Αθηνά Κουστένη στο ethnos.gr: Είμαστε στη χρυσή εποχή του Διαστήματος

«Κανείς προφήτης στον τόπο του» λέει η λαϊκή ρήση, όμως τα βραβεία Αργώ δημιουργήθηκαν για να την ανατρέψουν και να τιμήσουν εντός συνόρων αυτούς που διαπρέπουν εκτός. Η Αθηνά Κουστένη είναι μία τέτοια περίπτωση, καθώς στο εξωτερικό διαπρέπει, θεωρείται από τις πιο σημαντικούς επιστήμονες στην εξερεύνηση του ηλιακού μας συστήματος και του Διαστήματος εν γένει, είναι διευθύντρια Ερευνών στο Αστεροσκοπείο του Παρισιού και στέλεχος σε πολλά ερευνητικά προγράμματα της NASA και της ESA. Η έρευνά της επικεντρώνεται στον Τιτάνα και το ηλιακό μας σύστημα και έχει δώσει τουλάχιστον 500 ομιλίες σε διεθνή επιστημονικά συνέδρια. 

To βράδυ της Πέμπτης 22 Μαρτίου, στο Μέγαρο Μουσικής, έλαβε το τιμητικό βραβείο Αργώ για την προσφορά της στο πεδίο της επιστήμης και μίλησε αποκλειστικά στο ethnos.gr για το έργο της και τη… διαστημική μας γειτονιά.

Πώς αισθάνεστε για αυτήν την τιμητική διάκριση

Με το βραβείο ΑΡΓΩ αισθάνομαι ιδιαίτερη τιμή και χαρά γιατί τίποτα δεν αντικαθιστά την γεύση επιτυχίας στην γεννήτρια χώρα του καθενός μας. Επίσης και αποδεικνύεται ότι είναι λάθος το γνωστό ρητό σε όλους ‘Ουδείς προφήτης στον τόπο του’. Αυτές οι βραβεύσεις επιπλέον δεν είναι απλά προσωπικές αλλά αναδεικνύουν και τις προσπάθειες και το ενδιαφέρον που καταβάλλουν οι Έλληνες του εξωτερικού για να προωθήσουν την Ελλάδα. Τονίζω και το αυτονόητο, ότι δηλαδή οι γυναίκες προσφέρουν σημαντικά στον επιστημονικό χώρο, και ευχαριστώ την επιτροπή για αυτή την ευκαιρία για αυτήν την ‘υπενθύμιση’. Θέλω να τονίσω επίσης ότι χωρίς τη βοήθεια συγγενών και φίλων δεν θα είχα φτάσει εκεί που βρίσκομαι σήμερα και δεν θα ζούσα το όνειρο μου που ήταν πάντα να εξερευνήσω τα μυστήρια του σύμπαντος. Εμείς οι Έλληνες έχουμε την τύχη να μπορούμε να βασιζόμαστε στην οικογένεια και στους φίλους, αντίθετα από άλλα κράτη που προωθούν τον ατομικισμό…

Πιστεύετε ότι σήμερα συντελείται μία αλλαγή, μία σημαντική μετάβαση στην κούρσα του Διαστήματος;

Ζούμε μια χρυσή εποχή στην εξερεύνηση του διαστήματος με διεθνείς αλλά και πολλές ευρωπαϊκές επιτυχίες όπως οι εξαιρετικά αποδοτικές αποστολές Rosetta, Cassini-Huygens, Gaia, Exomars κλπ. Επίσης στο μέλλον η Ευρωπαϊκή Διαστημική Εταιρεία έχει στα σκαριά πολλά νέα προγράμματα τόσο στην πλανητική όσο και στην αστρονομική έρευνα. Η μελέτη του Διαστήματος δεν είναι αναγκαστικά μια κούρσα αλλά μια εξελικτική προσπάθεια που πρέπει να προσαρμοστεί στις ανάγκες και τα επιτεύγματα της κοινωνίας. Όλος ο κόσμος παρακολουθεί με προσοχή και ίσως κάποια ανησυχία τις διαμάχες μεταξύ Αμερικής, Ρωσίας και Κίνας… Ευτυχώς στην Ευρώπη έχουμε έναν ουδέτερο ρόλο που μας επιτρέπει να προοδεύουμε στις έρευνες μας με ευρείας κλίμακας εταιρικές σχέσεις. Και κανείς βεβαίως δεν αγνοεί την εντυπωσιακή είσοδο του ιδιωτικού τομέα στην εκμετάλλευση του κοντινού μας διαστημικού χώρου. Η NASA σήμερα συνεργάζεται με νέους φορείς όπως η Space X και η ESA επίσης ανάπτυξε την επικοινωνία της με βιομηχανικούς εταίρους. Στο μέλλον θα πρέπει όλοι οι φορείς να δουλέψουν μαζί για την βελτιστοποίηση της απόδοσης της οικονομικής επένδυσης των κρατών και των ιδιωτών.

Πώς σχολιάζετε την άποψη που λέει ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχουν οι συνθήκες για να αναδειχθεί η επιστημονική έρευνα;

Πάντα αισιοδοξώ, η Ελλάδα και οι Έλληνες έχουν αποδείξει πολλάκις ότι διαθέτουν την δύναμη και την αντοχή για δουλέψουν και να αναδειχτούν ακόμα και στις πιο δύσκολες συνθήκες… Το επιστημονικό και όλο γενικά το μορφωτικό επίπεδο στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα υψηλό -ίσως και κάποιες φορές υψηλότερο- σε σχέση με αυτό άλλων χωρών του εξωτερικού, αλλά δυστυχώς μερικοί τομείς της έρευνας κινούνται σε ένα αντιφατικό περιβάλλον. Όλοι στην Ελλάδα αντιμετωπίσαμε την κρίση και όλοι καταβάλαμε ενέργεια για να ανταπεξέλθουμε και να συνεχίσουμε να εργαζόμαστε εποικοδομητικά. Υπό κατάλληλες συνθήκες και διεργασίες η Ελλάδα έχει τις προοπτικές να γίνει ερευνητικά μία από τις πιο παραγωγικές και ''ανταγωνιστικές'' χώρες. Δυστυχώς όμως, η μέχρι στιγμής έλλειψη οικονομικών πόρων αντιστοιχεί σε τεχνολογική υποτίμηση των εργαστηρίων και σε απουσία πρόσληψης ερευνητικού προσωπικού, ιδιαίτερα στους νέους. Αυτό οδηγεί στην υποβάθμιση της έρευνας.

Παρόλα αυτά οι Έλληνες ερευνητές προσπαθούν και καταφέρνουν να δημιουργήσουν συνεργασίες με ερευνητικές ομάδες του εξωτερικού, το οποίο είναι καθοριστικής σημασίας για το επίπεδο και την ολοκλήρωση μιας έρευνας. Κατευθύνσεις για βελτίωση υπάρχουν και αφορούν κυρίως την οικονομική ενίσχυση και την ανανέωση των ομάδων έρευνας με δυνατότητα προβολής στο εξωτερικό, καθώς και την πολιτειακή στήριξη με τη μορφή οργάνωσης διεθνών και τοπικών ημερίδων και συνεδρίων για την ανάπτυξη της επιστημονικής έρευνας, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα την ελληνική παρουσία στο χώρο της επιστήμης. Ένα από αυτά είναι το διαστημικό συνέδριο COSPAR 2022 το οποίο θα γίνει στην Ελλάδα έπειτα από πλειοψηφία της υποψηφιότητας. Έχω άπειρη εμπιστοσύνη και εκτίμηση στους Έλληνες επιστήμονες για να καταφέρουν να αποδείξουν τις δυνατότητες τους παντού στον κόσμο.

Ποια είναι η γνώση και ποιο το συναίσθημα που θα θέλατε να μοιραστείτε με τους Έλληνες παρατηρώντας το πλανητικό μας σύστημα όλο αυτόν τον καιρό; Πόσο μακριά και πόσο κοντά μας είναι το Διάστημα;

Η εξερεύνηση του πλανητικού μας συστήματος μας επιτρέπει να τσεκάρουμε επιτόπου τα μοντέλα και τις θεωρίες που φτιάχνουμε και που έχουνε σχέση με το πως δημιουργήθηκε το Ηλιακό μας σύστημα, πως εμφανίστηκε η ζωή στην Γη και αν υπάρχει αλλού. Γι’ αυτόν τον λόγο έγινα πλανητολόγος και όχι αστρονόμος. Αρκετά γρήγορα, αναλύοντας στοιχεία από την αποστολή Voyager κατά την διάρκεια της διατριβής μου, στράφηκα προς τον Τιτάνα και η γοητεία δεν έπαψε ποτέ να λειτουργεί από τότε. Το μυστήριο γύρω από αυτόν τον μοναδικό κόσμο που μοιάζει πολύ με την Γη μας, όπως και γύρω από τους εξωπλανήτες, είναι ένα ενδιαφέρον σημαντικό στην έρευνά μου.

Το Διάστημα είναι κοντά και μακριά, πρόσφατο και αρχαίο, προσιτό και άφθαστο. Οι ταινίες επιστημονικής φαντασίας αντλούν το ρεπερτόριό τους από τις αστρονομικές ανακαλύψεις. Οι μετρήσεις και τα πειράματα κάθε διαστημικής αποστολής όμως ξεπερνούν την επιστημονική φαντασία. Άλλωστε ο ανθρώπινος νους δέχεται ερεθίσματα από το περιβάλλον του και ο διαστημικός κόσμος αποτελείται από έναν τεράστιο πλούτο διαφορετικών πτυχών που σχεδόν πάντα δίνουν μια νέα διάσταση στην μέχρι τώρα γνώση. Το διάστημα μας μαθαίνει από που ερχόμαστε, πως μπορούμε να προστατέψουμε τον πλανήτη μας και πως να θέσουμε την φαντασία μας στην υπηρεσία του γενικού οφέλους.

Ποια είναι η αίσθηση που έχετε για την αναζήτηση ζωής σε άλλους πλανήτες; Πόσο κοντά είμαστε στην ανακάλυψη σημαντικών δεδομένων σε αυτήν;

Έχουμε μερικές δυνατότητες σήμερα για να ψάξουμε συνθήκες για την εμφάνιση και την εξέλιξη της ζωής στην Γη και στους άλλους πλανήτες με νέες τεχνικές και με διαστημικές αποστολές που φτάνουν όλο και πιο μακριά. Μεταξύ άλλων έχουμε την αποστολή Jupiter Icy Moons Explorer (JUICE) της ESA που θα ψάξει για ενδείξεις ευνοϊκών συνθηκών για την ζωή στους δορυφόρους του Δία, Ευρώπη και Γανυμήδη. Επίσης έχουμε "στήσει αυτί" προς ένα εξαιρετικά μικρό κομμάτι του σύμπαντος και δεν έχουμε ακούσει τίποτα ακόμα, το οποίο άλλωστε μου φαίνεται πολύ φυσιολογικό... Είτε γιατί δεν υπάρχει τίποτα να ακούσουμε γιατί εκλείπει η εξωγήινη ζωή, είτε γιατί δεν έχουμε την ικανότητα προς το παρόν να λάβουμε τα μηνύματα, είτε γιατί δεν θέλουν / δεν μπορούν οι τυχόν υπάρχοντες εξωγήινοι να επικοινωνήσουν μαζί μας. Καλό θα ήταν όμως να κρατάμε τα αυτιά μας ανοιχτά.