Οι «Τρομεροί Γονείς» του Ζαν Κοκτώ

Οι «Τρομεροί Γονείς» (Les Parents terribles) γεννήθηκαν το 1939 από τον Γάλλο Ζαν Κοκτώ (Jean Cocteau, 1889-1963), αλλά διαχρονικά και μέχρι σήμερα εξακολουθούν να μεταβιβάζουν τη δική τους νοσηρότητα στα παιδιά τους. Εκείνο που προέχει για τους γονείς αυτούς είναι η φιλάρεσκη μετατροπή του παιδιού τους σε εξάρτημά τους, η προσαρμογή των δικών τους αναγκών σε επιθυμίες των παιδιών και η κυριαρχία τους επί των παιδιών τους ώσπου να πεθάνουν. Πώς το επιτυγχάνουν αυτό; Μα, πάντα, κάθε απλή ή υπερβολική ενέργεια αυτών των γονιών γίνεται «για το καλό των παιδιών τους», τι άλλο; Επικρίνουν τις αποφάσεις τους, αντιμάχονται τις πρωτοβουλίες τους, επιδοκιμάζοντας μόνο εκείνο το οποίο θα διαιωνίζει τον εγκλωβισμό των παιδιών στον δικό τους νοσηρό ψυχισμό.

Οι «Τρομεροί Γονείς» δεν μπορούν να παραδεχθούν το δικαίωμα της ανεξαρτησίας και της αυτονομίας των παιδιών τους, στερώντας έτσι την ελευθερία τους. Ελέγχουν κάθε τους σκέψη, δηλητηριάζοντας τον αυθορμητισμό τους και διαστρεβλώνοντας την πραγματικότητα. Η αλήθεια ασχημίζει στα δικά τους μάτια, γεμίζοντας με επιφυλάξεις και αμφιβολίες. Εκφράζουν μια ασυνείδητη άρνηση για την εξέλιξη της προσωπικότητας του παιδιού τους. Εκμεταλλεύονται το στοιχείο της συναισθηματικής εξάρτησης που έχουν ενσπείρει στις συνειδήσεις των παιδιών. Όλα τα προσαρμόζουν στα μέτρα τους, τα καλύπτουν με προσχήματα, που είναι τόσο αληθοφανή, ώστε να τα πιστεύουν και οι ίδιοι. Κυρίως, δεν μπορούν οι γονείς αυτοί να δουν αντικειμενικά.  

Και δεν μπορούν να δουν αντικειμενικά, επειδή είναι θύματα του ναρκισσισμού τους. Την ώρα, όμως, που κάποιος γίνεται γονιός, όσες δυσχέρειες κι αν έχει βιώσει, όσο συναισθηματικά ανώριμος κι αν είναι, οφείλει να αρχίσει την αυτοκάθαρσή του. Το οφείλει, για την εξέλιξη ενός ανθρώπου, αλλά και για την βαρύτητα του ρόλου του γονέα. Επίσης, οφείλει να προσπαθεί να εξελίσσεται όσο είναι επάνω στη γη. Οφείλει, με άλλα λόγια, να ελέγξει την εγωπάθειά του, να περιορίσει τον ατομισμό του, και να δώσει ζωτικό χώρο για ν’ αναπνεύσει ελεύθερα το παιδί του. Αν δεν συνειδητοποιήσει τον υπεύθυνο ρόλο του, κι αν δεν μετριάσει τον εγωκεντρισμό του, τότε από θύμα καθίσταται θύτης.

Τα παιδιά τέτοιων γονιών αργούν να απεξαρτηθούν και να ωριμάσουν. Δεν μπορούν να πιστέψουν στον εαυτό τους, καθώς η αξία τους ετεροκαθορίζεται. Συνεχώς επιζητούν την επιβεβαίωση της αξίας τους, θέτοντας υπό την κρίση του γονέα κάθε επιλογή ή ενέργειά τους. Παραμένουν καταδικασμένα να δυσκολεύονται να ανοίξουν τα φτερά ή να διαμορφώσουν μια υγιή προσωπική σχέση, καθώς η αρρωστημένη πρόσδεση στο άρμα του γονέα αναστέλλει σημαντικά την αυτογνωσία τους.   

Εκείνη, η οποία, συνήθως πρωταγωνιστεί σε τέτοιους ρόλους νοσηρής εξάρτησης, είναι η μητέρα προς τον υιό. Στην περίπτωση των «Τρομερών Γονιών» η μάνα ξεπερνάει και το «Οιδιπόδειο σύμπλεγμα», καθώς ταυτίζεται απόλυτα με το γιο της. Η ταύτιση αυτή, συνήθως εκτοπίζει τη σχέση της μάνας με τον πατέρα, αποδυναμώνοντας την όποια συνύπαρξη του ζευγαριού. Στην πραγματικότητα, η μητέρα απομακρύνεται από τον πατέρα, για να πέσει με όλο της το βάρος επάνω στο γιο της, συντρίβοντάς τον. Η μάνα, λόγω ουσιαστικής ανυπαρξίας της σχέσης της με τον πατέρα, μετατρέπει σε σύζυγο τον γιο, και τον χειραγωγεί. Συνυπάρχουν, έτσι, τρία άτομα, που έχουν μεταξύ τους αλλάξει τους ρόλους, και γι’ αυτό είναι ανολοκλήρωτα και δυστυχισμένα.

Ο ανύπαρκτος πατέρας, που αποδέχεται την εκτόπισή του ανίκανος να αναλάβει την ευθύνη του, συνιστά μια καρικατούρα ανδρός. Συνήθως μάλιστα σε τέτοιες περιπτώσεις, αντί ο πατέρας να αντιμετωπίσει κατά πρόσωπο την ωμή πραγματικότητα για την οποία είναι συνένοχος, επιδίδεται σε αταίριαστες και ανισότιμες σχέσεις, μέσω των οποίων καλύπτεται η αποτυχία στην προσωπική του ζωή και κολακεύεται επιφανειακά ο ανδρισμός του.

Στο τρίγωνο αυτό, των μελών μιας δήθεν ισορροπημένης οικογένειας που υποκρύπτουν το ίδιο τους το πρόβλημα, εκείνος που δεν φέρει αρχικά την ευθύνη, και θα πρέπει να επιχειρήσει να διαφύγει, είναι ο γιος. Αν, όταν ενηλικιωθεί, δεν επιχειρήσει την διαφυγή του, τότε θα παραμείνει αιώνιος μέτοχος σε έναν φαύλο κύκλο. Μερικές φορές, ωστόσο, η ζωή παρεμβαίνει για την αποκατάσταση της αδικίας που έχει υποστεί σαν τιμωρία ο γιος, και τότε ως δια μαγείας ο νους του φωτίζεται, με αποτέλεσμα να προβεί στην αναγκαία επανάσταση. Στους «Τρομερούς Γονείς» του Κοκτώ, η κάθαρση επέρχεται από την αδερφή της μητέρας, που έχοντας θυσιάσει τη ζωή της για τον έρωτα, προστατεύει την άδολη αγάπη που έρχεται σαν δώρο στη ζωή του γιού της οικογένειας. Έτσι, για ακόμη μια φορά ο έρωτας θα φωτίσει τις δυσκολεμένες ψυχές και θα τις απελευθερώσει από κάθε κρυφή παγίδα. 

Η παράσταση «Τρομεροί Γονείς» του Ζαν Κοκτώ παίζεται στο Θέατρο Radar, με πρωταγωνιστές την Αναστασία Παπαστάθη στον απαιτητικό ρόλο της εξουσιαστικής και κυκλοθυμικής μητέρας, και τους Χρήστο Ευθυμίου, Μαρία Μαυροματάκη, Αντώνη Καραθανασόπουλο και Ευδοκία Ασπρομάλλη. Η παράσταση, εκτός από τις ωραίες ερμηνείες όλων των ηθοποιών, πετυχαίνει να αποδώσει την αισθητική λιτότητα και την διαύγεια που διέθετε ο Κοκτώ.

Ο δραματουργός, σε ηλικία δέκα ετών βίωσε την τραυματική εμπειρία της αυτοκτονίας του πατέρα του με μια σφαίρα στο κεφάλι, και αυτό ως χρόνιο τραύμα τον ακολουθούσε σε όλη του τη ζωή. Άνθρωπος των παθών ο ίδιος, επηρεασμένος και απ’ το τραγικό και το δομικό στοιχείο της αρχαίας τραγωδίας, έγραψε πολλές φορές για τον θάνατο, τον οποίο αντιμετώπιζε ως μια άλλη όψη της ζωής. Στους «Τρομερούς Γονείς» μπορεί κανείς να διακρίνει και πολλά βιογραφικά στοιχεία που αφορούν προσωπικά τον Κοκτώ, όπως είναι η απουσία του πατέρα κι η εξασθενημένη επίδραση του αρσενικού προτύπου, η ισχυρή επίδραση της ψυχωτικής μητέρας και το αποπνικτικό δέσιμο με τον καταπιεσμένο γιο, ο αδιόρατος φόβος της αυτοχειρίας που επικρέμαται ως διαρκής απειλή, και το ψυχαναγκαστικό περιβάλλον που ισοπεδώνει ακόμη και την ίδια την ανθρώπινη φύση

Στο σχεδόν ψυχογραφικό θέατρο, πάντως, του Ζαν Κοκτώ, παρά τα ανθρώπινα δράματα που ξετυλίγονται, συνυπάρχει και το πικρό χιούμορ, το οποίο χαρακτήριζε και τον ίδιο τον συγγραφέα στη ζωή του. Το γέλιο που προκαλείται, δεν είναι ωστόσο, αποτέλεσμα κάποιου αστείου, αλλά αποτέλεσμα του ψυχολογικού ξαφνιάσματος που προξενείται από κάθε τι αντιφατικό και υπερβολικό, το οποίο μας θυμίζει ίσως ακόμη και τον ίδιο τον εαυτό μας. Ιδίως σε μια κοινωνία, όπως η ελληνική, με το συχνά συγκεκαλυμμένο στοιχείο της δυσλειτουργικής οικογένειας, την «αμεριμνησία» του πατέρα και την λίαν αρρωστημένη σχέση μάνας-γιού, ο συσχετισμός με το έργο του Κοκτώ είναι πασιφανέστατος…