Δημοκρατία και «λαϊκισμός»

🕛 χρόνος ανάγνωσης: 5 λεπτά ┋

Ο ναός του Ηφαίστου στην Αρχαία Αγορά (Associated Press)

Μια από τις λέξεις που έχει κακοπάθει τα τελευταία χρόνια είναι ο λαϊκισμός. Παρά τη γενική αίσθηση, δεν είναι συνώνυμος της δημαγωγίας, δηλαδή των ευχάριστων ψεμάτων με σκοπό την υποκλοπή της λαϊκής ψήφου. Λαϊκισμός -στην πολιτική επιστήμη- είναι η εξήγηση της πολιτικής ως μιας αντιπαράθεσης ανάμεσα στο «λαό» και τις «ελίτ», μιας πολωτικής αντιπαλότητας μεταξύ καλού λαού και κακών ελίτ ακριβέστερα, όπου σε γενικές γραμμές ο λαός έχει πάντοτε προτεραιότητα και δίκιο. Ο λαϊκισμός, στην πρωταρχική του σημασία, είναι εγγενές φαινόμενο ακόμα και της αθηναϊκής άμεσης δημοκρατίας.

Υπάρχουν δύο βασικά κείμενα του 5ου π.Χ. αιώνα περίπου, στα οποία περιγράφεται η δημοκρατία, από διαφορετική στο καθένα σκοπιά (φιλοδημοκρατική και μη): ο Επιτάφιος Λόγος του Περικλή και η Αθηναίων Πολιτεία του ψευδό-Ξενοφώντα.

Ο Περικλής, προσπαθώντας να ορίσει τη δημοκρατία, αναφέρει ότι το αθηναϊκό πολίτευμα ονομάζεται δημοκρατία, διότι η διοίκηση είναι στα χέρια των πολλών και όχι των ολίγων, θέτοντας εξαρχής την αντίθεση αυτή ως δομική για τη δημοκρατία: πολλοί είναι ο λαός, ολίγοι οι αριστοκράτες. Στο κείμενο του ψευδό-Ξενοφώντα αναφέρεται ότι οι Αθηναίοι είχαν επιλέξει το συγκεκριμένο πολίτευμα, επειδή θεωρούσαν δίκαιο ο λαός να έχει περισσότερη εξουσία από τους ευπατρίδες και τους πλούσιους. Ο συγγραφέας συμπληρώνει ότι οι νομοθέτες προτίμησαν να εμπιστεύονται την εξουσία στους φτωχούς και τους ανθρώπους λαϊκής προελεύσεως, παρά στους ευυπόληπτους, ώστε να προφυλάσσουν τη δημοκρατία. Ο λαός, κατά τον ψευδό-Ξενοφώντα, γνώριζε ότι με τέτοιου είδους μεθόδους δε δημιουργείται το άριστο πολίτευμα, αλλά τουλάχιστον προστατεύεται η δημοκρατία, η κυριαρχία του με άλλα λόγια.

Και στα δυο κείμενα φαίνεται ότι, σε πρακτικό επίπεδο, η αθηναϊκή δημοκρατία είχε δομηθεί πάνω στην αντίθεση λαού-ελίτ, με σκοπό να προστατεύει τον πρώτο από τις δεύτερες. Η αντίληψη των ολίγων ήταν ότι η ανταγωνιστική τους παράταξη, ο δήμος, αποτελείτο από τους φτωχούς, τους εμπόρους και μικρομεσαίους επαγγελματίες και τους αγρότες, τη μεγάλη δηλαδή πλειοψηφία των πολιτών. Η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία ήταν το πολίτευμα που πρωταρχικά κατοχύρωνε τα συμφέροντα του λαού, όχι όλων.

Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο λαϊκισμός -ως αντίθεση λαού και ελίτ- είναι εγγενές στοιχείο της δημοκρατίας, από την αρχαιότητα ήδη. Δεν είναι σύγχρονο σύμπτωμα, όπως πολλοί θέλουν να υποστηρίζουν. Βασικός σκοπός της αρχαίας δημοκρατίας, ανάμεσα προφανώς και σε άλλους, ήταν η κατοχύρωση του λαού απέναντι στις επιδιώξεις των ελίτ. Ο λαϊκισμός χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο άμυνας του λαού και διατήρησης του λαϊκού χαρακτήρα του πολιτεύματος. Βέβαια, στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία άνθισε και η δημαγωγία, η προσπάθεια παραπλάνησης και ποδηγέτησης του λαού με τη χρήση ψεμάτων, η οποία προκάλεσε βαθιές πληγές στο σώμα της δημοκρατίας.

Ένα ερώτημα βέβαια, που έχει τεθεί από σύγχρονους στοχαστές, είναι εάν ο λαϊκισμός, στην πρωταρχική του σημασία, έχει νόημα στην εποχή μας.

Θα έλεγα πως όχι, γιατί τα σύγχρονα δημοκρατικά πολιτεύματα είναι κατά βάση μετεξέλιξη της ρωμαϊκής res publica και όχι της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας. Η ουσία της ρωμαϊκής res publica ήταν ελιτίστικη, καθώς δικαίωμα εκλογής στα ανώτερα αξιώματα είχαν μόνο οι πατρίκιοι, οι καθαρόαιμοι αριστοκράτες Ρωμαίοι. Εκείνοι έλεγχαν απόλυτα τις λαϊκές συνελεύσεις, αφού η αναλογία συμμετοχής πατρικίων και πληβείων, του απλού λαού, σε αυτές ήταν προκαθορισμένη, ώστε να μην καθορίζουν οι πληβείοι τις εξελίξεις. Επίσης, η ψήφος των πατρικίων είχε πολλαπλάσιο βάρος από εκείνη των πληβείων. Η αριστοκρατία ασκούσε, λοιπόν, πλήρη έλεγχο στο ρωμαϊκό πολιτικό σύστημα.

Στην Ευρώπη, μετά το 16ο αιώνα, όταν άρχισε η διαμόρφωση της σύγχρονης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, η αθηναϊκή δημοκρατία απορρίφθηκε ως πρότυπο, επειδή κρίθηκε ότι θα οδηγούσε στην κυριαρχία των λαϊκών στρωμάτων και θα δημιουργούσε χάος. Η εξουσία έπρεπε να παραμείνει προνόμιο των ολίγων, έστω με τη μορφή της διακυβέρνησης από άριστους αντιπροσώπους, τους οποίους επιλέγει ο λαός με την ψήφο του. Οι αντιπρόσωποι βέβαια λογοδοτούν σε τακτά χρονικά διαστήματα, αλλά στο μεσοδιάστημα έχουν την απόλυτη κυριαρχία να αποφασίζουν ό,τι θέλουν, δίχως άμεση εξάρτηση από τον ψηφοφόρο.

Σήμερα, σε μια εποχή κρίσης της σύγχρονης ρεπουμπλικανικής δημοκρατίας, σε μια εποχή με χαρακτηριστικά «μεταδημοκρατικά», ορισμένοι επανέρχονται στη συζήτηση περί της λαϊκιστικής συνιστώσας της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας. Τους διαφεύγει όμως πως ο λαϊκισμός, ακόμα και στην πρωταρχική του έννοια, αυτή της δικαίωσης του λαού έναντι των ελίτ, είναι εκτός του πλαισίου της σύγχρονης, ρεπουμπλικανικού χαρακτήρα, δημοκρατίας. Η σύγχρονη δημοκρατία έχει μια αρχιτεκτονική τελείως διαφορετική από την αρχαία αθηναϊκή: υπάρχει για να διασφαλίζει ότι ο λαός δεν θα έχει, στην πράξη, ανεξέλεγκτη δύναμη, μιας και αυτή μπορεί να γίνει συνώνυμη του απόλυτου κακού.

Και αυτό δεν είναι αποτέλεσμα συνομωσίας των ελίτ, αλλά πολύτιμων μαθημάτων από την ιστορική εμπειρία της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας. Ο ψευδό-Ξενοφώντας και ο Πλάτωνας, μεταξύ άλλων, μας έχουν δείξει πόσο ζημιογόνα μπόρεσε να γίνει στην πράξη η αθηναϊκή δημοκρατία, εξαιτίας της έλλειψης θεσμικών αντιβάρων στη δημαγωγία και το λαϊκισμό. Για αυτό τον 4ο π.Χ. αιώνα, μετά κυρίως την τυραννία των τριάκοντα, οι Αθηναίοι εισήγαγαν αρκετές θεσμικές μεταρρυθμίσεις στο πολίτευμά τους, οι οποίες είχαν ως στόχο να βάλουν φρένο στην ασυδοσία των δημαγωγών και τις ακρότητες του λαϊκισμού εντός της δημοκρατίας.

Διαβάστε ακόμη