Πεθαίνει στα 101 χρόνια της η Λένι Ρίφενσταλ η σκηνοθέτις που προσπάθησε να ωραιοποιήσει τον ναζισμό

Η Λένι Ρίφενσταλ, η σκηνοθέτις – θρύλος των Ναζί πέθανε μια μέρα σαν σήμερα, 8 Σεπτεμβρίου του 2003, ήσυχα στον ύπνο της, στο σπίτι της νότια του Μονάχου. Ήταν 101 χρονών.
Η Λένι Ρίφενσταλ, ήταν η γερμανίδα σκηνοθέτις της οποίας τα τολμηρά καινοτόμα ντοκιμαντέρ για τις εντυπωσιακές συγκεντρώσεις των Ναζί στη Νυρεμβέργη το 1934 και για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Βερολίνου το 1936 της κέρδισαν τόσο την αναγνώριση ως κινηματογραφική ιδιοφυΐα όσο και την περιφρόνηση ως προπαγανδίστρια του Χίτλερ!

Μετά την ήττα της Γερμανίας το 1945, χαρακτηρίστηκε ως «ανεπιθύμητο πρόσωπο» από τους Συμμάχους και δεν εργάστηκε ποτέ ξανά ως σκηνοθέτις. Όμως οι επαναστατικές της τεχνικές επηρέασαν βαθιά τις μεταγενέστερες γενιές που ασχολήθηκαν με τα ντοκιμαντέρ και κράτησαν ζεστή τη συζήτηση για το αν το ταλέντο της θα μπορούσε να διαχωριστεί από τις πολιτικές της απόψεις.

Χορέυοντας προς τη δόξα...

Για πολλούς η Λένι Ρίφενσταλ ήταν ταυτόχρονα μια προπαγανδίστρια, αλλά και ιδιοφυΐα. Δημοφιλής χορεύτρια και ηθοποιός πριν γίνει σκηνοθέτις το 1932, έθεσε με ενθουσιασμό το ταλέντο της στην υπηρεσία των Ναζί.
Ωστόσο, χωρίς το εξαιρετικό καλλιτεχνικό της όραμα, τα δύο πιο διάσημα ντοκιμαντέρ της, «Triumph of the Will» (Ο Θρίαμβος της Θέλησης) και το «Olympia», ούτε θα είχαν προκαλέσει αίσθηση εκείνη την εποχή ούτε θα θεωρούνταν κλασικά μέχρι σήμερα σήμερα.

Η Ρίφενσταλ δεν αρνήθηκε ποτέ πως πίστεψε ότι ο Χίτλερ μπορούσε να «σώσει» τη Γερμανία. Είχε δηλώσει επίσης ότι η εξιδανικευμένη εικόνα που είχε για εκείνον κατέρρευσε «πολύ αργά», κοντά στο τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Όμως επέμενε ότι δεν ήταν ποτέ Ναζί και ότι το «Triumph of the Will» και το «Olympia» ήταν απολιτικά ντοκουμέντα, εμπνευσμένα μόνο από την επιθυμία της να δημιουργήσει έργα τέχνης.

Ωστόσο, ενώ τα ντοκιμαντέρ της συνεχίζουν ακόμη και σήμερα να μελετώνται από αρκετές σχολές κινηματογράφου, η Ρίφενσταλ παρέμεινε φυλακισμένη στη σκιά της σχέσης της με τον Χίτλερ και το καθεστώς του. Οι επανειλημμένες προσπάθειές της να βρει χρηματοδότηση για μια νέα ταινία κατέληγαν πάντα σε αποτυχία, ενώ οι δημόσιες προβολές των ταινιών της και οι εκθέσεις των φωτογραφιών της προκαλούσαν πάντα διαμαρτυρίες.

Μετά τον πόλεμο, η Ρίφενσταλ, πέρασε 20 χρόνια απομονωμένη, ζώντας στο διαμέρισμα της μητέρας της στο Μόναχο. Στη συνέχεια, στα τέλη της δεκαετίας του ‘60, ίσως από απογοήτευση, επανεκκίνησε τον εαυτό της αυτή τη φορά ως φωτογράφο και, μέσα σε μια δεκαετία, είχε γίνει διάσημη ακολουθώντας μια νέα μορφή εικαστικής τέχνης.
Ήταν μια μικροσκοπική γυναίκα με μεγάλο θάρρος και σκληρή αποφασιστικότητα· άρχισε καταδύσεις, ισχυριζόμενη ότι ήταν μόλις 51 χρονών - όταν στην πραγματικότητα ήταν ακριβώς 20 χρόνια μεγαλύτερη - για να αποκτήσει άδεια αυτοδύτη. Δύο συλλογές με τις υποβρύχιες φωτογραφίες της, «Coral Gardens» και «Wonders Under Water», εκδόθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες και συνέχισε τις καταδύσεις στις Μαλδίβες μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '90.

Μια ταινία στα 100 της χρόνια

Για να γιορτάσει τα 100ά της γενέθλια, το 2002, κυκλοφόρησε την πρώτη της ταινία έπειτα από σχεδόν μισό αιώνα: ένα ντοκιμαντέρ διάρκειας 45 λεπτών για τη θαλάσσια ζωή με τίτλο «Impressions Under Water».
Η Helene Berta Amalie Riefenstahl, γεννημένη σε ένα άνετο σπίτι στο Βερολίνο στις 22 Αυγούστου 1902, μεγάλωσε αγαπώντας τη φύση και την υπαίθρια ζωή. Η μητέρα της ενθάρρυνε το καλλιτεχνικό της ταλέντο, και παρόλο που ο πατέρας της - επιχειρηματίας - ήταν αντίθετος με το να δουλέψει στον καλλιτεχνικό χώρο, άρχισε να χορεύει σε ηλικία 16 ετών και σύντομα βρήκε δουλειά - και σημαντική αναγνώριση - σε θέατρα του Βερολίνου.

Το 1924, η ζωή της άλλαξε κατεύθυνση. Αναρρώνοντας από έναν τραυματισμό στα 22, η Ρίφενσταλ επηρεάστηκε βαθιά βλέποντας την ταινία του Άρνολντ Φανκ, «Mountain of Destiny», και αναζήτησε αμέσως τον σκηνοθέτη. Συνεπαρμένος από την εντυπωσιακή νεαρή χορεύτρια, ο Φανκ την έχρισε πρωταγωνίστρια στις επόμενες επτά ταινίες του. Οι ρόλοι της ήταν συχνά επικίνδυνοι - σκαρφάλωνε ξυπόλητη σε βράχους και κάποτε παραλίγο να παρασυρθεί από μια χιονοστιβάδα - και την παρουσίαζαν στο κοινό ως ατρόμητη και αδίστακτη. Το 1932, η Ρίφενσταλ σκηνοθέτησε την πρώτη της ταινία, «The Blue Light». Τα ονόματα του Εβραίου συν-σεναριογράφου της, Bela Balazs, και του Εβραίου παραγωγού της ταινίας, Harry Sokal, αφαιρέθηκαν από τους τίτλους όταν επανεκδόθηκε το «The Blue Light» το 1938.

Πρώτη επαφή με τον Χίτλερ

Ήταν τότε, ένα χρόνο πριν από την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, που άκουσε για πρώτη φορά τον ηγέτη των Ναζί να μιλάει σε μια συγκέντρωση. «Άκουσα τη φωνή του: «Συνάδελφοι Γερμανοί»», θυμάται στην αυτοβιογραφία της. «Εκείνη την ίδια στιγμή είχα ένα σχεδόν αποκαλυπτικό όραμα που δεν μπόρεσα ποτέ να ξεχάσω. Φαινόταν σαν να απλώνεται μπροστά μου η επιφάνεια της Γης, σαν ένα ημισφαίριο που ξαφνικά χωρίζεται στη μέση, εκτοξεύοντας έναν τεράστιο πίδακα νερού, τόσο δυνατό που άγγιξε τον ουρανό και ταρακούνησε τη Γη. Ένιωσα παράλυτη».
Στη συνέχεια έγραψε στον Χίτλερ: «…πρέπει να ομολογήσω ότι εντυπωσιάστηκα τόσο πολύ από σένα και από τον ενθουσιασμό των θεατών που θα ήθελα να σε γνωρίσω προσωπικά».
Η δημοτικότητά της ως ηθοποιός έκανε το αίτημα της να φαίνεται λογικό. Η εκτίμηση του Χίτλερ για τον ρόλο της στο «The Blue Light» τους έφερε κοντά.
Στα χρόνια που ακολούθησαν, συναντήθηκε συχνά με τον ηγέτη των Ναζί. Πάντα αρνιόταν κατηγορηματικά ότι ήταν εραστές, αν και, αναπολώντας μια συνάντηση, έγραψε αργότερα: «Εκείνο το βράδυ ένιωσα ότι ο Χίτλερ με ήθελε ως γυναίκα». Στην πρώτη τους συνάντηση, ωστόσο, το 1932, είπε ότι εντυπωσιάστηκε περισσότερο από την απλότητά του και ανέφερε ότι της είπε: «Μόλις έρθουμε στην εξουσία, πρέπει να κάνεις τις ταινίες μου».
Στην αυτοβιογραφία της έχει γράψει ότι του είπε πως δεν μπορούσε να κάνει ταινίες κατόπιν παραγγελίας. Ωστόσο, τον επόμενο χρόνο, με τον Χίτλερ πλέον Καγκελάριο, γύρισε το «Victory of the Faith», ένα ντοκιμαντέρ για μια συγκέντρωση του Ναζιστικού Κόμματος στη Νυρεμβέργη. Δεν ήταν ευχαριστημένη με την ταινία και την επόμενη χρονιά προσπάθησε ξανά, αυτή τη φορά με άφθονο χρόνο, χρήματα και εξοπλισμό. Το αποτέλεσμα ήταν «Triumph of the Will».
Η ταινία περιλάμβανε καινοτόμες τεχνικές όπως κινούμενες κάμερες, συμπεριλαμβανομένης μιας πάνω σε έναν μικροσκοπικό ανελκυστήρα συνδεδεμένο σε ένα κοντάρι σημαίας πίσω από το βάθρο του ηχείου που παρείχε συναρπαστική πανοραμική θέα και τη χρήση τηλεφακών.

Το χρυσό μετάλλιο στο Βερολίνο

Η ταινία κέρδισε πολλά βραβεία στη Γερμανία, αλλά η Ρίφενσταλ υποσχέθηκε ξανά να μην κάνει άλλες ταινίες για το κόμμα. Δεν κράτησε την υπόσχεσή της και γύρισε ένα ντοκιμαντέρ 18 λεπτών, «Day of Freedom: Our Army», για τη Βέρμαχτ το 1935. Λίγο αργότερα, ανατέθηκε από τη Γερμανική Ολυμπιακή Επιτροπή να κινηματογραφίσει τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Βερολίνου το 1936. Μέχρι το τέλος της ζωής της επέμενε ότι η ταινία «Ολυμπία» δεν ήταν παραγωγή του ναζιστικού κόμματος, αλλά υπάρχουν πολλά στοιχεία που δείχνουν ότι χρηματοδοτήθηκε έμμεσα από το υπουργείο Προπαγάνδας του Γκέμπελς.

Ωστόσο, η Ρίφενσταλ αξιοποίησε εξαιρετικά την 170μελή ομάδα των οπερατέρ και τεχνικών που συγκέντρωσε. Για να θυμίσει τους πρώιμους ελληνικούς Ολυμπιακούς Αγώνες στο πρώτο μέρος του ντοκιμαντέρ, «Festival of the Nations», κινηματογράφησε σχεδόν γυμνούς αθλητές σε διάφορες εντυπωσιακές πόζες. Κατά τη διάρκεια των προπονήσεων, τράβηξε επίσης κοντινά πλάνα κωπηλατών, δρομέων και κολυμβητών. Όταν άρχισαν οι αγώνες, χρειάστηκε να καλύψει 136 εκδηλώσεις γιατί, όπως έλεγε, «ποτέ δεν γνωρίζαμε πότε θα καταρριφθεί ένα παγκόσμιο ρεκόρ».
Και, για άλλη μια φορά, τόσο οι τεχνικές γυρισμάτων όσο και οι τεχνικές του μοντάζ άνοιξαν νέους δρόμους. Για να απαθανατίσει τις προσπάθειες των αγώνων στο επί κοντώ και στο άλμα εις μήκος, άνοιξε τρύπες δίπλα στο σκάμμα όπου προσγειώνονταν οι αθλητές και έβαλε μηχανές λήψης.
Το «Ολυμπία» δεν ήταν απόλυτα προπαγανδιστικό. Να σημειώσουμε ότι έδειχνε τις στιγμές νίκης του Τζέσι Όουενς, ενώ ο Χίτλερ φάνηκε μόνο για 15 δευτερόλεπτα στη μοναδική ημέρα που επισκέφθηκε το Ολυμπιακό Στάδιο. Αν και η ταινία χειροκροτηθηκε από όλους όσοι την είδαν, «χάθηκε» λόγω της σταδιακής βύθισης της Ευρώπης στη δίνη του πολέμου.

Και πολεμική ανταποκρίτρια

Όταν η Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία τον Σεπτέμβριο του 1939, η Ρίφενσταλ πήγε στο μέτωπο ως πολεμική ανταποκρίτρια, αλλά ισχυρίστηκε ότι σύντομα έφυγε αηδιασμένη για τις θηριωδίες της Βέρμαχτ. Ωστόσο, τον επόμενο χρόνο, όταν η Γερμανία κατέλαβε τη Γαλλία, έστειλε ένα τηλεγράφημα στον Χίτλερ συγχαίροντας τον για την κατάληψη του Παρισιού. «Όλοι νόμιζαν ότι ο πόλεμος είχε τελειώσει», εξήγησε αργότερα, «και με αυτό το πνεύμα έστειλα το τηλεγράφημα στον Χίτλερ»…
Κατά τη διάρκεια του πολέμου, συνέχισε να βλέπει τον Χίτλερ σποραδικά, αλλά έστρεψε την προσοχή της πίσω στη δημιουργία ταινιών.

Μετά τον πόλεμο, η Ρίφενσταλ απομονώθηκε από την καλλιτεχνική κοινότητα.
Στα 100α γενέθλιά της, η εισαγγελία της Φρανκφούρτης διεξήγαγε έρευνα για κατηγορίες ότι, η Ρίφενσταλ είχε αρνηθεί το Ολοκαύτωμα, αλλά η κατηγορία αποσύρθηκε δύο μήνες αργότερα λόγω έλλειψης αποδεικτικών στοιχείων και λόγω της προχωρημένης ηλικίας της.

Η Λένι Ρίφενσταλ είπε ότι είδε τον Χίτλερ για τελευταία φορά τον Μάρτιο του 1944, όταν τον επισκέφτηκε στο Kitzbuhel της Αυστρίας, για να του συστήσει τον νέο της σύζυγο. Αργότερα έγραψε ότι ο Χίτλερ είχε γεράσει αρκετά και τα χέρια του έτρεμαν, αλλά «είχε ακόμα το ίδιο μαγικό ξόρκι όπως πριν».
Ο μοναδικός γάμος της Ρίφενσταλ διήρκεσε λίγο περισσότερο από τις πολυάριθμες παθιασμένες της σχέσεις κατά τη διάρκεια της περιόδου της ως ηθοποιού και σκηνοθέτη, δηλαδή ελάχιστα…

Μετά το τέλος του πολέμου, η Ρίφενσταλ κρατήθηκε για σχεδόν τέσσερα χρόνια από τις αμερικανικές αρχές και στη συνέχεια από τις γαλλικές δυνάμεις. Διαπιστώθηκε ότι ήταν «συμπαθής» των Ναζί, αλλά δεν της απαγόρευσαν να εργαστεί, όμως η κινηματογραφική της καριέρα είχε ήδη τελειώσει.