Stephen Hawking: Ο άνθρωπος που συνέτριψε το «νους υγιής εν σώματι υγιεί»

Ο Stephen Hawking δεν αποτελούσε έναν συνηθισμένο άνθρωπο. Αντίθετα, από κάθε άποψη υπήρξε ξεχωριστός. Η ζωή του ήταν ένα πέρασμα, γοργό, όπως και κάθε ανθρώπινη ζωή. Αυτός όμως πρόλαβε να αφήσει το σημάδι του πάνω της. Με πολλούς τρόπους. Το σώμα του ασθενικό, παραδομένο στην απόλυτη ακινησία, την παράλυση. Το πνεύμα του, όμως, οξύ, ανατρεπτικό, ανήσυχο, γοητευτικά αφοσιωμένο στην επιστήμη. Με άλλα λόγια ο ίδιος συνιστά την πλήρη αντιστροφή του αποφθέγματος νους υγιής εν σώματι υγιεί.

Το απόφθεγμα αυτό επέζησε μ’ έναn τρόπο σχεδόν παράδοξο. Δεν θυμάται κανείς, και ιδίως οι φοιτητές, κάτι άλλο απ’ τα τόσα σπουδαία που απηχούν το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, παρά μόνο αυτή τη φράση! Μάλιστα την ταυτίζουν απολύτως με τον τομέα της γύμνασης, με τον οποίο δεν έχει σχέση, αποδεχόμενοι το περιεχόμενό της ως πανάκεια. Ωστόσο, αυτή η φράση δεν είναι καν αρχαία ελληνική. Αντιθέτως, ανήκει στη ρωμαϊκή περίοδο, και προέρχεται από έναν Ρωμαίο ο οποίος όχι μόνον δεν εκτίμησε ποτέ το ελληνικό πνεύμα, αλλά υπήρξε και σφοδρός πολέμιος των Ελλήνων, μισέλληνας. Ο σατιρικός ποιητής Γιουβενάλης (Ιουβενάλιος, Iuvenalis, περ. 55-135 μ.Χ.), όχι μόνο εξέφραζε την δυσαρέσκειά του προς κάθε Έλληνα της Ρώμης, αλλά είναι αυτός που τον βάφτισε «Γραικύλο» (Graeculus esuriens, πειναλέο), εκφυλισμένο απόγονο ενός λαού που υπήρξε κάποτε μέγας, αλλά ποτέ τίμιος.

Εξάλλου, η φράση orandum est ut sit mens sana in corpore sano (Saturae, Liber IV, Satura X, 356), δεν συνιστά ένα θέσφατο, αλλά απλώς μια ευχή. Στην κυριολεξία σημαίνει «καλό είναι», «μακάρι», «είθε να υπάρχει νους υγιής σε σώμα υγιές», κάτι δηλαδή με το οποίο κανείς δεν έχει λόγο να διαφωνήσει. Είναι άλλο όμως αυτό, και άλλο η υπερεκτιμημένη αξία που του αποδίδεται. Δεν υπάρχουν, δηλαδή, τόσοι εξαιρετικοί στοχαστές και επιστήμονες που αφοσιώθηκαν στο πνεύμα, χωρίς να δώσουν την αντίστοιχη σημασία στη σωματικότητά τους, εντυπωσιάζοντας με τα επιτεύγματά τους; Ένα ασθενικό σώμα δεν μπορεί, τελικά, να διαθέτει και να εντυπωσιάσει με τη διάνοιά του; Ή, αντιστρόφως, δεν υπάρχουν θηρία-αθλητές με τα υπερυγιή τους σώματα, που ο νους τους όμως είναι ατροφικός;

Η θέληση του Hawking για τη ζωή, παρά την ανίατη πάθηση, υπήρξε εντυπωσιακή. Εκεί που άλλος θα καθόταν να θρηνεί για την άδικη μοίρα του, εκείνος αποφάσισε να αναζητήσει διαφυγή. Ως φοιτητής το 1963 διαγνώσθηκε με Amyotrophic Lateral Sclerosis (ALS), μια προοδευτική νευροεκφυλιστική πάθηση που επηρεάζει τα νευρικά κύτταρα στον εγκέφαλο και την σπονδυλική στήλη. Η ονομασία της ασθένειας προέρχεται από το στερητικό Α και τις λέξεις μυς και τροφή (A-Myo-Trophic), που σημαίνει την αδυναμία θρέψης των μυών, δηλαδή την πλήρη ατροφία τους. Όταν οι περιοχές του νωτιαίου μυελού, όπου βρίσκεται μέρος των νευρικών κυττάρων που ελέγχουν τους μύες καταστρέφονται, τότε το άτομο οδηγείται σε σκλήρυνση της περιοχής. Η ικανότητα του εγκεφάλου να προκαλέσει την κίνηση των μυών σταδιακά χάνεται, και η έλλειψη ελέγχου των κινήσεων των μυών προκαλεί την εξασθένησή τους σε όλο το σώμα. Στο τελικό στάδιο ο ασθενής πιθανόν να παραλύσει τελείως.

Η ασθένεια εμφανίζεται συνήθως στην ηλικία των 56 έως 63 ετών. Ο Hawking όμως ήταν μόλις 21 ετών, ανατρέποντας τα δεδομένα. Το 50% των ανθρώπων με ALS ζουν μόλις τρία περίπου χρόνια μετά τη διάγνωση, και μόνο ένα 10% θα ζήσει περισσότερο από δέκα χρόνια. Ο Hawking, όμως, ανέτρεψε και σ’ αυτό το σημείο τα επιστημονικά δεδομένα. Οι γιατροί μετά τη διάγνωση του έδιναν δύο μόνο χρόνια ζωής. Ο ίδιος, ωστόσο, ποτέ δεν έχασε τον αυτοσαρκασμό και το πείσμα του. «Αν και κρεμόταν ένα σύννεφο πάνω από το μέλλον μου, διαπίστωσα, προς μεγάλη μου έκπληξη, ότι απολάμβανα τη ζωή μου στο παρόν περισσότερο από ό,τι πριν. Και τότε άρχισα να κάνω πρόοδο στην έρευνά μου». Ήταν μια απόφαση ζωής αυτή. Επέλεξε να δραπετεύσει από το πρόβλημα και να φύγει προς τα εμπρός. Προσηλώθηκε στην αξία της ζωής, την οποία άλλωστε έδειξε ότι χαιρόταν σε κάθε έκφανσή της. Και δεν σταμάτησε ποτέ την αναζήτηση.

Ο Hawking έζησε εστιασμένος σ’ έναν σκοπό. Ο στόχος του ήταν «απλός» κατά τον ίδιο: «η πλήρης κατανόηση του σύμπαντος. Για ποιο λόγο δηλαδή είναι όπως είναι, και για ποιο λόγο τελικά υπάρχει». Ακόμη και όταν η αδυσώπητη νόσος του επέτρεπε την κίνηση μόνο των ματιών και ενός δαχτύλου, οι διανοητικές του δυνάμεις διατηρήθηκαν ακμαίες. Με μια «ηλεκτρική» φωνή και δίχως χέρια, έγραψε την ιστορία του χρόνου από την απαρχή του σύμπαντος. Στο επιστημονικό ερώτημα που έθεσε «πότε μια μαύρη οπή δεν είναι μαύρη;», ο ίδιος έδωσε την απάντηση «όταν εκρήγνυται». Το έργο του αναφορικά με τις μαύρες τρύπες, τη βαρύτητα και τη γενική σχετικότητα, ο συνδυασμός της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας του Einstein με την Κβαντική Θεωρία, προκάλεσαν ανατροπές, συζητήσεις, και μια μακρά διαμάχη στην κοσμολογία. Καμιά του σκέψη δεν πέρασε απαρατήρητη.

Το σώμα του, ωστόσο, όλο και περισσότερο εξασθενούσε. Ήταν σαν να μην είχε σκελετό, μέλη, κορμό, καθώς είχαν μεταβληθεί σχεδόν σε μια μάζα. Και όμως, την ίδια στιγμή παρήγαγε τέτοια πνευματική ενέργεια, που έσπερνε ερωτηματικά στο σύμπαν. Η λειτουργία του σώματος και του πνεύματος ήταν εντελώς ασύμμετρη. Εκφυλισμός της σωματικότητας, απογείωση της πνευματικότητας. Ο άνθρωπος αυτός, παρά την νευρολογική του νόσο, έφθασε στ’ άστρα.

Αναμφίβολα η συνύπαρξη ενός τόσο προχωρημένου νου σ’ ένα τόσο αχρηστευμένο σώμα, τον ανήγαγε σε παγκόσμιο σύμβολο, ενώ η ξεχωριστή περιπέτεια της υγείας του συγκίνησε όλους. Οι πρωτοποριακές του ιδέες, αν και τις εξέφραζε με τη ρομποτική φωνή του, ενέπνευσαν σημαντικούς επιστήμονες. Παράλληλα, ο ίδιος υπήρξε ενεργός πολίτης, καθιστώντας σαφείς, λ.χ. τους κινδύνους της τεχνητής νοημοσύνης, καθώς και της πιθανότητας μιας συνάντησης με τους εξωγήινους, που μπορεί να έχει άσχημη κατάληξη για τους ανθρώπους. Εξάλλου, τασσόμενος υπέρ των επιστημόνων της Παλαιστίνης, μποϊκοτάρησε σχετικό συνέδριο στο Ισραήλ, σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την πολιτική του.

Ακόμη και με τον αθλητισμό ασχολήθηκε, εμμέσως, ο Hawking. Το 2014 βρετανική εταιρεία στοιχημάτων του ζήτησε να μελετήσει τις επιδόσεις της Εθνικής ποδοσφαίρου Αγγλίας στα Μουντιάλ, και να καταλήξει σε προτάσεις για την ενίσχυση της ομάδας στο Μουντιάλ Βραζιλίας. Ο Hawking, παίζοντας με τις εξισώσεις και την επιστήμη των αριθμών, παρέδωσε στην εταιρεία μια ενδιαφέρουσα στατιστική ανάλυση, για το τέλειο πέναλτι και τα μαθηματικά της μπάλας.

Το 2018, σε ηλικία 76 ετών, έσβησε και το τελευταίο κύτταρό του.  Στο Χρονικό του Χρόνου που ο ίδιος έζησε, αποτέλεσε έναν οραματιστή επιστήμονα ιδιαίτερης ευφυΐας. Ο σπουδαίος Καθηγητής Μαθηματικών του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ στην έδρα που κάποτε κατείχε ο Isaac Newton, ο Διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Θεωρητικής Κοσμολογίας του ιστορικού Πανεπιστημίου, ένας από τους πρώτους που έδειξαν ότι οι κβαντικές διακυμάνσεις οδήγησαν - μέσω της διαδικασίας του κοσμικού πληθωρισμού - στη δημιουργία και εξάπλωση των γαλαξιών στο σύμπαν, ακολούθησε την πορεία της βιολογίας και του γήρατος των κυττάρων. Και υπέκυψε σ’ αυτήν.

Πάνω στο ασθενές του σώμα, ο νους του υπήρξε όχι μόνο υγιής, αλλά φωτεινός και έναστρος. Ακινητοποιημένος σε μια αφύσικη στάση, ανοιγόκλεινε τα μάτια πάνω σε γράμματα, λέξεις και προτάσεις, επικοινωνώντας μαζί μας. Με την εξωγήινη φωνή του επέμεινε ότι ως όντα διαθέτουμε το μοναδικό προνόμιο της χρήσης ενός εξαιρετικού υπολογιστή (νευρώνες, αισθήσεις, αντιλήψεις) που μας επιτρέπει την εξερεύνηση και τη δημιουργία του λόγου, της συνέχειας και της επικοινωνίας. Μπορούμε κάθε μέρα να αλλάζουμε και να αναδιαμορφώνουμε την αντίληψή μας σε σχέση με το Σύμπαν, τις κοσμικές μας ρίζες, την αλληλεπίδρασή μας με το όλον, το όραμά μας. Αν αυτά μεταπλαστούν σε γνώση, ισορροπία, κατανόηση, ισότητα, ροή, αλληλοβοήθεια, εξέλιξη, και αγγίξουν τη συνειδητότητά μας, τότε έχουμε καταφέρει «να κοιτάμε τα άστρα, και όχι τα πόδια μας, και να αναρωτηθούμε: τι κάνει το σύμπαν να υφίσταται».

«Δεν κινδυνεύουμε τόσο από τις ατομικές βόμβες και την τρομοκρατία, όσο από τη μεταβολή του κλίματος και τα μελλοντικά χιλιάδες εργαστήρια πειραματισμού με το DNA…». Ο άνθρωπος ο μικρός, ο μέγας, με τη στάση του, τις επιλογές και την ηθική του επηρεάζει το σύμπαν. Ο Hawking έφυγε από τον πλανήτη Γη και πέταξε προς τα μυστήρια του σύμπαντος. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, και υποστηρίζοντας ότι το μέλλον της ανθρωπότητας βρίσκεται στο Διάστημα, είχε ο ίδιος πραγματοποιήσει εναέριες κάθετες εφορμήσεις που τον έφεραν σε συνθήκες μηδενικής βαρύτητας. Στις 26 Απριλίου 2007 ο 65χρονος, τότε, αστροφυσικός, είχε κάνει την σχετική πτήση από το Διαστημικό Κέντρο Κένεντι της Φλόριδας. Στο ειδικό αεροπλάνο (G-Force One), δεχόμενος -σε ύψος 30.000 ποδών- ώση ισοδύναμη με μιάμιση φορά το κανονικό του βάρος (1,5 G) και μετά δεχόμενος -σε ύψος 32.000 ποδών- τη βουτιά του αεροπλάνου, αιωρείτο στον αέρα. Καθώς συντελούνταν οι συνθήκες έλλειψης βαρύτητας, εκείνος πετούσε, σαν αστροναύτης. Υπερνικώντας το σώμα του για λίγο τον νόμο της βαρύτητας και σπάζοντας τα δεσμά της, ο Hawking χαμογελούσε. Κανείς δεν θα ξεχάσει το χαμόγελό του εκείνης της στιγμής…