αν και όταν το επιτρέψουν «εκείνοι», αφού «ξέρουν καλύτερα» κι έτσι μπορούν να αποφασίσουν για όλα μας. Πόσο μεγάλη θα είναι αυτή η «καταστροφή», τελικά, αν καταφέρουμε να ζήσουμε σε μία κοινωνία που όλα τα άτομα θα είναι ίσα, ισότιμα και ασφαλή.

«Καθημερινά γίνονται γύρω στις 60 επίσημες καταγγελίες για ενδοοικογενειακή βία»

Εντάσσοντας αυτή την πρακτική στην κουβέντα μας, φτάνουμε σε θλιβερά συμπεράσματα: αυτοί οι «μη woke» άνθρωποι επιμένουν να κλείνουν πεισματικά τα μάτια στο γεγονός ότι αρκετές από αυτές τις απόψεις, πρακτικές και συμπεριφορές που περιγράφονται στα «κλασικά» έργα, συνεχίζουν να υπάρχουν σήμερα. Σύμφωνα με την ελληνική αστυνομία καθημερινά γίνονται γύρω στις 60 επίσημες καταγγελίες για ενδοοικογενειακή βία και σχεδόν το 60% των Ελλήνων πιστεύει πως οι δουλειές του σπιτιού είναι «γυναικεία υπόθεση»*. Μόλις πριν από τέσσερις μέρες απαγορεύτηκε ο παιδικός γάμος στη Σιέρα Λεόνε. 320 τρανς άτομα δολοφονήθηκαν στις ΗΠΑ το 2023, με το 94% να είναι τρανς γυναίκες.

Δε βαυκαλίζομαι πως με αυτές τις γραμμές θ' αλλάξω απόψεις και τα μυαλά ανθρώπων, μάλλον δύσκολα περνάς τα στεγανά και σκαλίζεις μια χαραμάδα που επιτρέπει έστω και σε μια αχτίδα φωτός να μπει. Είναι μεγάλος αγώνας ν' αποδείξεις ακόμα και τα προφανή - το ότι, για παράδειγμα, ακόμα και αυτά τα άτομα που υπερθεματίζουν κατά της «πολιτικής κορεκτίλας» πολύ πιθανό ν' ανήκουν στην ομάδα των κατατρεγμένων και χαμένων, αν υπερισχύσουν οι απόψεις τους, αφού συνειδητά αγνοούν τη διαθεματικότητα της ίδιας τους της ύπαρξης.

Είναι «δυσάρεστο» και ρατσιστικό να λες ότι οι περισσότεροι που τα υποστηρίζουν αυτά είναι λευκοί άνδρες, προνομιούχες γυναίκες ή άτομα με ελλειπή εκπαίδευση. Ζούμε σε πολύ «πονηρές» εποχές, τα αποτελέσματα των Ευρωπαϊκών Εκλογών το απέδειξαν πέρα κάθε υποψίας. Όποιο δρόμο κι αν διαλέξουμε, το σίγουρο είναι πως στο τέλος της ημέρας θ' αναμετρηθούμε με τους ίδιους μας τους εαυτούς και με την ανθρωπιά μας.

*Έρευνα «Gender Divide», ΕΤΕΡΟΝ & King’s College London, Ιούνιος 2024