Καρυοθραύστης: Ο ξύλινος διαμεσολαβητής της γαλλορωσικής επαναπροσέγγισης

Το χριστουγεννιάτικο παραμύθι του Καρυοθραύστη αποτελεί μια ρομαντική ιστορία, γραμμένη το 1816, από τον Γερμανό συγγραφέα Ernst Theodor Amadeus Hoffmann. Το έργο του «Nussknacker und Mausekönig»¹ ενέπνευσε τον διάσημο Γάλλο συγγραφέα, Αλέξανδρο Δουμά να γράψει τρεις δεκαετίες αργότερα μια διασκευή της ιστορίας με τίτλο «L' Histoire d’une casse-noisette»². Η ιστορία διαδραματίζεται την παραμονή των Χριστουγέννων στο σπίτι της οικογένειας Stahlbaum. Ένας κινούμενος ξύλινος Καρυοθραύστης δωρίζεται στην Κλάρα³ από τον νονό της Ντρόστελμάγιερ και τοποθετείται κάτω από το χριστουγεννιάτικο δέντρο. Όταν το ρολόι δείξει μεσάνυχτα και ενώ η Κλάρα κοιμάται, ο ξύλινος στρατιώτης ζωντανεύει, και αφού νικά κατά κράτος τον ποντικό με τα στρατεύματά του, μεταμορφώνεται σε πρίγκιπας και παίρνει την μικρή μακριά, σε έναν κόσμο μαγικό όπου συναντούν την Βασίλισσα του Χιονιού και περιηγούνται μαζί μέχρι την εκθαμβωτικής ομορφιάς χώρα των Ζαχαρωτών. Ένα ταξίδι που τελειώνει όμως όταν η Κλάρα ξυπνά την ημέρα των Χριστουγέννων κρατώντας στην αγκαλιά της τον αγαπημένο της ξύλινο Καρυοθραύστη. Στη γερμανική παράδοση, ο Καρυοθραύστης από τα τέλη του 17ου αιώνα, χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο καλοτυχίας και προστασίας του σπιτιού από την κακοδαιμονία και αποτελούσε ένα από τα περισσότερο διαδεδομένα δώρα κατά την περίοδο των Χριστουγέννων. Η διασκευή της ιστορίας του Καρυοθραύστη από τον Αλέξανδρο Δουμά, αλλά και η γενικότερη στροφή των Ρώσων διανοούμενων και καλλιτεχνών στα μέσα του αιώνα προς τον Γαλλικό πολιτισμό, συνέβαλε καθοριστικά στη διάδοση του παραμυθιού και στη Ρωσία. Στα τέλη του 19ου αιώνα, το παραμύθι παρουσιάστηκε πρώτη φορά στο θέατρο Μαριίνσκι της Αγίας Πετρούπολης ως ένα δίπρακτο μπαλέτο με τρεις σκηνές σε μουσική του Πιοτρ Ιλίτς Τσαϊκόφσκι, λιμπρέτο και χορογραφία των Μαριούς Πετιπά και Λεβ Ιβάνοφ. Έτσι, ένα γερμανικό παραμύθι μεταφέρεται επί σκηνής από έναν Γάλλο χορογράφο σε μουσική ενός Ρώσου συνθέτη. Τρεις διαφορετικές κουλτούρες σε μια διαλεκτική σχέση μεταξύ τους με συνεκτικό στοιχείο τον πολιτισμό.

Στο διπλωματικό πεδίο, ο Καρυοθραύστης λειτούργησε ως ένα σύμβολο που συνέβαλε στη δημιουργία εγγύτερων σχέσεων μεταξύ Ρωσίας και Γαλλίας. Η απομόνωση της Γαλλίας από το σύστημα συμμαχιών που είχε οικοδομήσει ο Μπίσμαρκ, η κρίση στις σχέσεις Ρωσίας - Αυστροουγγαρίας⁴ με αφορμή τις σφαίρες επιρροής στη νοτιοανατολική Ευρώπη, η άνοδος του Γουλιέλμου Β' και η συνεπακόλουθη άρνηση της Γερμανίας να ανανεώσει τη Συνθήκη Αντασφάλισης με τη Ρωσία, ευνόησαν τη γαλλορωσική επαναπροσέγγιση.

Όμως οι στρατηγικές αναγκαιότητες και τα δάνεια που είχε συνάψει εκείνη την περίοδο η Ρωσία με τη Γαλλία δεν αρκούσαν ώστε να άρουν την καχυποψία που έτρεφε η Ρωσική βασιλική αυλή για το Δημοκρατικό πολίτευμα της Γαλλίας. Ο διευθυντής του Βασιλικού Θεάτρου της Ρωσίας και πρώην διπλωμάτης Ivan Vsevolozhsky ήταν ο άνθρωπος που συνέβαλε καταλυτικά στη διαμόρφωση ενός κλίματος εμπιστοσύνης μεταξύ των δύο χωρών. Ο ίδιος ο Μαριούς Πετιπά δεν υπήρξε ένας απλός χορογράφος, αλλά έδρασε ως ένας άτυπος διπλωμάτης της Ρωσικής κυβέρνησης. Η χορογραφία του στο έργο «Καρυοθραύστης» - το λιμπρέτο του οποίου βασίστηκε στην ιστορία του Γάλλου συγγραφέα Αλέξανδρου Δουμά και όχι σε αυτήν του Γερμανού Ε.Τ.Α Χόφμαν - περιελάμβανε γαλλικά κουστούμια, μηχανικά παιχνίδια γαλλικής προέλευσης και πλείστα άλλα ιστορικά σύμβολα που στόχευαν να επηρεάσουν το κοινωνικό φαντασιακό των θεατών και να προετοιμάσουν το έδαφος για μια μελλοντική προσέγγιση της Ρωσίας με τη Γαλλία.

Στο έργο δεν παραλείπεται να αναδειχθεί το συντηρητικό ήθος, η αίγλη και η αισθητική του μοναρχικού καθεστώτος του Τσάρου Αλέξανδρου ΙΙΙ με έμφαση στα στοιχεία που διέκριναν τη ρωσική ταυτότητα από άλλους πολιτισμούς τους οποίους υπόρρητα περιελάμβανε σε αυτήν, ως μέρη που συνθέτουν την οικουμενικότητα της αυτοκρατορίας. Επί παραδείγματι, στην πρώτη πράξη της μάχης μεταξύ των ποντικών και των στρατιωτών  του Καρυοθραύστη συμβολίζεται η μάχη μεταξύ του καλού και του κακού με μουσική η οποία σε ρυθμό και μελωδία φέρει μέσα της στοιχεία από το έργο του Τσαϊκόφσκι «Ουβερτούρα 1812» ακριβώς για να τονίσει την ιδεολογική και πολεμική ισχύ του μοναρχικού καθεστώτος που εκπροσωπούσε το καλό. Στη δεύτερη πράξη, επιχειρείται συμβολικά μια ταύτιση της Βασίλισσας των Ζαχαρωτών με τον Τσάρο της Ρωσίας Αλέξανδρο ΙΙΙ, το θηλυκό στοιχείο της οποίας λειτουργεί ήπια και σαγηνευτικά στο υποσυνείδητο του θεατή, ενώ η καλοσύνη και η φιλόξενη υποδοχή στον Πρίγκιπα και την Κλάρα όταν επισκέπτονται το Βασίλειο των Ζαχαρωτών, επιδιώκει να απεικονίσει τη Τσαρική Ρωσία ως ήπια δύναμη ειρήνης και ευημερίας με σκοπό να έλξει και να σαγηνεύσει το ακροατήριο. Στο ballet des nations⁵ που ακολουθεί κατά τη διάρκεια της δεύτερης πράξης, η αναπαράσταση των τεσσάρων εθνικών χορευτικών έχει δύο κύριους στόχους: α) να αναδείξει επί σκηνής τον εθνικό χαρακτήρα της Ρωσίας αντιπαραβάλλοντας τον ρωσικό χορό του τρεπάκ με τα εξοτικά, ανατολίτικα στοιχεία του ισπανικού, αραβικού και κινεζικού πολιτισμού και β) να συμβολίσει τη συνύπαρξη διαφορετικών λαών υπό την ειρηνική διακυβέρνηση της Βασίλισσας των Ζαχαρωτών. 

Ο εξωραϊσμός της εικόνας του μοναρχικού καθεστώτος έχει ιδιαίτερη σημασία σε μια εποχή κατά την οποία στη Ρωσία λάμβαναν χώρα μαζικές διώξεις εις βάρος των εβραίων, ειδικά μετά τον φόνο του Τσάρου Αλέξανδρου ΙΙ, και ευρύτερα στην Ευρώπη με αφορμή το επεισόδιο της υπόθεσης Ντρέιφους. Δεν θα πρέπει να παροραθεί το γεγονός ότι ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα παρατηρείται μεταξύ των δύο χωρών μια έντονη κινητικότητα στον τομέα του πολιτισμού. Λογοτέχνες όπως οι Lermontov, Tolstoy, Dostoevsky εισήγαγαν στη ρωσική κουλτούρα στοιχεία από τη γαλλική λογοτεχνία, ενώ Ρώσοι ζωγράφοι όπως ο Vereschagin, o Polenov, o Repin, o Kramskoy επισκέπτονταν τη Γαλλία για να έλθουν σε επαφή με νέα καλλιτεχνικά ρεύματα ώστε να βελτιώσουν τις δεξιότητές τους. Στη Γαλλία, η ίδρυση της Société des Amis de la Russie⁶ τo 1890 από τη Γαλλίδα φεμινίστρια και συγγραφέα Juliette Adam, εδραιώνει την πεποίθηση ότι η ενδυνάμωση των σχέσεων Γαλλίας – Ρωσίας, πέρα από τις επιδιώξεις των κυβερνήσεων, αποτέλεσε προϊόν λαϊκής βούλησης. Το έργο Καρυοθραύστης κατάφερε να εισέλθει τόσο πολύ στο υποσυνείδητο των δύο λαών που στην επίσημη επίσκεψη του Tσάρου Νικολάου ΙΙ και της Αλεξάνδρας στη Γαλλία, τέσσερα χρόνια μετά την υπογραφή της συνθήκης συμμαχίας μεταξύ Γαλλίας και Ρωσίας, το εορταστικό σκηνικό και ο στολισμός στους δρόμους των Παρισίων είχε στοιχεία από την εκθαμβωτική μαγεία των σκηνικών στο έργο Καρυοθραύστης. Παρτέρια λουλουδιών έξω από τα σπίτια, ειδικοί φωτισμοί και σημαίες, παιχνίδια με τη Ρωσική αρκούδα, αφίσες στους δρόμους με πορτρέτα του Τσάρου και της Τσαρίνας, μαγαζιά στολισμένα στα χρώματα των δύο χωρών, βεγγαλικά και πολύς κόσμος που αντίκριζε τη βασιλική πομπή φωνάζοντας «Ο Θεός να προστατεύει τον Τσάρο». Ο ίδιος ο Νικόλαος έβαλε την πρώτη πέτρα στα εγκαίνια της γέφυρας Pont Alexandre III στο Παρίσι η οποία οικοδομήθηκε προς τιμήν του πατέρα του Αλέξανδρου ΙΙΙ, θεμελιωτή της Γαλλο-Ρωσικής συνθήκης συμμαχίας. Μια γέφυρα που επίσης αποτέλεσε ένα πολιτιστικό σύμβολο ιστορικής σημασίας της οποίας όμως πάλι ο κύριος στόχος, πέρα από τη σύνδεση των δύο οχθών του ποταμού Σηκουάνα, ήταν να γεφυρώσει πρωτίστως το χάσμα μεταξύ της μοναρχικής παράδοσης της Ρωσίας και του δημοκρατικού πολιτεύματος της Γαλλίας.

1. «Ο Καρυοθραύστης και ο Βασιλιάς Ποντικός».

2. «Η ιστορία ενός Καρυοθραύστη».

3. Κλάρα είναι η ηρωίδα του παραμυθιού, η οποία στην αρχική ιστορία του Χόφμαν ονομάζεται Marie Stahlbaum.

4. Η Αυστροουγγαρία ήταν σύμμαχος της Γερμανίας από το 1882 (Τριπλή Συμμαχία)

5. Το ballet des nations ή στα ελληνικά ο χορός των Εθνών είναι μια χορευτική και μουσική παράσταση που έχει τις ρίζες της την εποχή του μπαρόκ και αφορά την παρουσίαση χορογραφιών από διάφορα έθνη.

6. Εταιρεία των φίλων της Ρωσίας

7. Για τον ιστορικό Johannes Paulmann η επίσκεψη του Νικολάου το 1896 στο Παρίσι προσδίδει στις διπλωματικές σχέσεις ένα περιεχόμενο διαφορετικό,το οποίο ομοιάζει με παγκόσμια σκηνή θεάτρου.(Pomp und Politik, pp. 337–344).Pomp und Politik: Monarchenbegegnungen in Europa zwischen Ancien Régime und Erstem Weltkrieg, F. Schöningh, 2000