Τηλέμαχος Χυτήρης: Το ημερολόγιο ενός ταξιδιού

Με αφορμή την έκδοση της ποιητικής συλλογής του Τηλέμαχου Χυτήρη «Το Ταξίδι», επιχειρούμε μια επισκόπηση της πορείας της ζωής του.

Ανατολή ζωής στις Κουραμάδες

Ο Τηλέμαχος Χυτήρης είδε το φως της ανατολής στις 30 Αυγούστου του 1945, στο χωριό Κουραμάδες της Κέρκυρας, ένα χωριό ξεφυτρωμένο μες στη φύση, σχεδόν αφοσιωμένο στον εαυτό του, καθώς η συνοχή του δεν διασπάται από εθνικές θουρυβώδεις λεωφόρους. Το χωριό, απέχοντας μόλις 10 χιλιόμετρα από την πόλη της Κέρκυρας και έχοντας μόνιμο πληθυσμό που ανέρχεται περίπου στα 180 άτομα, δεν βάλλεται από την τουριστική τρώση του κοσμοπολίτικου νησιού, αλλά διατηρεί την παραδοσιακή ηρεμία του.

Η μάνα του, η κυρά Γιάννα, τον γέννησε σε μια δύσκολη εποχή, πάνω στα ρήγματα και στα ρημάγματα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της Γερμανικής Κατοχής, Βία και νοθεία, εξεγέρσεις κατά των προυχόντων, φτώχεια, αλλά και το όνειρο μιας καινούριας μέρας. Σε λίγο θα άρχιζε ο αιματηρός Εμφύλιος (1946-1949). Ο μικρός Τηλέμαχος, ωστόσο, έπαιζε ξυπόλητος με τους φίλους του, πεντεγούλι, κότσι, βόλους, ανύποπτος ακόμη για το αύριο. Στις αυλές και τους κήπους των Κουραμάδων, στον Επιτάφιο της Μεγάλης Εβδομάδας, στην γιορτή της Λαμπρής, στις μουσικές του νησιού, διαμορφωνόταν.   

Από τον παππού του, Θεόδωρο, που τού χάριζε γλαφυρές αφηγήσεις και δροσερά μήλα, ο μικρός Τηλέμαχος έμαθε να χαίρεται την ύπαρξη του ήλιου. Στην ταραγμένη πολιτικά εποχή, που δέσποζε ο βασιλικός ανήρ Σπυρίδων Θεοτόκης, ο παππούς ήταν υποστηρικτής του Γεράσιμου Λύχνου, βουλευτή του Κόμματος Φιλελευθέρων του Βενιζέλου. Όμως, - ω, της απογοητεύσεως! - προσχώρησε στην Ε.Ρ.Ε...

Ο πατέρας του, Γεράσιμος Χυτήρης, ανήκε στον προοδευτικό χώρο. Εντελώς αυτοδημιούργητος, κατάφερε να σπάσει τα όρια και να εξελιχθεί σε σημαντικό λόγιο της Κέρκυρας. Ως μαθητής ο πατέρας του είχε πάει δύο τάξεις στο Σχολαρχείο, όπου μάλιστα τον έντυσαν και παπαδοπαίδι. Η μεταρρύθμιση, όμως, του μεικτού Σχολαρχείου, τον υποχρέωνε εάν ήθελε να συνεχίσει, να μετακινηθεί στη Ζωσιμαία Σχολή των Ιωαννίνων, κάτι που ήταν οικονομικά ανέφικτο. Εγκατέλειψε τότε το σχολείο, αλλά δεν άφησε ποτέ τα βιβλία από τα χέρια του. Τον Γεράσιμο Χυτήρη ανακάλυψε ο Κώστας Δαφνής, ο οποίος έγραφε τα Κερκυραϊκά Νέα. Στάθηκε τυχερός, καθώς βρήκε εργασία ως υπάλληλος στο Πρατήριο Ένωσης Γεωργικών Συναιτερισμών που διέθετε προϊόντα για αγρότες. Έτσι, μπόρεσε να σπουδάσει τα παιδιά του, τον Θόδωρο που έφτασε να γίνει καθηγητής οικονομικών στο πανεπιστήμιο του York στην Αγγλία, και τον μικρότερο Τηλέμαχο. Αλλιώς θα είχαν μείνει στις Κουραμάδες, και όλο το υπόλοιπο ταξίδι τους θα είχε μείνει απραγματοποίητο.

Το ξύπνημα της εφηβείας

Το πρώτο ποιητικό βιβλίο που διάβασε ο Τηλέμαχος από την βιβλιοθήκη του πατέρα του είχε ένα εξώφυλλο έγχρωμο, με ένα γέρο με άσπρα γένεια και άσπρα μαλλιά. Ήταν το «Φύλλα Χλόης» (Leaves of Grass), η περίφημη ποιητική συλλογή του Αμερικανού ποιητή Walt Whitman, με όμορφες εικόνες από τη φύση της Αμερικής. Στο Γυμνάσιο ανακάλυψε τον Σολωμό και τα Σατιρικά του, τον Μαβίλη, τους Κερκυραίους λογοτέχνες, αλλά και τον Καβάφη. Σε αυτό συνέβαλαν οι καθηγητές, και ιδίως ο Γιάννης Σαρακηνός, φιλόλογος, που με τον ιδιόρρυθμο τρόπο του μύησε τους μαθητές του στην νεοελληνική πεζογραφία και στην ποίηση.

Τον Ιούλιο του ’65 ο νεαρός Τηλέμαχος έρχεται στην Αθήνα, προκειμένου να δώσει εισαγωγικές εξετάσεις για το Πανεπιστήμιο. Είναι η περίοδος των Ιουλιανών ’65, της ωμής παρέμβασης του παλατιού, του Αθανασιάδη - Νόβα, των αιτημάτων 1-1-4 και 15% για την παιδεία. Την 21η Ιουλίου 1965  σε μεγάλη διαδήλωση φοιτητών στην Αθήνα, δολοφονείται ο 22χρονος φοιτητής Σωτήρης Πέτρουλας. Είναι η εποχή του κινήματος των Λαμπράκηδων, που, υπό τους ήχους των τραγουδιών του Μίκη Θεοδωράκη, υπήρξε ο δυναμικός προπομπός της φοιτητικής αντίστασης κατά της Χούντας των Συνταγματαρχών. Ταυτόχρονα, μια πολιτιστική άνοιξη λάμβανε εκρηκτικές διαστάσεις, με νέους δημιουργούς στη μουσική, το θέατρο, τις τέχνες. Ποιός νέος θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστος από αυτά τα συγκλονιστικά γεγονότα;

Ιταλία, η νέα πατρίδα

Ο Τηλέμαχος Χυτήρης δεν εισήχθη στο ελληνικό πανεπιστήμιο, και οι γονείς του αποφάσισαν να τον στείλουν να σπουδάσει στην Ιταλία, τι άλλο; Γεωπονική. Το 1966, ένα χρόνο πριν από την Χούντα, με μια βαλίτσα στο χέρι, επιβιβάστηκε στο καράβι «Κολοκοτρώνης», και αφού διέσχισε την Αδριατική, έφτασε στο Μπάρι. Στις 3 Νοεμβρίου πήρε μεταγραφή για το πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας, όπου τον υποδέχτηκε μια πόλη κατεστραμμένη.

Στις 4 και 5 Νοεμβρίου 1966 ο ποταμός Άρνος ο οποίος διαρρέει την Τοσκάνη, πλημμύρισε, προκαλώντας στην Φλωρεντία  και στην περιφέρεια τον θάνατο αδιευκρίνιστου αριθμού ατόμων (35-70), που χάθηκαν μες στη λάσπη. Το τραγικό γεγονός (έχοντας κατά κάποιο τρόπο μια οδυνηρή αναλογία με την σημερινή πλημμύρα στην Βαλένθια και την Μάλαγα), μεταξύ άλλων κατέστρεψε αριστουργήματα της τέχνης της Αναγέννησης, ενώ προκάλεσε κι ανεπανόρθωτες ζημιές σε σπάνια βιβλία και χειρόγραφα της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Χρυσαφικά, ασημικά, αντικείμενα, πτώματα ζώων και ποντίκια, έγιναν ένα με τη δυσοσμία και τη σαπίλα μέσα στους όγκους της γλοιώδους λάσπης, ζωντανεύοντας την Κόλαση του Δάντη (όπως περιγράφει ο ίδιος ο Χυτήρης στο πεζογράφημά του «Ημερολόγιο μιας επιστροφής»).

Το διεθνές πολιτιστικό πένθος για την Φλωρεντία ήταν μεγάλο, αλλά γρήγορα μετατράπηκε σε κύμα συμπαράστασης προς αυτήν. Ένα παγκόσμιο κίνημα χιλιάδων εθελοντών υπέρ της τέχνης, με αίσθημα διεθνισμού και μ’ ένα διάχυτο πνεύμα αλληλεγγύης, έσπευσε από πολλές χώρες και με κάθε μέσο. Παράξενοι επισκέπτες, άντρες και γυναίκες, νεαρής ηλικίας στην πλειοψηφία τους, θέλησαν να βοηθήσουν αφιλοκερδώς το λίκνο της ιταλικής Αναγέννησης στην διάσωση των θησαυρών του. Η Φλωρεντία, η πόλη των Μεδίκων (Medici), πιστή στην κοινωνική της ιστορία και στην παράδοση των εξεγέρσεων ήδη από τον Μεσαίωνα, αλλά και στο πλαίσιο του γενικότερου πολιτικού κλίματος της εποχής, ανέπτυξε ισχυρά κινήματα γειτονιάς.

Στην Βιβλιοθήκη δουλεύουν ακατάπαυστα, ξεθάβοντας με τα χέρια τους, υπό το φως των κεριών, βιβλία και χειρόγραφα από την λάσπη, και σχηματίζοντας αλυσίδες για την μεταφορά τους, ώστε να καθαριστούν και να υποστούν επεξεργασία με χημικές ουσίες συντήρησης. Πρόκειται για μια μεγαλειώδη κινητοποίηση, που αργότερα χάρισε στους πρωταγωνιστές της το προσωνύμιο «Angeli del fango» («Άγγελοι της λάσπης»). Ο Χυτήρης ήταν εκεί, μαζί με φοιτητές από όλα τα μέρη του κόσμου και κυρίως από χώρες με δικτατορικά καθεστώτα (όπως Φράνκο-Ισπανία, Σαλαζάρ-Πορτογαλία, Σάχης Παχλαβί-Περσία, κ.ά. Για τους «Άγγελους της λάσπης» βλ. κυρίως την ταινία "Per Firenze" του Φιορεντίνου Franco Zeffirelli (1966) με συγκλονιστικές εικόνες της καταστροφής και αφηγητή στην ιταλική γλώσσα τον Richard Burton, στον σύνδεσμο  https://www.youtube.com/watch?v=bVAyuwirsYc).

Εκεί, ο Χυτήρης είχε την τύχη να πέσει στα χέρια του και να αποκαταστήσει το βιβλίο Η Λύρα. Ωδαί Α. Κάλβου Ιωαννίδου, εν Γενέβη αω (1824), καθώς και ένα πρωτοσέλιδο ιταλικής εφημερίδας του ‘40 με τιτλο Corfu occupata. Το γεγονός είχε τη σημειολογία του, όπως θα έλεγε και ο καθηγητής του Umberto Eco, που ερχόταν μια φορά την εβδομάδα από το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια και δίδασκε στη Φλωρεντία. Μετέπειτα ο Χυτήρης προσελήφθη στη Βιβλιοθήκη από τον διευθυντή της, καθηγητή και φιλέλληνα E. Casamassima. Με την έκτακτη απασχόληση μπορούσε κάπως να αντιμετωπίζει την ούτως ή άλλως φτωχή φοιτητική ζωή του.

Το 1967, δυό μόλις Κυριακές μετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας στις 21 Απριλίου του 1967, διοργανώθηκε από τον Σύλλογο των Ελλήνων Φοιτητών, του οποίου Γραμματέας ήταν ο Τηλέμαχος Χυτήρης, μεγάλη αντιδικτατορική διαδήλωση στην Φλωρεντία, με μεγάλη συμμετοχή Ελλήνων φοιτητών από όλη την Ιταλία. Η δικτατορία στην Ελλάδα μετέδωσε την είδηση, αναφέροντας ονομαστικά τους διοργανωτές, και υποστηρίζοντας οτι «αναρχικοί, αντεθνικοί,  μαλλιάδες, διαδήλωσαν κατά της πατρίδας μας στην Φλωρεντία».

Οι συνέπειες υπήρξαν άμεσες. Του ακύρωσαν το διαβατήριο, του έκοψαν το συνάλλαγμα σπουδών, δεν έδιναν στους γονείς του διαβατήριο, ενώ «μπράβοι» τους απειλούσαν στο εξωτερικο. Το 1970 στη Τζένοβα ο Κώστας Γεωργάκης, Κερκυραίος φοιτητής, κάτω από απειλές και βία που του ασκούσαν, αυτοπυρπολήθηκε σε ένδειξη διαμαρτυρίας για το καθεστώς της Χούντας (Κωνσταντίνας Γογγάκη, Κώστας Γεωργάκης, 23 Αυγ. 1948 - 19 Σεπτ. 1970: «Η φωτεινή περίληψη του δράματός μας»,
Έθνος, 19.09.2023, στο: https://www.ethnos.gr/opinions/article/280251/kostasgeorgakhs23aygoystoy194819septembrioy1970hfoteinhperilhpshtoydramatosmas). Η απελπισμένη προσπάθεια όλων ήταν να γίνει γνωστό το πρόβλημα της στρατιωτικής δικτατορίας στην Ελλάδα πιο πέρα από τα γεωγραφικά όριά της.

Η Γεωπονική και η Ιταλία διήρκεσαν οκτώ έτη, 1966-1974. Οι Ιταλοί ήταν πνευματικά ανεπτυγμένοι, και η ξένη χώρα είχε γίνει γρήγορα και δική του. Η Φλωρεντία συνιστούσε το μεγάλο λιμάνι, από το οποίο εξαρτήθηκε η κατοπινή διαδρομή της ζωής του. Αλλά, έπρεπε να φύγει για εκεί που ανήκε. Έτσι, μετά το πτυχίο του και τις εμπειρίες του αντιδικτατορικού αγώνα, ο Τηλέμαχος Χυτήρης πήρε την απόφαση να επιστρέψει στην Ελλάδα. Ο τόπος που τον προσέλκυε και το χώμα που ήθελε να πατάει ήταν το ελληνικό. Τον Ιούνιο του ‘74 άφησε πίσω τα χρόνια της φοιτητικής του ζωής, και επέστρεψε στην Ελλάδα.

Εκεί, με τον καιόμενο Φοίνικα που υπέκλεψε η Χούντα για να «διανθίσει» το παραπλανητικό μήνυμά της, βρήκε ο Χυτήρης την Ελλάδα των αντιφάσεων. Τα υπαρκτά και τα διαχυμένα υπολείμματα της Χούντας έβλεπαν παντού συνωμοσίες, με ζωντανό και απειλητικό τον κομμουνιστικό κίνδυνο. Κι εκείνος, έπρεπε να απολογείται για κάθε κίνηση ή πρόθεση ή ακόμη για τις ενδόμυχες σκέψεις του. Κυρίως, όμως, έφερε βαρέως για τους εθνικόφρονες, τον τίτλο του «αρραβωνιαστικού» Εκείνης, της «κομμουνίστριας»...

 Μαρία Φαραντούρη. Η Μούσα

Ο Τηλέμαχος Χυτήρης γνώρισε την Μαρία Φαραντούρη τα Χριστούγεννα του 1968 στη Ρώμη, καθώς το τυχαίο είναι συχνά και αναγκαίο. Εκείνη, νεαρό και χαρισματικό κορίτσι, ήρθε για μια συναυλία. Η Μαρία είχε γνωρίσει τον Θεοδωράκη ήδη το 1963, στα δεκαέξι της (γενν. 1947), και ο Μίκης την θεώρησε πάραυτα «ιέρειά» του. Αποτελώντας έκτοτε αναπόσπαστο μέλος του γκρουπ του, η ρομαντική αλλά δυναμική Μαρία έδινε συναυλίες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, χωρίς ακόμη να έχει την επίγνωση της ιστορικότητάς της. Με την επιβολή της δικτατορίας στις 21 Απριλίου του 1967, ο Θεοδωράκης είχε περάσει και πάλι στην παρανομία, η μουσική του απαγορεύτηκε και ο ίδιος συνελήφθη. Είχε, ωστόσο, προλάβει να στείλει κρυφά στη Μαρία ένα μήνυμα, συμβουλεύοντάς την να φύγει για το εξωτερικό.

Το 1968 ο Τηλέμαχος ήταν εικοσιδύο και η Μαρία είκοσι χρονών. Της πρότεινε να έρθει με την μουσική ομάδα την άνοιξη του ’69, να δώσει μια συναυλία στην Φλωρεντία, προς τιμήν της Ελλάδας, της χώρας όπου γεννήθηκε η δημοκρατία. Και εκείνη δέχτηκε. Τότε ο Τηλέμαχος, ως Γραμματέας του Συλλόγου Ελλήνων φοιτητών της Ιταλίας, έπεισε τον Δήμαρχο της Φλωρεντίας, και κανόνισε τη διοργάνωση. Η αντιστασιακή συναυλία δόθηκε στο Palazzo Vecchio, το αναγεννησιακό δημαρχείο της Φλωρεντίας, και είχε μεγάλη απήχηση. Ο Τηλέμαχος παρουσίασε το πρόγραμμα, ενώ μετέφρασε και τα τραγούδια στα ιταλικά. Ύστερα, το καλοκαίρι, διοργανώθηκε  μια σειρά από συναυλίες της Φαραντούρη, στην Τοσκάνη, στην Πίζα, στο Λιβόρνο, κ.ά.

Εκεί πλέχτηκε το ωραίο ειδύλλιο. Του αιώνιου έρωτα και της ζωής. Ανάμεσα σε μουσικές και οράματα για το μέλλον. Εκείνος, την γοήτευσε με όσα εξέπεμπε η φλογερή και ποιητική ματιά του. Εκείνη, ως παθιασμένη ιέρεια, τον σαγήνεψε με τα άρρητα μυστικά και τους συμβολισμούς στο τραγούδι της (βλ. Κωνσταντίνας Γογγάκη, «Η Μαρία Φαραντούρη της δωρικότητας και των συγκινήσεων», Έθνος, 06.01.2022, στο  https://www.ethnos.gr/opinions/article/190133/hmariafarantoyrhthsdorikothtaskaitonsygkinhseon). Η Μαρία Φαραντούρη, παλλόμενη, με τους αιθέριους ήχους και την παρουσία της, υπήρξε η Μούσα του. Μήπως για Εκείνη έγινε ποιητής;

Η Μαρία Φαραντούρη εγκαταλείπει, στη συνέχεια, λόγω της Χούντας την Αθήνα, και αυτοεξορίζεται στο Παρίσι. Συμμετέχει αφιλοκερδώς σε μεγάλο αριθμό συναυλιών, τα έσοδα των οποίων διοχετεύονται στην αντιδικτατορική δράση ή στις οικογένειες των φυλακισμένων κι εξόριστων, και γίνεται σύμβολο αντίστασης και ελπίδας. Το 1972, με μεσολάβηση του Χατζιδάκι, τής παραχωρείται 48ωρη άδεια για να επιστρέψει στην Ελλάδα, προκειμένου να δώσει τον ύστατο χαιρετισμό στον πατέρα της, που έφυγε από τη ζωή κατά την δικτατορία.

Η 24η Ιουλίου 1974 είναι η ημέρα που έπεσε η επτάχρονη Δικτατορία των Συνταγματαρχών. Με την πτώση της Χούντας ο Θεοδωράκης και η Φαραντούρη επιστρέφουν τον Αύγουστο στην Ελλάδα. Με την παρουσία και τα τραγούδια τους προσφέρουν στιγμές έντονης συγκίνησης στον διψασμένο κόσμο, που γιορτάζει μαζί τους την απελευθέρωση από τα επτά χρόνια ανελευθερίας, βίας και αυταρχισμού.

Ο γάμος του Τηλέμαχου και της Μαρίας έγινε το 1985, λίγο πριν τον ερχομό του Στέφανου, που γεννήθηκε ανήμερα της εθνικής εορτής της 28ης Οκτωβρίου. Το γεγονός της γέννησης του γιού τους την συμβολική αυτή ημερομηνία, σχολίασε με το γνωστό του πνεύμα ο Μάνος Χατζιδάκις, στο περιοδικό «Τέταρτο»: «Εθνική εορτή (συνήθης ετησία). Έκλειψη ολική Σελήνης (ασυνήθης). Γεννήθηκε ο γιος της Μαρίας της Φαραντούρη και του Τηλέμαχου Χυτήρη. Το μόνο πρωτογενές γεγονός της ημέρας. Να τους ζήσει. Μ’ όλες μας τις ευχές. Μ’ όλη μας την καρδιά. Μ’ όλη μας την αγάπη».

Ο έρωτας των δύο νέων, παρά τις αντιξοότητες, κράτησε για πάντα. Ίσως το μυστικό για τη διάρκεια του χρόνου στην σχέση τους να βρίσκεται μεταξύ άλλων στην ελευθερία και στον χώρο που άφησαν ο ένας στον άλλον. Αλήθεια, όμως, αν δεν την είχε γνωρίσει, κι αν δεν τον είχε ξεχωρίσει, δεν θα ήταν η ζωή τους άλλη από αυτήν που έζησαν.

Ανδρέας Παπανδρέου. Ο εμπνευστικός

Τον Ανδρέα Παπανδρέου ο Τηλέμαχος Χυτήρης είδε για πρώτη φορά στην Φλωρεντία, το 1970, όταν ο Παπανδρέου, γύρω στα 50,­ έδινε τον δικό του αγώνα στα φοιτητικά αμφιθέατρα της Ευρώπης. Ανήκοντας αρχικά στην αριστερή συσπείρωση του ΠΑΜ ο μετέπειτα ιδρυτής του ΠΑΚ, με τον οίστρο της εποχής έδωσε μια ομιλία προς τους φοιτητές στο Palazzo Medici Ricardi, η οποία εντυπωσίασε Έλληνες και Ιταλούς λόγω της ζωντάνιας, της ευχέρειας λόγου και της αμεσότητάς του. Ο Χυτήρης αναγνώρισε επάνω του τα χαρακτηριστικά ενός ηγέτη.

Το 1982, 13 χρόνια αργότερα, συναντήθηκαν σε μια επίσημη επίσκεψη του Παπανδρέου στην ελληνική πρεσβεία στο Βουκουρέστι. Ο Χυτήρης ήταν τότε Ακόλουθος Τύπου της πρεσβείας. Ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν ο Πρωθυπουργός της Ελλάδας. Ο Παπανδρέου θυμόταν λεπτομέρειες από την ομιλία του στη Φλωρεντία και το εκεί πέρασμά του, αλλά όχι βέβαια πρόσωπα, ούτε τον φοιτητή Χυτήρη. Η ζεστή αυτή συνάντηση, η συνομιλία και οι κοινές μνήμες, οδήγησαν σε μια προσωπική σχέση.

Ο Ανδρέας Παπανδρέου έδωσε το δικό του στίγμα στην περίοδο της Μεταπολίτευσης και έγινε δύο φορές πρωθυπουργός της Ελλάδας (21 Οκτ. 1981-2 Ιουλ. 1989 και 13 Οκτ. 1993-18 Ιαν. 1996). Περιέβαλε τον Χυτήρη με την πλήρη εμπιστοσύνη του. Στη Ρουμανία, παρότι η  πρεσβεία ήταν γεμάτη από ακροδεξιούς, ο Χυτήρης προλείανε με τους πρόσφυγες το έδαφος για την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης. Το ταξίδι του συνεχίστηκε στο Λονδίνο, ενώ ύστερα ως Αναπληρωτής Ειδικός Γραμματέας Υπ. Προεδρίας ανέλαβε την εποπτεία όλων των Γραφείων Τύπου. Τα επόμενα χρόνια συνέχισε ως Βουλευτής (από το 1993), Υπ. Τύπου. Υφ. Τύπου, Υπ. Αναπλ. Πολιτισμού, και σταθερά ο πολιτικός εκπρόσωπος του Πρωθυπουργού Α. Παπανδρέου.

Ο Χυτήρης ως εκπρόσωπος του Πρωθυπουργού, αντιμετώπιζε και ενημέρωνε τους δημοσιογράφουςμε εκείνο το νηφάλιο έως και μειλίχιο ύφος του που τον χαρακτηρίζει. Χωρίς να χάσει ποτέ τον αυτοέλεγχο. Χωρίς να υψώσει ποτέ την φωνή του, ούτε στις πιο δύσκολες στιγμές που δεν ήταν λίγες. Και δεν ενέδωσε ποτέ στις πιέσεις και στους «δαίμονες» της πολιτικής.

Ο Παπανδρέου θέλησε ο ανιδιοτελής και έμπιστος Χυτήρης να είναι δίπλα του και στην ασθένειά του, στο νοσοκομείο Χέρφιλντ, όπου στις 30 Σεπτεμβρίου 1988, υπεβλήθη από τον Αιγύπτιο Μαγκντί Γιακούμπ σε εγχείρηση ανοιχτής καρδιάς. Η πολιορκία του χώρου όπου νοσηλευόταν ο πρωθυπουργός από τα μέσα ενημέρωσης, η διεξαγωγή ενός αδυσώπητου παιχνιδιού εξουσίας στο προσκεφάλι του, και η αποκάλυψη της προσωπικής του ζωής, μεγιστοποίησαν την ευαλωτότητά του Παπανδρέου. Ωστόσο, ο Χυτήρης χειρίστηκε και την φάση αυτή με διακριτικότητα κι εγκράτεια.

Στις πρόωρες εκλογές τον Οκτώβριο του 1993, ο Ανδρέας Παπανδρέου, απαλλαγμένος πλέον από τις κατηγορίες του Ειδικού Δικαστηρίου για την υπόθεση Κοσκωτά, επέστρεψε θριαμβευτικά στην εξουσία με ποσοστό 47%. Ο Χυτήρης όλα αυτά τα χρόνια παρέμεινε σταθερά κοντά του. Υπήρξε μάλιστα ο άνθρωπος που, στις 23 Ιουνίου 1996, όταν ο Παπανδρέου υπέστη οξύ ισχαιμικό επεισόδιο στο σπίτι του στην Εκάλη και έφυγε από τη ζωή, του έκλεισε τα μάτια.

Η ζωή ως ταξίδι

Ο Τηλέμαχος Χυτήρης είχε την τύχη, επομένως, να ζήσει κοντά με δύο ιερά τέρατα, το ένα του πολιτισμού και το άλλο της πολιτικής. Η Μαρία Φαραντούρη ξεπέρασε τα όρια της καλλιτεχνίας και της Ελλάδας, και ταυτίστηκε με το όραμα της αντίστασης σε πολλές περιοχές του κόσμου. Εξέφρασε την εποχή της. Και ο Ανδρέας Παπανδρέου, οραματιστής ο ίδιος, ενέπνευσε και ριζοσπαστικοποίησε τον λαό σε μεγάλο βαθμό. Καθόρισε την εποχή του. Ο Χυτήρης αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο στον οποίο στηρίχτηκε συναισθηματικά η Φαραντούρη, και έναν βράχο για την σταθερή υποστήριξη του Παπανδρέου.

Το 2012 ο Χυτήρης αποχώρησε από την πολιτική, η οποία με τα νέα δεδομένα έπαψε να τον εκφράζει. Κατά τον ίδιο, η πολιτική πρέπει να είναι μια μορφή πρωτοπορίας, και όχι απλώς μια διαχειριστική λειτουργία. Θα πρέπει, επομένως, η πολιτική να επανέλθει στο επίκεντρο της κοινωνικής ζωής. Για να γίνει, όμως, αυτό, και για να εμπνέει είναι απαραίτητο ο πολιτικός ηγέτης, ανάμεσα σε άλλα προτερήματα, να μην επιτρέπει την παρείσφρηση των οικονομικών κέντρων στην πολιτική, να εκφράζει με ειλικρίνεια τις απόψεις και το όραμά του και να είναι τολμηρός ως προς την υλοποίησή τους.

Η ζωή του Τηλέμαχου Χυτήρη υπήρξε ένα συνεχόμενο ταξίδι, γεμάτο καράβια, εμπειρίες και συναισθήματα. Συνάντησε σπουδαίες προσωπικότητες. Έχοντας ως κέντρο την Μαρία και τον εξαιρετικό μουσικό γιό τους Στέφανο, ο οποίος σπούδασε experimental progressive jazz στη Νέα Υόρκη, συναναστράφηκε με έναν σημαντικό κοινωνικό περίγυρο. Το ευρύ ανθρώπινο φάσμα εκτείνεται σαν πολύχρωμο ουράνιο τόξο, στον πολιτικό, πολιτιστικό και πνευματικό χώρο, από τον Θεοδωράκη και τον Χατζιδάκι έως την Μελίνα, από τον Γιάννη Ρίτσο έως τον Αναγνωστάκη, από την Ειρήνη Δενδρινού στην Κέρκυρα έως τον Ιάσωνα Δεπούντη... Ποιητές, πολιτικοί, σημαντικοί άνθρωποι του πνεύματος και των τεχνών εμπλούτισαν την γνώση, τον χαρακτήρα και την θεώρησή του.

Η πνευματικότητά του υπήρξε η ψυχική του θωράκιση, η προστασία του, καθώς του δημιούργησε μια στάση ζωής. Οι δύο αξίες, πολιτισμός και δημοκρατία, δημιούργησαν τη στάση αυτή. Το πολιτιστικό του υπόβαθρο και η συμμετοχή του στην υποστήριξη της δημοκρατικής ιδεολογίας, τον οδήγησαν στο να συνδυάσει ποίηση και πολιτική, και στο να αισθάνεται οτι πληρούται ως άνθρωπος.

Η ποίηση και η πεζογραφία

Ο Τηλέμαχος Χυτήρης εκτός από την έγνοια του για τους κοινωνικούς αγώνες, παράλληλα εστιάστηκε στον χώρο της ποίησης και της πεζογραφίας. Άρχισε να γράφει ποίηση το ’69 με ’70, στα χρόνια που ήταν στην Ιταλία. Ήδη το 1973 εξέδωσε την πρώτη του ποιητική συλλογή, τα «Ποιήματα εκ προμελέτης», στον Κέδρο. Ο Γιάννης Ρίτσος ήταν εκείνος που ενέκρινε τα ποιήματα, συνιστώντας του να γράφει κάθε μέρα... Με την έκδοση αυτή αποκάλυψε μια φλέβα δημιουργική, μέσω της οποίας εκφράζει τις μύχιες σκέψεις του. Ως σήμερα έχει εκδώσει εννέα ακόμη ποιητικές συλλογές, που έχουν μεταφρασθεί σε πολλές ξένες γλώσσες, καθώς και το πεζογράφημα «Ημερολόγιο μιας επιστροφής» (Μελάνι, Αθήνα, 2017). Εξάλλου, έχει μεταφράσει του Γιώργου Σαραντάρη τα «Ιταλικά Ποιήματα» και εκδώσει τον συγκεντρωτικό τόμο των «Ποιημάτων» του (Εστία, Αθήνα, 2023).

Το απολαυστικό «Ημερολόγιο μιας επιστροφής» αποτελείται από τρία αφηγήματα, που ως χρονικό ορίζοντα κυρίως έχουν την περίοδο μετάβασης από την δικτατορία στην μεταπολίτευση. Σε μια εποχή ευμετάβλητη και ασταθή, κατά την οποία τα χουντικά κατάλοιπα είναι διάσπαρτα στο κομματικό κράτος, ο Τηλέμαχος Χυτήρης καταθέτει την προσωπική του ματιά για την γεμάτη εναλλαγές και συγκινήσεις εποχή. Στο τρίτο αφήγημα ο ίδιος είναι ο επισκέπτης του βασανιστή της Χούντας, που άλλοτε ήταν κραταιός, αμείλικτος, και που παρότι έχει πια καταρρεύσει, ωστόσο επιμένει να διατηρεί τις εμμονές και τις ψευδαισθήσεις του...

Ο πεζός λόγος του Τηλέμαχου Χυτήρη διαθέτει μια κινηματογραφική αμεσότητα, και ρέει. Αποσυμπιέζει το δραματικό, μ’ έναν τρόπο φυσικό, συχνά με την πρόκληση ενός μειδιάματος, ή αντιστρέφει αίφνης το δραματικό φέρνοντας σε πρώτο πλάνο άλλες ζωντανές εικόνες. Η «ιατρική συνταγή» που του προτείνεται στο 2ο αφήγημα από τον στρατιωτικό γιατρό, προξενεί μεν ως αυθόρμητη αντίδραση το γέλιο, αλλά κρύβει μια ολόκληρη νεοελληνική νοοτροπία, της επιδίωξης του ατομικού βολέματος «ποιούμενοι την νήσσαν». Η μικροαστική αυτή προτροπή απευθυνόμενη στους νέους, ακόμη και σήμερα, αποσκοπεί στην αποσιώπηση της αλήθειας και στον συμβιβασμό τους, ώστε να μην ενοχλούν το σύστημα.

Στην ποίηση, κατά την πολύχρονη πορεία του, η γραφή του Τηλέμαχου Χυτήρη αλλάζει φόρμες. Στην δεύτερη π.χ. συλλογή του, με τίτλο «Θέμα» (Πλέθρον, 1978), επιχειρεί μια πειραματική ποίηση, που την χαρακτηρίζει ένα παιχνίδι με τις λέξεις και μια κινηματογραφική απροσδιοριστία. Γενικά, ήθελε να κάνει μια «ομιλούσα ποίηση» όπως την ονομάζει ο ίδιος, Να είναι δηλαδή γραπτή, αλλά να σου μιλάει, κάτι που πετυχαίνει με την τελευταία του ποιητική συλλογή «Το Ταξίδι».

«Το ταξίδι» εκδόθηκε τον Ιούλιο 2024 από την Εστία, και αποτελείται από επτά ενότητες με 63 ολιγόστιχα ποιήματα. Ο ίδιος είναι μέσα στην ποίησή του, αλλά με μια διακριτική απόσταση. Εισέρχεται με μια οικειότητα κι ύστερα φεύγει, παραμένοντας ωστόσο στην περιγραφή, χωρίς δηλαδή να είναι ο ίδιος απών ή κάτι το απόμακρο. Περιγράφει την ποίησή του εκ των ένδον, αποφεύγοντας πάντως να γίνει υποκειμενικός. Σπάζει αυτήν την απόσταση μόνο στην ερωτική ποίηση, σαν να τον παρασέρνει το πάθος.

Η ποίησή του συγκινεί, χωρίς ωστόσο να καταφεύγει σε υπερβολές ή σε δραματοποίηση. Ξαναζεί έντονες στιγμές, αναβιώνει συγκινήσεις, κατακλυσμένος από ζωηρές μνήμες. Κυριαρχεί η νοσταλγία, η ενδόμυχη επιθυμία να ξαναζήσει κανείς το γεγονός, ελπίζοντας οτι θα το ζήσει καλύτερα. Επιλέγει και χρησιμοποιεί λέξεις απλές, οικείες, αλλά και σπάνιες, που έχουν έναν ήχο ασυνήθιστο, σαν μουσική. Παίζει, με τις λέξεις, και με τα σημεία στίξεως. Παίζει με το χρόνο. Μερικές φορές είναι σαν να τον προκαλεί...

Το πιο δυνατό σημείο του Τηλέμαχου Χυτήρη στην ποίηση είναι η τελευταία φράση. Η φράση με την οποία κλείνει το ποίημα είναι συνήθως μια απρόσμενη, σχεδόν ασύνδετη με το ποίημα, σκέψη, που αιφνιδιάζει, απογειώνοντας το νόημα. Το δυνατό κλείσιμο αποτελεί μια κορύφωση, όπως ο επίλογος -κάθαρση στην αρχαία τραγωδία, μια τεχνική, συνεπώς, δύσκολη και ένα προσόν αναζητούμενο. Και, κάτι που έχει την σημειολογία του, είναι οτι «Το ταξίδι» το αφιερώνει «στους συντρόφους μου ποιητές».

Επιμύθιο

Ως επιμύθιο, επιλέγουμε ένα ποίημα του Τηλέμαχου Χυτήρη, από «Το ταξίδι».

‘Επιθαλάμιο’

Σου χάιδεψα το μέτωπο, να δω αν έχεις πυρετό

Ήταν παγωμένο

Δεν είχες τίποτα πια, τίποτα, ούτε τον πυρετό σου

Την άλλη μέρα ήρθα να σε πάρω από το κρύο υπόγειο

«Κούκλα σού την έκανα» μου είπε ο στολιστής σου

«Της έβαλα και ρουζ στα μάγουλα, νυφούλα, έτοιμη να σου μιλήσει»

Α, ρε μάνα

γιατί μας κοροϊδεύουν έτσι;

Τι ήθελες κι εσύ πρωί πρωί να φύγεις;

«Σ’ το’ πα γιε μου,

πάω κάτω στον Κοντογιαλό να μαζέψω άγρια ρίγανη

για να σου φέρω να’ χεις»

*

Αστραφτερό τρέμουλο νερού

του κόσμου μήτρα

φωνή τραχιά, αλλόκοτη αγάπη

Άκου την περιπέτεια του θεριού στις πόρτες των γερόντων

άκου τα ξόρκια

Ποιος θα ενθαρρύνει τη ζωή όταν το σούρουπο θα φτάσει;

*

Οι νύχτες περνούσαν μία-μία

Οι μέρες μένανε αβάσταχτες στο μαγεμένο φως τους

Γρήγορα οι καιροί φέρνανε τάξη

μια βροχή, μια χιόνι, μια λιακάδα

άλλοτε εκτός κι άλλοτε εντός μας

Μετά τα ίδια

γιατί η επανάληψη είναι ο νόμος των ανθρώπων.