Θεοφάνεια: Ολα τα έθιμα και οι παραδόσεις στη Βόρεια Ελλάδα

Νάουσα

Στο ποτάμι της Αράπιτσας, στο άλσος του Αγίου Νικολάου, αγιάζει τα άλογά του ο Ιππικός Σύλλογος Νάουσας 'Πήγασος', ανήμερα των Θεοφανείων. Εκεί, βαφτίζουν τα άλογα στο ποτάμι, και όπως εξηγεί στο ethnos.gr ο πρώην πρόεδρος του Ιππικού Συλλόγου Γιώργος Γκέρος «μετά τον αγιασμό τα βάζουμε στο ποτάμι, και παίρνουν την ευλογία».

Όπως ο ίδιος λέει, εκεί η κοίτη είναι ρηχή, αποτελώντας ιδανικό σημείο για τον βάπτισμα των αλόγων. «Παλαιότερα, κάναμε και κάποιους μικρούς αγώνες, για το ποιός έχει το καλύτερο άλογο» αναφέρει ο κ. Γκέρος, προσθέτοντας ότι στις μέρες μας δεν πραγματοποιούνται.

Να σημειώσουμε ότι ο Ιππικός Σύλλογος Νάουσας 'Πήγασος' βρίσκεται στη θέση Δαλαμάρι, στο δρόμο προς Αρκοχώρι. Τα μέλη του ανέρχονται σε 160 και τα άλογα περίπου 100-120. Την ημέρα των Θεοφανείων κατεβαίνουν στο ποτάμι περί τα 30-35 άλογα.

Καστοριά

Τα Ραγκουτσάρια είναι αυτά που πρωταγωνιστούν αυτές τις μέρες στην Καστοριά, με τα ‘μπουλούκια’ ντυμένα καρναβάλια, και εξοπλισμένα με άφθονο κέφι. Οι εκδηλώσεις στην πόλη της Δυτικής Μακεδονίας ξεκινούν ανήμερα των Θεοφανείων, 6 Ιανουαρίου, μετά τον Αγιασμό των Υδάτων, όπου από διάφορα σημεία, ξεχύνονται τα «μπουλούκια», το καθένα με τη δική του παραδοσιακή ορχήστρα χάλκινων. Την ίδια μέρα, στις 13.00, έχει μουσικό γλέντι στην περιοχή Κούνιες – Νότια παραλία από την παρέα καρναβαλιστών ΜπέτσκεςCompany.

Στα Ραγκουτσάρια συμμετέχουν γύρω στα 20 – 25 «μπουλούκια», ομάδες καρναβαλιστών, συνεχίζοντας ένα έθιμο το οποίο συμπίπτει χρονικά με τα αρχαία εθνικά πανηγύρια που τελούνταν στα πλαίσια της διονυσιακής λατρείας. Τη δεύτερη μέρα, 7 Ιανουαρίου, του Αϊ Γιαννιού, τα «μπουλούκια» με τα παραδοσιακά όργανα επισκέπτονται τα σπίτια όλων όσοι εορτάζουν και τους εύχονται χρόνια πολλά. Και στην τοπική κοινότητα Τοιχίου, γίνεται παρέλαση καρναβαλιού στις 14.00.

Αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων είναι η τρίτη ημέρα, στις 8 Ιανουαρίου, με τη μεγάλη παρέλαση (Πατερίτσα) των καρναβαλιστών. Η παρέλαση ξεκινάει στις 2 το  μεσημέρι, και η διαδρομή που ακολουθούν οι παρέες είναι, αφετηρία Δημαρχιακό Μέγαρο Καστοριάς, οδός Μητροπόλεως με κατεύθυνση την πλατεία Ομονοίας και κατάληξη στην πλατεία Αδελφών Εμμανουήλ, στην περιοχή Ντολτσό.

Δράμα

Στο νομό Δράμας, στην Ανατολική Μακεδονία, αρκετά χωριά πρωταγωνιστούν με την αναβίωση των εθίμων, αυτές τις ημέρες. Το Μοναστηράκι, ο Ξηροπόταμος, το Παγονέρι και ο Βώλακας, η Καλή Βρύση, η Πετρούσα και οι Πύργοι γίνονται τις μέρες των Θεοφανείων το επίκεντρο θεαματικών παραδοσιακών εορτασμών με έντονο διονυσιασμό.

Στο Μοναστηράκι (4 χλμ. από Δράμα) ανήμερα των Θεοφανείων, 6 Ιανουαρίου, οι κάτοικοι, συνεχίζουν να τελούν ένα πανάρχαιο έθιμο, τους «Αράπηδες». Το δρώμενο έχει αναφορά στη Διονυσιακή λατρεία, στην παράφορη έκφραση της ανθρώπινης φύσης. Η αναβίωση του εθίμου ξεκινάει από απόψε το βράδυ, στο Λαογραφικό μουσείο του χωριού.

Στον Ξηροπόταμο, (7 χλμ. από Δράμα), γιορτάζονται οι «Αράπηδες», 6 και 7 Ιανουαρίου, με αποκορύφωμα την εκδήλωση το μεσημέρι της 7^ης Ιανουαρίου.

Στο Παγονέρι (60 χλμ. από Δράμα), τα δρώμενα των Θεοφανείων διαρκούν δυο μέρες, 6 και 7 Ιανουαρίου, με τις προετοιμασίες να ξεκινούν στις 9 το βράδυ της 5^ης Ιανουαρίου, όπου ετοιμάζουν τις προβιές, τα κουδούνια και τις φορεσιές. Το δρώμενο «Χαράπια» αντίστοιχο εκείνο των «Αράπηδων» αναβιώνει ανήμερα των Θεοφανείων, όπου ξεκινούν οι μεταμφιεσμένοι από το σπίτι του «Αράπη», συναντούν το εκκλησίασμα που επιστρέφει από τον αγιασμό των υδάτων και όλοι μαζί πηγαίνουν στην πλατεία, για την αναβίωση των «Χαράπηδων», στις 11 π.μ. Το πρωί της 7ης Ιανουαρίου, οι μεταμφιεσμένοι εμφανίζονται και πάλι στο χωριό, γυρίζοντας όλα τα σπίτια, και παραμένοντας περισσότερο χρόνο στους εορτάζοντες, γλεντώντας και ανταλλάσσοντας ευχές.

Στους Πύργους (21 χλμ. από Δράμα), η τέλεση του δρώμενου «Αρκούδες», ξεκινάει από το πρωί των Θεοφανείων και διαρκεί τρεις μέρες, με τη συμμετοχή όλων των κατοίκων.

Στην Καλή Βρύση (22 χλμ. από Δράμα) στις 7 Ιανουαρίου, στις 3 το μεσημέρι, τα χορευτικά τμήματα του Πολιτιστικού Συλλόγου, ξεσηκώνουν με χορούς και τραγούδια, τους κατοίκους και τους επισκέπτες, πάντα με την παρουσία των «Μπαμπούγερων». Αντρες μεταμφιεσμένοι ζωόμορφα, ζωσμένοι βαριά κουδούνια, εμφανίζονται αμέσως μετά την τελετή του αγιασμού και με την εντυπωσιακή μεταμφίεση και τη θορυβώδη παρουσία τους κυριαρχούν σε όλο το χωριό την ημέρα των Θεοφανείων, καθώς και τις δύο επόμενες. Χτυπούν δε με το σακίδιο στάχτης που κρατούν στο χέρι τον κόσμο για να ξορκίσουν το κακό. Το έθιμο κορυφώνεται στις 8 Ιανουαρίου, το μεσημέρι, με την αναπαράσταση σατυρικού διονυσιακού γάμου.

Στην Πετρούσα (14 χλμ. από Δράμα), αναβιώνει το «Μπάμπιντεν» ένα δρώμενο που οι ρίζες χάνονται στο βάθος του χρόνου και αποβλέπει στην καλοτυχία, τη γονιμότητα, την καρποφορία, την απελευθέρωση της γης από τα δεσμά του χειμώνα.

Κυρίαρχο σύμβολο του εθίμου είναι η καμήλα, που συμβολίζει τις αντίξοες συνθήκες και τις περιπέτειες του ανθρώπου στη ζωή. Βασικά πρόσωπα του δρώμενου είναι οι «Χαράπηδες» με τις τραγόμορφες μεταμφιέσεις. Η πομπή ξεκινάει στις 8.30 το βράδυ των Θεοφανείων με μικρή γύρα με χορούς, τραγούδια και κουδούνια. Στο τέλος της βραδιάς ανάβουν μεγάλες φωτιές που έχουν αποτρεπτική και καθαρτική δύναμη.

Στις 7 Ιανουαρίου, στις 12 το μεσημέρι, ξεκινάει η μεγάλη γύρα, με την καμήλα, υπό τους ήχους τοπικών μουσικών οργάνων, και τη συνοδεία «Αράπηδων», «Παππούδων» και με «Γκιλίγκες».

Στις 8 Ιανουαρίου, στις 15.00, ξεκινάει η πομπή από την πλατεία και καταλήγει στην αυλή του δημοτικού σχολείου. Εκεί γίνεται η αναπαράσταση οργώματος και σποράς και άλλων εργασιών. Το «Μπάμπιντεν» ή «γιορτή της Μπάμπως» κορυφώνεται με γλέντι μέχρι αργά το βράδυ. 

Στο Βώλακα, (36 χλμ. από Δράμα), στις 6 Ιανουαρίου, στις 11 το πρωί, στην πλατεία αναβιώνει το δρώμενο της «Μπάρας». Στις 7 Ιανουαρίου, εορτάζονται τα «Χαράπια», με ομάδες νέων να μεταμφιέζονται σε «Αράπηδες» ή «Χαράπια». Στις 8 Ιανουαρίου, στις 16.30 περίπου, στην πλατεία του Βώλακα, εξελίσσεται το δρώμενο με τις «Αρκούδες», μεταμφιεσμένοι με δέρματα που καλύπτουν όλο το σώμα, μεγάλη μάσκα και κουδούνι κρεμασμένο στη μέση. Δρουν κατά ομάδες με αρχηγό τον «Αρκουδιάρη». Επίσης, αναβιώνει και το έθιμο του «Γάμου». Το απόγευμα της 7^ης Ιανουαρίου γίνεται το πρώτο κάλεσμα του κουμπαριού, με τραγούδια, χορούς και κεράσματα. Στις 8 Ιανουαρίου είναι το δεύτερο κάλεσμα, και αντάμωμα με τον γαμπρό, επίσκεψη στο σπίτι της νύφης, ακολουθούν τελετουργικά έθιμα γονιμότητας, η τέλεση του γάμου στην πλατεία με χορούς και τραγούδια.  

Γαλάτιστα

Στη Γαλάτιστα (35 χλμ. από Θεσσαλονίκη), στην Χαλκιδική, στο δρόμο για Πολύγυρο, τα Θεοφάνεια αναβιώνει το έθιμο της «Καμήλας» και του «Γάμου της Μανιώς», με το έθιμο να έχει τις ρίζες του στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Βασίζεται δε στο γεγονός της αρπαγής της πεντάμορφης Μανιώς από τον Αγά του χωριού με σκοπό να την κλείσει στο χαρέμι του.

Την ημέρα των Θεοφανείων κατασκευάζεται το ομοίωμα της καμήλας, το οποίο είναι ένας ξύλινος σκελετός με χοντρά ρούχα υφαντά, ενώ στο εσωτερικό του είναι τοποθετημένα μεγάλα κουδούνια. Οι νέοι και νέες του χωριού, ντύνονται με τοπικές ενδυμασίες.

Μετά τη Θεία Λειτουργία, τα νταούλια και οι ζουρνάδες παίζουν το τραγούδι «απόψε μας κλέψαν τη Μανιώ, τρεις τούρκοι αρβανιτάδες», δίνοντας το σύνθημα για να αρχίσει η γιορτή και το γλέντι. Την επόμενη μέρα, 7 Ιανουαρίου, του Αϊ Γιαννιού, γίνεται η αναπαράσταση του γάμου της Μανιώς.

Παλαιόκαστρο

Στο Παλαιόκαστρο (55 χλμ. από Θεσσαλονίκη, 10 χλμ. από Πολύγυρο Χαλκιδικής), ανήμερα των Θεοφανίων αναβιώνει το παραδοσιακό έθιμο των «Φωταρών».