Στη μνήμη του Μανώλη Γλέζου: Πράσινες συνήθειες παλαιότερων εποχών

Η σχέση της κοινωνίας µε το φυσικό περιβάλλον στις κοινότητες του προβιοµηχανικού παρελθόντος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι εκτός της οικολογικής διάστασης άπτεται και της διαχείρισης των κοινών. Εάν δεν µπορούµε να µιλήσουµε για κάποια οικολογική συνείδηση, µπορούµε να αναφερθούµε σε µια βιωµατική αειφορία, µια στάση απέναντι στο φυσικό περιβάλλον που δεν είναι ληστρική, αλλά διέπεται από θεσµικές πρακτικές τέτοιες που διασφαλίζουν την επιβίωση και την αναπαραγωγή της κοινότητας µέσω της µη εξάντλησης των φυσικών πόρων από τους οποίους εξαρτάται.

Αυτές οι πρακτικές µπορεί να είναι και θρησκευτικού χαρακτήρα, µε τη µορφή του καθαγιασµού ενός σηµαντικού κοινού φυσικού πόρου, ώστε να αποτρέπεται η ανεξέλεγκτη χρήση του, ακόµα και η ιδιοποίησή του. Τέτοιοι πόροι είναι το νερό και τα δάση. Στην περίπτωση του νερού, ιδιαίτερα σε τόπους όπου υπήρχε έλλειψη, ήταν συνήθης πρακτική διασφάλισης της κοινής πρόσβασης ο καθαγιασµός, κατά κανόνα µε την αφιέρωση της πηγής σε έναν άγιο, συνήθως δρακοντοκτόνο.

Πρόκειται για τα γνωστά ως «αγιάσµατα», η αφιέρωση των οποίων, µάλιστα, σε αγίους τούς προσδίδει ακόµα και θαυµατουργές ιδιότητες. Σε τούτο το άρθρο θα αναφερθούµε στην περίπτωση των δέντρων, του δάσους. Πρόκειται για τα καθαγιασµένα µε διάφορους τρόπους µικρά ή µεγάλα δάση, κατά κανόνα αφιερωµένα και αυτά σε κάποιον προστάτη άγιο. Είναι συνήθως γνωστά ως «βακούφικα», αλλά απαντώνται και µε ονοµασίες όπως «κουρί», «αφορισµένο», «κεφαλάρι» κ.λπ. Αυτά τα δάση, πέρα από το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν ως πρακτικές της λαϊκής λατρείας και βέβαια από την αισθητική τους αξία, έχουν αξιόλογο ενδιαφέρον από οικολογική αλλά και από τη σκοπιά της διαχείρισης των κοινών.

Τα «βακούφικα» είναι συνήθως δασύλλια ανάντη των οικισµών, τα οποία συγκρατούν τα νερά και προστατεύουν το έδαφος από κατολισθήσεις, ενώ ταυτόχρονα ρυθµίζουν και το µικροκλίµα του τόπου. Ο καθαγιασµός τα καθιστά ιερά και ως εκ τούτου προστατευόµενα.

Η παραβίαση της απαγόρευσης ξύλευσης ή άλλης καταστροφικής παρέµβασης συνεπάγεται υπερφυσικού χαρακτήρα τιµωρίες, σύµφωνα µε τοπικές δοξασίες, οι οποίες ενισχύονται και αναπαράγονται στην τοπική προφορική παράδοση µε συγκεκριµένα παραδείγµατα «ιερόσυλων» που τιµωρήθηκαν από τον άγιο προστάτη. Πρόκειται για πολύ συνειδητή επιλογή της κοινότητας, προκειµένου να προστατεύσει ένα ωφέλιµο δάσος, η οποία παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όταν συνδυάζεται µε «αφιερώσεις» ιδιοκτησιών που εφάπτονται του συγκεκριµένου δάσους.

Κάποιες φορές µάλιστα δηµιουργούνται τέτοια ιερά δάση µε την οικειοθελή παραχώρηση ιδιοκτησιών. Είναι µια «οικολογική» πρακτική µε σηµερινούς όρους, η οποία ωστόσο µας δείχνει πως η σχέση του ανθρώπου µε το περιβάλλον διαµεσολαβείται από την κοινωνία.

Θα µπορούσαµε να πούµε ότι είναι προέκταση του ήθους που χαρακτηρίζει τις κοινωνικές σχέσεις σε µια κοινότητα. Πίσω από τις πρακτικές αυτές εντοπίζονται το κοινοτικό πνεύµα, η αίσθηση του «κοινού ανήκειν» και η βιωµατική επίγνωση των ορίων των φυσικών πόρων και των αναγκαίων προϋποθέσεων αναπαραγωγής των υλικών και συµβολικών µέσων επιβίωσης του κοινωνικού συνόλου. Στην κοινωνία της νεωτερικότητας η κατάσταση είναι διαφορετική. Τα κοινά όλο και περισσότερο γίνονται λιγότερο κοινά. Και αυτό δεν είναι παρά συνέπεια των νέων ηθών που προτάσσουν το ατοµικό του συλλογικού, το ιδιωτικό του δηµοσίου.