Οι αφορισμοί της Εκκλησίας για τους Έλληνες Επαναστάτες και η ετυμηγορία της Ιστορίας

Πολύς λόγος έχει γίνει για τους αφορισμούς του Πατριαρχείου με το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης. Η ομίχλη της Ιστορίας, 200 χρόνια μετά, έχει πια ξεκαθαρίσει.

Ήταν μια μέρα σαν σήμερα, 23 Μαρτίου του 1821, όταν η σημαία των επαναστατημένων Ελλήνων κυμάτισε στην Καλαμάτα, η Μεσσηνιακή Σύγκλητος εξέδωσε προειδοποίηση «εις τας ευρωπαϊκάς αυλάς», με την οποία γνωστοποιούσε τον ξεσηκωμό του γένους των Ελλήνων και εκείνη, την ίδια ημέρα, ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ αφόριζε τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, γιατί ξεσήκωσε τη Μολδοβλαχία! Με αυτό το τελευταίο γεγονός θα ασχοληθούμε.

Όταν η Επανάσταση ξέσπασε στο Ιάσιο στις 21 Φεβρουαρίου του 1821 με τον ανέτοιμο Ιερό Λόχο από 500 σπουδαστές, αποφοίτους των Ηγεμονικών Ακαδημιών στις Παρίστριες επαρχίες, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης ήταν ο ιδεολόγος ηγέτης, που όμως, δυστυχώς, δεν πέτυχε να υλοποιήσει το όνειρο του.

Ο Υψηλάντης αποτάχθηκε από το ρωσικό στρατό και αργότερα, μετά την αποτυχία στο Δραγατσάνι, παραδόθηκε στις αυστριακές αρχές. Μετά αυτά τα γεγονότα που έδειξαν απροκάλυπτα πλέον ότι η Επανάσταση θα επεκταθεί και στον ελλαδικό χώρο, στην Κωνσταντινούπολη άρχισαν μαζικές διώξεις κατά των χριστιανών, σφαγές και φυλακίσεις.

Ο επίσκοπος Εφέσου Διονύσιος Καλλιάρχης, απαγχονίστηκε στο Μπαλίκ-παζάρ, άλλοι εξέχοντες κληρικοί φυλακίστηκαν. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’, επικεφαλής συνόδου αρχιερέων και λαϊκών, υποχρεώθηκαν να εκδώσουν δύο αφορισμούς, προσυπογραφομένους από 21 αρχιερείς του Πατριαρχείου και λαϊκούς προύχοντες της Κωνσταντινούπολης.

Οι λαϊκοί αποφάσισαν να υποβάλουν αναφορά αποκήρυξης της Επανάστασης και δήλωση υποταγής, οι ιερωμένοι πάλι, υποστήριξαν την πράξη αφορισμού. Ο πρώτος αφορισμός συνοδευόταν από διαβιβαστική πατριαρχική επιστολή, την οποία πολλοί ιστορικοί εκλαμβάνουν ως αφοριστικό έγγραφο και έτσι αναφέρονται σε συνολικά τρεις αφορισμούς, ενώ ουσιαστικά πρόκειται για δύο.

Οι οθωμανικές αρχές, αφού επέβαλαν στον Πατριάρχη την έκδοση των αφορισμών, είχαν τοποθετήσει στο περιβάλλον του Τουρκοκρητικούς που γνώριζαν την ελληνική γλώσσα ώστε να παρακολουθούν τις εργασίες των συνόδων και τα κείμενα. Ο πρώτος αφορισμός, που περιοριζόταν στην επαρχία της Μολδοβλαχίας, μάλλον δεν ικανοποιούσε τον Σουλτάνο ο οποίος ζήτησε από τον Πατριάρχη και δεύτερο αφορισμό στον οποίο να περιλαμβάνονται όλοι οι χριστιανοί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο δεύτερος αυτός αφορισμός εκδόθηκε (σύμφωνα με εκτιμήσεις) στις 27 Μαρτίου του 1821, αφού στον ελλαδικό χώρο και κυρίως στην Πελοπόννησο είχε ξεσπάσει η Επανάσταση.

Τέσσερις «ερμηνείες»

Πολλοί ιστορικοί και συγγραφείς έχουν καταθέσει τις απόψεις τους για την υπόθεση που επιγραμματικά έχει μείνει αβασάνιστα και δίχως εμβάθυνση στη συνείδηση του απλού λαού με την επικεφαλίδα: «Ο Πατριάρχης αφόρισε την Επανάσταση»
Οι απόψεις και οι κρίσεις που διατυπώθηκαν για το θέμα, επιγραμματικά θα μπορούσαν να διαχωριστούν σε 4 κατηγορίες:
1. Ήταν αληθής αφορισμός, απότοκος συνειδητής φιλοτουρκικής και αντεπαναστατικής θέσης του Πατριάρχη και των συνοδικών.
2. Ο αφορισμός είναι έγκυρος μεν, αλλά υποχρεώθηκαν να τον εκδώσουν οι συνοδικοί, υπό την απειλή βίας.
3. Ο αφορισμός είναι πραγματικός, αλλά ανακλήθηκε λίγο αργότερα.
4. Ο αφορισμός είναι εικονικός και όχι πραγματικός για να κλείσουν στόματα και να ηρεμήσουν τα πνεύματα στην Πόλη.

Ο φιλόλογος – ιστορικός Τάκης Σταματόπουλος στο βιβλίο του «Ο εσωτερικός αγώνας πριν και κατά την επανάσταση του 1821» θεωρεί ότι ο Πατριάρχης αντέδρασε στην επανάσταση και αναφέρει πως «μ' αλλεπάλληλα έγγραφά του και αφορισμούς συνιστούσε πάντα πίστη και τυφλήν υποταγή στους Τούρκους».

Ό,τι και να συνέβη στην πραγματικότητα, ο Γρηγόριος Ε’ είχε τέλος οικτρό, η Ελληνική Επανάσταση – με τον έναν ή τον άλλον τρόπο – επικράτησε και η Ιστορία έχει εκδώσει πλέον 200 χρόνια μετά την… ετυμηγορία της: Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ υπέγραψε τους αφορισμούς υπό την δαμόκλειο σπάθη των αντιποίνων και του τρόμου. Η οργισμένη επιστολή του Πατριάρχη προς τον μητροπολίτη Μολδαβίας Βενιαμίν στις 11 Μαρτίου του 1821 να τερματίσει το « απονενοημένον τούτο κίνημα» δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Ελληνικός Τηλέγραφος» στις 17 Απριλίου του 1821 στη Βιέννη, όταν πλέον ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ έχει ήδη μαρτυρήσει στα χέρια των δημίων του.