Βαλκανικός πολιτισµός και ταυτότητα

του Βασίλη Νιτσιάκου

Είναι γεγονός ότι εδώ και παραπάνω από έναν αιώνα τα Βαλκάνια αντιµετωπίζονται σαν µια γεωπολιτική αλλά και πολιτισµική ενότητα, κάτι που σε µεγάλο βαθµό το έχουν εσωτερικεύσει και οι ίδιοι οι λαοί αυτού του χώρου, παρά τη γενική διαπίστωση ότι πρόκειται για µια κατασκευή από τα έξω, για µια εικόνα που διαµόρφωσε η Ευρώπη για τα Βαλκάνια σαν τον κοντινό «άλλον».

Πρόκειται, ωστόσο, για την υιοθέτηση µιας εικόνας που άλλοι κατασκεύασαν, για έναν ετεροπροσδιορισµό, προϊόν του εξουσιαστικού λόγου της ∆ύσης, ή υπήρχαν αντικειµενικά δεδοµένα σε ό,τι αφορά την ίδια τη δοµή, τη λειτουργία και τις συλλογικές νοοτροπίες των βαλκανικών λαών, πάνω στα οποία θεµελιώθηκε µια κοινή συλλογική συνείδηση και ταυτότητα;

Η απάντηση στο ερώτηµα αυτό δεν είναι βεβαίως απλή. Μπορούµε, παρ’ όλα αυτά, να υποστηρίξουµε πως, ούτως ή άλλως, µια ενότητα υφίσταται, η οποία όµως δεν πρέπει να υποστασιοποιείται και να µυθοποιείται, ούτε πρέπει να αναιρεί τις ετερότητες και τις αντιθέσεις που υπάρχουν και παράγουν τις όποιες συγκρούσεις. Κάτω από αυτούς τους όρους και η έννοια της ενότητας παραπέµπει σε µια ιστορική δυναµική και ως εκ τούτου υπόκειται και αυτή σε διαρκείς αλλαγές και επαναπροσδιορισµούς.

Το ίδιο ισχύει και για τις εκάστοτε προσλήψεις αυτής της ενότητας στο εκάστοτε παρόν, προσλήψεις που συνδέονται µε την αναπαράσταση και τη διαχείριση του παρελθόντος. Αλλωστε κατά την πιο έγκυρη ερευνήτρια των βαλκανικών ταυτοτήτων, την ιστορικό Μαρία Ντοντόροβα, δύο κληρονοµιές του παρελθόντος, η µία του Βυζαντίου και µία άλλη της οθωµανικής κυριαρχίας, είναι αυτές που διαµόρφωσαν τις κοινωνίες και τους πολιτισµούς των Βαλκανίων.

Μάλιστα, κατά την οθωµανική περίοδο, τα Βαλκάνια δεν απόκτησαν µόνο το όνοµά τους αλλά και τα πολιτισµικά αυτά στοιχεία που θεωρούνται ως τα πιο κρίσιµα για τα σύγχρονα στερεότυπα σε ό,τι αφορά τις συλλογικές ταυτότητες. Για την ίδια ιστορικό, τα Βαλκάνια δεν είναι παρά µια οθωµανική κληρονοµιά.

Σύµφωνα µε αυτήν την προσέγγιση, που δίνει έµφαση στους τελευταίους αιώνες της οθωµανικής κυριαρχίας, τα Βαλκάνια στην πραγµατικότητα αρχίζουννα χάνουν την ταυτότητά τους καθώς εκσυγχρονίζονται ή, µε άλλα λόγια, καθώς «δυτικοποιούνται». Μάλιστα εκφράζεται η άποψη ότι, στο πλαίσιο αυτό του «εξευρωπαϊσµού» των Βαλκανίων, εµφανίζονται µια σειρά από φαινόµενα όπως ο ορθολογισµός, η εκκοσµίκευση, η εµπορευµατοποίηση, η εκβιοµηχάνιση, η διαµόρφωση αστικής τάξης, εθνών-κρατών κ.λπ., τα οποία υποσκάπτουν την οθωµανική κληρονοµιά και εµπεδώνουν µια νέα κατάσταση, η οποία κάθε άλλο παρά εκφράζει την ουσία της «βαλκανικότητας». Αντίθετα, αντανακλά τις επιπτώσεις του εξευρωπαϊσµού. Αυτή η θέση προφανώς καταδεικνύει µε έναν µάλλον ειρωνικό τρόπο ότι, συν τοις άλλοις, αυτά τα οποία καταµαρτυρεί στους Βαλκάνιους ο δυτικός εξουσιαστικός λόγος είναι προϊόντα της επιβολής του.

Μπορεί κανείς να υποστηρίξει τελικά ότι τα βασικά χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν το στερεότυπο του Βαλκάνιου σήµερα, τα βασικά στοιχεία της εικόνας που έχει κατασκευαστεί, είναι ιστορικά παράγωγα της ενσωµάτωσης στον δυτικό κόσµο και συγκεκριµένα των δυσκολιών που αυτή αντιµετώπισε κατά τη µετάβαση από µια ανατολικού τύπου αυτοκρατορία στα νεωτερικά εθνικά κράτη.

Η «βαλκανοποίηση», λοιπόν, των Βαλκανίων ίσως πρέπει να θεωρηθεί διαδικασία σύστοιχη της µετάβασής τους, του εκσυγχρονισµού τους, και να µην αποδίδεται σε κάποια «φυσικά» χαρακτηριστικά των λαών, ούτε στην όποια δεδοµένη και στατική πολιτισµική κληρονοµιά. Το θέµα αυτό δεν µπορεί φυσικά να εξαντληθεί σε ένα σύντοµο άρθρο.

Στο ερώτηµα, επίσης, εάν υφίσταται ένα ενιαίος βαλκανικός πολιτισµός, η απάντηση δεν µπορεί να είναι απλή. Πρόκειται για ένα αρκετά σύνθετο ζήτηµα που απαιτεί, εκτός των άλλων, και µια εννοιολογική προσέγγιση των όρων που χρησιµοποιούµε. Για τις ανάγκες τούτου του κειµένου µπορούµε να πούµε ότι υπάρχουν δύο δρόµοι να προσεγγίσει κανείς το θέµα, του αυτο- και του ετεροπροσδιορισµού.

Οπως και να ’ναι, στο πλαίσιο της νέας εποχής του ανοίγµατος των συνόρων, της επανασύνδεσης των κρατών και µάλιστα στους κόλπους της Ενωµένης Ευρώπης, τις τελικές απαντήσεις θα τις δώσουν οι ίδιοι οι λαοί. Ο βαλκανικός πολιτισµός, η βαλκανική ταυτότητα υπάρχει, εφόσον και εάν έτσι την αντιλαµβάνονται οι ίδιοι οι Βαλκάνιοι...

Ο Βασίλης Νιτσιάκος είναι καθηγητής Κοινωνικής Λαογραφίας στο Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων και διδάκτωρ Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήµιο Κέιµπριτζ