Αργύρης Ξάφης στο ethnos.gr: «Η ειλικρίνεια και η ευθύτητα συχνά θεωρούνται μειονέκτημα»

Ο Αργύρης Ξάφης είναι ένας από τους πιο ξεχωριστούς και ταλαντούχους ηθοποιούς της γενιάς του, ένας καλλιτέχνης που με την αφοσίωσή του και το έντονο καλλιτεχνικό του αποτύπωμα δε διστάζει να ξεπεράσει τα συμβατικά όρια της σκηνής. Αυτή την περίοδο, προετοιμάζεται για την πρεμιέρα της παράστασης «Καρένινα» στο Θέατρο Θησείον, όπου η ομάδα ΠΥΡ παρουσιάζει μια φρέσκια ανάγνωση του εμβληματικού έργου του Τολστόι.

Σε αυτή τη σύγχρονη μεταφορά της Άννας Καρένινα, η παράσταση ξεδιπλώνει τις σκοτεινές πτυχές και τις αντιφάσεις της ανθρώπινης ψυχής, αγγίζοντας κάτι βαθιά ορμητικό, ασυγκράτητο, ακατάτακτο — κάτι που υπερβαίνει κοινωνικούς θεσμούς και ταυτότητες και αντιπροσωπεύει την ακατάβλητη ανθρώπινη φύση. Μέσα από αυτό το πρωτότυπο ανέβασμα, ο Αργύρης Ξάφης και τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας αναδεικνύουν την τέχνη ως μέσο προσέγγισης και κατανόησης της ανθρώπινης ύπαρξης στην πιο αγνή, ατίθαση μορφή της.

Η «Καρένινα» είναι ένα έργο που παρουσιάζεται συχνά ανά τον κόσμο. Πώς νιώθετε που συμμετέχετε σε μια τόσο πρωτότυπη, σύγχρονη μεταφορά του, και ποια στοιχεία φέρνετε στον χαρακτήρα του Λέβιν σε σύγκριση με πιο παραδοσιακές εκδοχές;

Στο θέατρο αποφεύγουμε να μιλάμε για συναισθήματα, γιατί είναι σαν ν' αναλύουμε θεωρητικά αυτό που πρέπει να κάνουμε. Έτσι θα σας απαντήσω στο πώς και τι κάνουμε με αυτή τη μεταγραφή μας. Πέρα από συγγραφικές φόρμες που εισήγαγε ο Τολστόι που θεωρώ ότι συνήθως μένουν ανεκμετάλλευτες στις διασκευές που γνωρίζουμε όπως πχ. Η συνειρμική γραφή -που αργότερα την λατρέψαμε στη Βιρτζίνια Γούλφ ή στον Τζόυς και τον Μπέκετ, υπάρχει και το μισό μυθιστόρημα με τα ερωτήματα και τις θεματικές του που μένει ανεκμετάλλευτο. Η ιστορία του Λέβιν. Που και πρακτικά καταλαμβάνει το μισό βιβλίο. Και που χωρίς αυτό κατά τη γνώμη μας, δεν μπορείς να καταλάβεις το μεγαλείο της ιστορίας και της ίδιας της Καρένινα. Με αυτή την παράλληλη ιστορία του Λέβιν (το μυθιστόρημα είχε αρχικό τίτλο «Δύο Γάμοι») είναι ξεκάθαρο ότι μιλάμε για ένα μυθιστόρημα που αφορά το νόημα της ύπαρξης και όχι μια ερωτική ιστορία. Είναι ξεκάθαρη η μάχη και της ίδια της Καρένινα, όπως τη δίνει και ο Λέβιν, του να βρει ποια είναι και να ξεπεράσει τα δεδομένα που έχουν προγραφεί για αυτήν. Να ξεπεράσει το ταβάνι που της έχουν βάλλει. Και τη σύγκρουση με το σύνολο μιας κοινωνίας που κρίνει μόνιμα με άλλα μέτρα και άλλα σταθμά και σε επίπεδο φύλου και σε επίπεδο κοινωνικής τάξης. Προτιμά την υποκρισία η κοινωνία, νιώθει πιο ασφαλής έτσι και επικυρώνει το ηθικό της πλεονέκτημα.

Πώς είναι να δουλεύετε με τη Δέσποινα Κούρτη, τον Δημήτρη Γεωργιάδη, και τη σκηνοθέτιδα Ιώ Βουλγαράκη σ' ένα τόσο απαιτητικό έργο;

Χαρά. Όπως πάντα. Το κερδισμένο έδαφος της σχέσης τόσων χρόνων μας βοηθά να προχωράμε βαθύτερα γρηγορότερα. Αλλιώς δεν νομίζω να καταπιανόμασταν και μ' ένα, όντως, τόσο απαιτητικό κείμενο, όπου 1200 σελίδες μυθιστορήματος θα παιχτούν από τρεις ηθοποιούς σε 100 λεπτά. Επίσης έχουμε την δυνατότητα να δουλεύουμε καιρό πάνω στα πράγματα και όχι να συναντιόμαστε για κάτι και μετά να βρισκόμαστε αλλού. Ο χρόνος είναι τεράστιο έλλειμα στην καλλιτεχνική έρευνα και δημιουργία. Μπορεί να θεωρείται προσόν να μπορείς να παράξεις αποτέλεσμα γρήγορα, μπορεί η μανιέρα σου να 'ναι σήμερα ποπ και αύριο όχι, αλλά πέρα από αυτά, καλώς ή κακώς το βάθος κατακτιέται με τον χρόνο. Και οι ομάδες που δουλεύουν καιρό μαζί έχουν ένα πλεονέκτημα σε αυτό.

Το κείμενο της παράστασης φέρει τη δική σας υπογραφή. Τι προκλήσεις αντιμετωπίσατε ώστε να διατηρήσετε την αυθεντικότητα του κλασικού έργου, ενώ ταυτόχρονα να τραβήξετε την προσοχή και το ενδιαφέρον του σύγχρονου θεατή;

Αν θέλαμε και ήθελα μια θεατρική διασκευή του μυθιστορήματος δεν θα έγραφα τίποτα. Υπάρχουν έτοιμες που θα πληρούσαν μέχρι ένα σημείο τις απαιτήσεις μας. Για μένα, όπως είπα και παραπάνω, υπήρχε έλλειμα. Έλλειμα στην πλήρη ανάγνωση του μυθιστορήματος με τα ιδιαίτερα προσόντα του. Είμαστε περισσότερο εξασκημένοι σε νέες φόρμες πια. Έτσι τα όνειρα, οι χρονικές και τοπικές μεταβάσεις, η άμεση μεταφορά και σύνδεση με το τώρα μας, δεν είναι πράγματα που μας ξενίζουν. Ίσα - ίσα μπορούν να δώσουν πλούτο στο κείμενο. Αφαίρεσα οτιδήποτε χρειαζόταν να έχεις γνώση των συμβάσεων της εποχής για να συλλάβεις κάνοντας πιο σκληρά σημεία του έργου. Πιο άμεσα και πιο κοντά στην πληγή του κάθε ήρωα ή του συμβάντος. Αξιοποίησα τα επαναλαμβανόμενα όνειρα της Καρένινα για να έχουν νόημα οι παράλληλες ιστορίες αυτής και του Λέβιν, ως ένας τόπος συνάντησης των δύο. Στη γλώσσα προσπάθησα να είμαι πιο άμεσος αλλά όχι επιφανειακός. Θεωρώ ότι έχουμε αγγίξει περιοχές του μυθιστορήματος που δεν έχουν ασχοληθεί άλλες διασκευές ή μετεγγραφές. Το αυθεντικό κείμενο εξάλλου δεν είναι θεατρικό οπότε δεν μπορούμε ακριβώς να συγκρίνουμε ή να μιλήσουμε για αυθεντικότητα σε μια θεατρική μεταφορά. Κάθε δραματουργός που θα καταπιανόταν με αυτό θα φέρει και τη γλώσσα του. Ο θεατής θα ταυτιστεί πάντως -κατά την γνώμη μου- πιο εύκολα και με τους δύο. Είναι τώρα και είμαστε εμείς.

Ο χώρος όπου εξελίσσεται η παράσταση, ένας transit zone, είναι ασαφής και ρευστός. Πώς λειτουργεί αυτή η ενδιάμεση περιοχή για εσάς ως ηθοποιός, και πώς επηρεάζει την προσέγγισή σας στον ρόλο;

Είναι μια περιοχή που επιτρέπει στη φαντασία, στις αισθήσεις και στο ασυνείδητο να εμφανιστεί. Εκεί μπορούν αν συμβούν πράγματα που «κανονικά» δεν γίνεται να συμβούν. Έτσι άλλες φορές ένας ρόλος μπορεί να μετατρέψει ένα χώρο και άλλες φορές το αντίστροφο. Αυτό το παιχνίδι είναι πολύ ενδιαφέρον στην δημιουργικότητα του ηθοποιού. Δεν είναι μονίμως ασαφής και ρευστός ο χώρος. Όχι. Είναι και αυτό. Όπως και άλλα πολλά. Σπίτια, τρένα, όπερες, τάφοι, δάση, παλάτσο, στάδια.. πολλές φορές και ταυτόχρονα.

Το έργο αναδεικνύει αντιφάσεις, καταπιεσμένους πόθους και εσωτερικές συγκρούσεις. Πώς δουλεύετε αυτές τις πτυχές του Λέβιν επί σκηνής, και ποια σκηνοθετικά εργαλεία σας βοηθούν στην απόδοση αυτών των εσωτερικών εντάσεων;

Μπαίνουμε νομίζω πολύ σε αυτό που ονομάζουμε «κουζίνα της δουλειάς μας» και δεν ξέρω αν είναι κατανοητό τ' οτιδήποτε χωρίς και την απαραίτητη ορολογία. Οπότε δεν θα χαώσω κανέναν με αναλύσεις του πώς συμβαίνει αυτό. Αυτό που έχει ενδιαφέρον να πω είναι πως οι παράλληλες ιστορίες συμπληρώνουν η μία την άλλη. Οι συγκρούσεις του ενός αποκαλύπτουν τα αδιέξοδα του άλλου. Το ίδιο συμβαίνει και σε ψυχικό επίπεδο. Και το συμβαίνει είτε συμπληρωματικά είτε αντιθετικά. Δημιουργώντας ένα πλούσιο δραματικό σύμπαν.

Η σχέση της παράστασης με τη σύμβαση του γάμου και της οικογένειας, όπως την έθεσε ο Τολστόι, παραμένει κεντρική. Πιστεύετε πως οι σύγχρονοι θεατές αντιμετωπίζουν τα θέματα αυτά με διαφορετικό τρόπο από το κοινό της εποχής του συγγραφέα;

Θ' απαντήσω με την πρώτη φράση του μυθιστορήματος και νομίζω θα συνεννοηθούμε όλοι: «Όλες οι ευτυχισμένες οικογένειες μοιάζουν μεταξύ τους, κάθε δυστυχισμένη οικογένεια είναι δυστυχισμένη με τον δικό της τρόπο». Αν κάποιος θεωρεί ότι ταυτίζεται με αυτή τη σκέψη είναι κοινό μας. Αν θεωρεί ότι εξαιρείται από αυτή τη σκέψη ας έρθει να δει πως ζει η πλειοψηφία.

Όχι δεν τα αντιμετωπίζουμε διαφορετικά. Ακόμα είναι άλλα τα μέτρα και τα σταθμά που κρίνουμε άνδρες γυναίκες, η υποκρισία είναι το ίδιο και ακόμα υψηλότερη, η αγάπη έχει μείνει στην άκρη, η σεξουαλικότητα εμπορευματοποιείται ή κατακρίνεται, ο πνευματικότητα το ίδιο, το να είσαι ειλικρινής και ευθύς θεωρείται μειονέκτημα που μπορεί να σε οδηγήσει στο να σπρωχτείς στην άκρη, αν πας πιάσεις μεγάλα νοήματα σνομπάρεσαι, αν ασχοληθείς με τα μικρά χειροκροτείσαι, αν προσπαθήσεις να βγεις από τον ρόλο και την ταμπέλα που σου έχει φορεθεί, ν' αποδράσεις από την ταυτότητα που σου έχουν δώσει είσαι απόκληρος.

Θεωρείτε ότι στη ζωή μας βιώνουμε πολλούς έρωτες ή έναν και μοναδικό; Τι σημαίνει για εσάς ο έρωτας και ποιον ρόλο παίζει στην καθημερινότητά σας;

Ο καθένας έχει άλλο ορισμό της λέξης έρωτας στο κεφάλι του. Μπορεί δηλαδή να θεωρείται από κάποιον έρωτας και αυτός με την τέχνη, με μια ιδεά, με κάτι και όχι μόνο με άλλον άνθρωπο. Έτσι μοιάζουν όλοι polyamorous. Αν μιλήσω για την αγάπη που τη θεωρώ πιο περιεκτική και πιο ενδιαφέρουσα έννοια θα μπορούσα να πω ότι υπάρχει μόνο μία. Και αυτή δεν είναι πραγματική ακριβώς. Για μένα είναι μια αίσθηση, ιδέα (κάτι τέτοιο) και μπορεί να βρεις τον άνθρωπο που θα εκπληρώνει το μεγαλύτερο ποσοστό αυτής της αίσθησης. Και να είναι αυτός. Η αγάπη σου.

Η «Καρένινα», καθώς και ο μονόλογος «Το πιο όμορφο σώμα που έχει βρεθεί ποτέ σε αυτό το μέρος» που παρουσιάζετε στο θέατρο Θησείον θίγουν την πίεση των κοινωνικών ρόλων και τα στερεότυπα που επιβάλλονται στους ανθρώπους. Πιστεύετε ότι τα έργα αυτά βοηθούν το κοινό ν' αναρωτηθεί για τις δικές του κοινωνικές συμβάσεις και τις ταυτότητες που ενδεχομένως του έχουν επιβληθεί;

Τα έργα από μόνα τους έχουν μια δύναμη. Δεν είμαι σίγουρος αν είναι δύναμη που αρκεί για να κινητοποιήσει κάποιον. Για να συμβεί κάτι τέτοιο χρειάζεται να υπάρξουν αυτά τα έργα σε μια συνθήκη εμπειρίας. Που αυτή είναι η παράσταση, η καλή επιδραστική παράσταση. Τότε, ναι, μπορεί η τέχνη να επιτελέσει και αυτό το έργο, πέρα από την αισθητική μας ανύψωση.

Το κείμενο του Ζουζέπ Μαρία Μιρό θίγει δύσκολα και δυσάρεστα θέματα όπως η παιδεραστία και η ομοφοβία. Τι δυσκολίες κρύβει ένας μονόλογος, ειδικά όταν πρέπει ν' αποδοθούν τόσο δύσκολα ζητήματα, και πώς αντιμετωπίζετε τα συναισθήματα που δημιουργούνται;

Δεν μ' έχει τραβήξει ποτέ πραγματικά η καλλιτεχνική ενασχόληση με αδιάφορα θέματα. Πάντα αυτά είναι η κινητήριος δύναμη που με βοηθάει -δεν με απωθεί- στο να ψάξω καλύτερα, βαθύτερα τα αίτια, τους λόγους, τις σκέψεις, τους ψυχισμούς που μέχρι πριν αγνοούσα πραγματικά. Είναι μια διαδικασία που είναι ταυτόχρονα επίπονη και βαθιάς ικανοποίησης. Η αίσθηση δηλαδή ότι πρέπει να «μεγαλώσεις» τον εαυτό σου, το σώμα σου, το χώρο που έχεις μέσα σου για να υποδεχτείς αυτούς τους ιδεανθρώπους και να τους αποδώσεις με ευθύ τρόπο, χωρίς να επιβάλλεις την τελική αποδοχή του κοινού, χωρίς να ηρωοποιείς ή εξυψώνεις ηθικά τον εαυτό σου σχολιάζοντάς τους.

Οι συνεχείς αποκαλύψεις για κακοποιήσεις, γυναικοκτονίες και διαφθορά δείχνουν μια άσχημη πλευρά της κοινωνίας μας. Πώς θεωρείτε ότι το θέατρο μπορεί να συμβάλλει στο να καλλιεργήσουμε μια κοινωνία που να προάγει τον σεβασμό και την αξιοπρέπεια για όλους;

Το θέατρο και η τέχνη γενικότερα δεν είναι τα πάντα και δεν λύνει τα πάντα. Ευτυχώς κιόλας. Αλλά είναι ένα δυνατό εργαλείο όξυνσης, ενεργοποίησης της ενσυναίσθησης που έχει ατροφήσει στους ανθρώπους. Για μένα αυτό είναι το βασικό ανθρώπινο στοιχείο που παραβλέπεται και έχουμε φτάσει σε αυτή την έξαρση κακοποιήσεων -το ότι έχει ατροφήσει η ενσυναίσθηση προς τον άλλον. Σαν να έχουν ξεχάσει οι άνθρωποι ότι ο άλλος πονάει. Και ότι στην άκρατη ιδιώτευση και αίσθηση ότι εμείς και κανένας άλλος είναι το κέντρο του κόσμου, ο εγωισμός μας ο άλλος παραμένει άλλος, κύριος του δικού του εαυτού και δεν μας ανήκει. Όλες αυτές οι αισθήσεις οξύνονται στην τέχνη. Και αυτό είναι και το μερίδιο της κοινωνικής προσφοράς που μας αναλογεί.

Οι συνεχείς κρίσεις – υγειονομική, οικονομική, κλιματική – προκαλούν ανασφάλεια για το μέλλον. Πιστεύετε ότι οι νέοι σήμερα αισθάνονται ασφαλείς και αισιόδοξοι για την πορεία τους ή βλέπουν με σκεπτικισμό τον κόσμο που τους περιμένει;

Υπάρχει σκεπτικισμός, ναι. Που ένα από τα χειρότερά αποτελέσματα αυτού και της συνεχούς ανασφάλειας είναι ότι οι άνθρωποι αποφεύγουν τη δέσμευση. Όχι μόνο συναισθηματικά. Αλλά ακόμα και πρακτικά, επαγγελματικά πχ. Όλοι μπορούν να πουν «ναι» σε δέκα πράγματα, ξέροντας ότι τα μισά δεν θα γίνουν και τελικά να καταλήξουν όπου τους πάει η μπίλια αυτής της τυχαιότητας της ζωής. Και πίσω απ΄ όλα (θα μιλήσω κυρίως για το θέατρο που μπορώ να στηρίξω με επιχειρήματα πρακτικά) η παντελής έλλειψη πολιτιστικής πολιτικής. Κανένα όραμα. Κανένα πλάνο. Κάτι έτσι ώστε να μπορεί να χτίσει κανείς κάτι μακροπρόθεσμα και όχι μέχρι το επόμενο εξάμηνο. Και γι' αυτό ο καθένας μόνος του. Η δύναμη που θα είχε αυτή γενιά καλλιτεχνικά -με τη φοβερή της δύναμη και ταλέντο και τεχνικές δυνατότητες- θα ήταν συντριπτική αν έβρισκε ένα τέτοιο πρόσφορο έδαφος να συνεργαστεί και να συνυπάρξει και να συνδημιουργήσει.

Έπειτα από τόσα χρόνια στο θεατρικό σανίδι, είστε σε θέση να βιοπορίζεστε μονάχα από τη δουλειά σας, και πώς διαχειρίζεστε τις ανασφάλειες που τη συνοδεύουν;

Ναι, αρκεί να δουλεύω συνέχεια. Αν συμβεί κάτι και πρέπει να μείνω στην άκρη για ένα διάστημα δεν ξέρω πως θα είναι δυνατό να τα βγάλω πέρα και να συνεχίσω. Νομίζω ότι σε αυτή ή παρόμοια φάση είναι αρκετοί καλλιτέχνες. Και αυτός ο φόβος, η μόνιμη επισφάλεια τους οδηγεί και στο να κάνουν πράγματα που δεν θέλουν. Ελπίζω να είμαι καλά.

Εχετε επιλέξει να επικεντρωθείτε στο θέατρο και σχεδόν καθόλου στην τηλεόραση, παρά τις πολλές ευκαιρίες που αυτή προσφέρει. Τι είναι αυτό που σας κάνει να επιμένετε τόσο έντονα σε αυτό το κομμάτι της δουλειά σας;

Το θέατρο με ολοκληρώνει μ' ένα τρόπο μοναδικό. Αυτό είναι το υπαρξιακό κομμάτι. Το άλλο κομμάτι είναι το πρακτικό. Για να μπορέσει να στηθεί μια παράσταση, να οργανωθεί και να συμβεί είναι μια διαδικασία που χρειάζεται οργάνωση πολύ καιρό πριν. Πάνω από ένα, ενάμιση χρόνο. Στην τηλεόραση, τα περισσότερα πράγματα στήνονται πολύ γρηγορότερα. Έτσι συνήθως -όποτε μου έχει γίνει κάποια πρόταση- έχω ήδη έναν θεατρικό προγραμματισμό που δεν μου επιτρέπει να κάνω και άλλα πράγματα μιας και δεν υπάρχει χρόνος. Μακάρι να υπάρξει ένα πιο μακροπρόθεσμο πλάνο, νομίζω ότι θα δώσει και βαθύτερο νόημα και στη δουλειά αυτή καθαυτή, ή τουλάχιστον να περιλαμβάνονται και οι ηθοποιοί σε αυτό και με τρελή χαρά θα συμμετείχα. Αλλά σε κάθε περίπτωση δεν μπορώ την προχειρότητα ή την ευκολία. Ας κάνουμε ότι πιο όμορφο μπορούμε.

Μέσα στη δύσκολη καθημερινότητα που βιώνουμε όλοι, υπάρχει κάτι που σας προσφέρει χαρά;

Η ζωή μου με τη σύζυγό μου. Οι φίλοι μου. Η μουσική. Οι υπολογιστές. Το Bitcoin.

Τι εύχεστε για τον εαυτό σας και το μέλλον σας στο θέατρο και στη ζωή γενικότερα;

Υγεία!