Αναστενάρια: Οι εικόνες και ο χορός στην πυρά

ΠΡΟΣ ΤΙΜΗΝ των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, κάθε χρόνο 21 – 23 Μαΐου, αναβιώνει ένα πανάρχαιο έθιμο σε περιοχές της Βορείου Ελλάδος, και συγκεκριμένα στο Λαγκαδά Θεσσαλονίκης, στη Μαυρολεύκη Δράμας, στην Αγία Ελένη και την Κερκίνη Σερρών και στη Μελίκη Ημαθίας.

Με την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, το 1919 και στη συνέχεια το 1922, οι κάτοικοι από τη βορειοανατολική Θράκη, και συγκεκριμένα από τα χωριά Κωστί και Μπροντίβο – σημερινό Μπροντίλοβο στη νοτιοανατολική Βουλγαρία-, εγκαταστάθηκαν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, κυρίως στη Μακεδονία, όπου με άλλα στοιχεία του λαϊκού τους πολιτισμού μετέφεραν και τα Αναστενάρια.

Η παλαιότερη περιγραφή του εθίμου ανήκει στον Αναστάσιο Χουρμουζιάδη, το 1872, όταν ως καθηγητής της Μεγάλης του Γένους Σχολής, μίλησε στην Κωνσταντινούπολη «Περί Αναστεναρίων και άλλων παράδοξων εθίμων και προλήψεων». Ομιλία η οποία τον επόμενο χρόνο, κυκλοφόρησε σε φυλλάδιο και το έθιμο έγινε ευρύτερα γνωστό.

Μέχρι το 1943, οι αναστενάρηδες δεν έδιναν δημοσιότητα στην αναβίωση του εθίμου τους. Εκείνη την χρονιά, με ενέργειες του τότε προέδρου της Εταιρίας Ψυχικών Ερευνών, Αγγελου Τανάγρα, όπως αναφέρει σε δημοσιευμένη έκδοση ο Δρ. Φιλολογίας,. τ. Διευθυντής Ερευνών Κέντρου Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών, Γιώργος Αικατερινίδης, πραγματοποιήθηκε στη Μαυρολεύκη Δράμας, δημοσίως η πυροβασία, η στιγμή δηλαδή εκείνη, από την οποία είναι γνωστό το όλο δρώμενο.

Προετοιμασία

Με το που μπαίνει ο Μάιος, οι αναστενάρηδες αρχίζουν και νιώθουν μια αναστάτωση, ενώ όσο πλησιάζει η μέρα του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης,  αισθάνονται πιο έντονα. Παραμονή της εορτής συγκεντρώνονται στο κονάκι, το οποίο είναι στολισμένο με τις εικόνες των αγίων – τα πολυτιμότερα κειμήλια για τους Αναστενάρηδες. «Χάρες» και «Παππούδες» τις ονομάζουν και τις τοποθετούν μέσα στην «ποδιά» -υφασμάτινη σακούλα-, από την οποία κρέμονται αφιερώματα και μεταλλικά κουδουνάκια. Οι εικόνες έχουν μακριά λαβή στο κέντρο της βάσης τους και καλύπτονται με φύλλο χρυσού ή ασημιού.

Στο κονάκι φυλάσσονται και τα «αμανέτια» (τάματα) κόκκινα μαντήλια, τα οποία κι αυτά θεωρούνται ιερά και ισοδύναμα με τις «Χάρες». Οι οργανοπαίχτες με τη θρακική λύρα και το νταούλι βοηθούν τους αναστενάρηδες στο να αυτοσυγκεντρωθούν και να προετοιμαστούν κατάλληλα ψυχικά για τον χορό. Υποστηρίζεται, ότι η έντονη μουσική και ο ρυθμός των οργάνων, παίζουν ιδιαίτερο ρόλο στη ψυχολογική τους προετοιμασία. Οι αναστενάρηδες ξεκινούν τον εκστατικό χορό, χτυπώντας τα πόδια ρυθμικά, υψώνοντας τα χέρια και μπλέκοντας τα πάνω από το κεφάλι, σκύβοντας γυρτά προς το ένα μέρος του κορμιού τους, φωνάζοντας διάφορα επιφωνήματα. Κάποια στιγμή, ο χορός τελειώνει και αποσύρονται σε μια γωνιά σιωπηλοί. Οταν η φωτιά μεταβληθεί σε ανθρακιά, ο αρχιαναστενάρης δίνει το έναυσμα και η πομπή που αποτελείται από τους οργανοπαίκτες, παιδιά με λαμπάδες και τους αναστενάρηδες κατευθύνεται με χορευτικό βηματισμό στον χώρο πυροβασίας. Φτάνοντας εκεί χορεύουν τρεις φορές γύρω από τη θρακιά, σταυρώνουν την εικόνα και αγιάζουν τα κάρβουνα. Οι αναστενάρηδες, απόλυτα εκστασιασμένοι από την πίστη τους, πυροβατούν με γυμνά πόδια, και χορεύουν κρατώντας στα χέρια τους ένα εικόνισμα ή το μαντίλι τους, μέχρι να σβήσουν τα κάρβουνα. Πυροβατούν, δίχως τα πέλματά τους να παρουσιάζουν ίχνη από εγκαύματα! Μέχρι σήμερα δεν έχει δοθεί εξήγηση για το φαινόμενο της ακαΐας.

ΛΑΓΚΑΔΑΣ

Πυροβασία σε δυο κονάκια

Τα Αναστενάρια στο Λαγκαδά αναβιώνουν σε δυο κονάκια με τους αναστενάρηδες να πυροβατούν στα αναμμένα κάρβουνα, 21-23 Μαΐου, αλλά και τον Ιανουάριο 17-20/1 του Αγίου Αντωνίου και Αγίου Αθανασίου, και 26 Ιουλίου παραμονή του Αγίου Παντελεήμονα.

«Τα Αναστενάρια πηγαίνουν από γενιά σε γενιά, είναι οικογενειακή υπόθεση» αναφέρει στο «ΕτΚ» ο ερευνητής Λαϊκού Πολιτισμού της Ελλάδας, δημοσιογράφος και συγγραφέας Γιώργης Μελίκης, της «Θρακικής Εστίας Λαγκαδά», ο οποίος πυροβατεί από ηλικία 12 ετών. Ο ίδιος τονίζει, ότι το ίδιο το έθιμο, τα Αναστενάρια, έχει πολλές φάσεις, «η φωτιά είναι μόνο ένα μέρος από το τελετουργικό’ το Αναστενάρι είναι μια τελετουργία ολόκληρη». Διευκρινίζει δε, «άλλο πυροβάτης, άλλο αναστενάρης’ για να είσαι αναστενάρης είσαι 365 ημέρες τον χρόνο συνειδητοποιημένος, ακολουθείς ένα τυπικό, συμμετέχεις σ’ όλες τις συναντήσεις της ομάδας».

Η Θρακική Εστία Λαγκαδά, όπως μας ενημερώνει ο κ. Μελίκης, έχει την πολυπληθέστερη ομάδα στους Αναστενάρηδες, περί τα 25 άτομα, ηλικίες από 20 έως και 75 ετών, στο σύνολο περίπου των 50 ατόμων που πυροβατούν στην Ελλάδα.

Στο δεύτερο κονάκι, αυτό του Συλλόγου «Τα Αναστενάρια του Λαγκαδά», αρχιαναστενάρης είναι ο 85χρόνος Τάσος Γκαϊτατζής, και ίσως, ο μοναδικός που πυροστατεί στη φωτιά (δηλαδή παραμένει ακίνητος) και όχι μόνο πυροβατεί, όπως λέει ο υιός του Σωτήρης, «το έθιμο πηγαίνει από γενιά σε γενιά και η οικογένειά μου έχει τα εικονίσματα από το Κωστί της Ανατολικής Θράκης». Στην οικογένεια, αναστενάρισσα είναι η μητέρα του, κυρία Φωτεινή, ο ίδιος 56 ετών, ενώ τα παιδιά του συμμετέχουν στο έθιμο, κρατώντας τις λαμπάδες.

ΜΑΥΡΟΛΕΥΚΗ

3.000 κόσμος για τα Αναστενάρια

Η τελετουργία ξεκινάει παραμονή της εορτής των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, τη Δευτέρα 20 Μαΐου, στο κονάκι, όπου φυλάσσονται οι δυο εικόνες ενώ ανήμερα της εορτής των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, 21 Μαΐου, γίνεται η πυροβασία, και όπως εξηγεί στο «ΕτΚ» ο αρχιαναστενάρης Κυριάκος Χρίτης (σ.σ. ο ίδιος δεν πυροβατεί, ωστόσο είναι εκείνος που συντονίζει και ρυθμίζει όλο το τελετουργικό), «η φωτιά ανάβει περίπου στις 7 το απόγευμα και θα χρειαστεί γύρω στις μία με μιάμιση ώρα να καούν τα ξύλα – είναι μεσέδες χοντρά ξύλα, περίπου 600 – 800 κιλά-, και όταν με ενημερώσει ο υπεύθυνος της φωτιάς, ο οποίος και εκείνος κληρονομεί τη φροντίδα της από το σόι, ότι τα ξύλα έχουν καεί και έχουν γίνει κάρβουνο, δίνω το έναυσμα στους αναστενάρηδες να πάμε στη φωτιά».

Οι αναστενάρηδες κρατούν ο καθένας το μαντήλι του – «αμανέτι» όπως ονομάζεται- το οποίο έχει πάνω του αναθήματα με παραστάσεις, «για παράδειγμα, εάν κάποιος έχει προβλήματα καρδιάς, το ανάθημα έχει πάνω του μια καρδιά» εξηγεί στο «ΕτΚ» ο κ. Χρίτης προσθέτοντας ότι συνοδεύουν οι οργανοπαίκτες, με τη θρακιώτικη λύρα και το νταούλι, κάποιες φορές συνοδεύει και γκάιντα, κάνουν τρεις γύρους με τις δυο εικόνες σχηματίζοντας το σταυρό, και σιγά σιγά ξεκινάει η πυροβασία.

Τελειώνοντας την πυροβασία, επιστρέφουν στο κονάκι, όπου ακολουθεί ιεροτελεστικό δείπνο, «στρώνεται το τραπέζι του «παππού», όπου οι μεν αναστενάρηδες θα φάνε μέσα στο κονάκι, κάθονται σταυροπόδι» εξηγεί ο κ. Χρίτης, τα δε πιάτα τοποθετούνται πάνω σε τραπεζομάντιλο (μεσάλα) που στρώνεται καταγής.

Εξω από το κονάκι, κάθεται ο υπόλοιπος κόσμος που παρακολουθεί το έθιμο, και συμμετέχει στο φαγητό με αρνιά κ.ά.. Στις 22 Μαΐου στη Μαυρολεύκη γίνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις με θρακιώτικους χορούς και τοπικά όργανα, ενώ στις 23/5 επαναλαμβάνεται η πυροβασία όπως γίνεται ανήμερα των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης.  

ΑΓΙΑ ΕΛΕΝΗ

Λαϊκή ορχήστρα και περιφορά της εικόνας

Η τελετή αρχίζει από την παραμονή της εορτής, 20 Μαΐου, το βράδυ, όπου εορτάζει η εκκλησία Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης του χωριού, γίνεται λειτουργία και ακολουθεί η περιφορά των εικόνων.

Το πρωί της εορτής, 21 Μαΐου, οι αναστενάρηδες μεταφέρουν τα αναστενάρικα εικονίσματα και τα εναποθέτουν στο αγίασμα. Πρόκειται για ένα τόπο ιερό που βρίσκεται μέσα στο άλσος. Οι εικόνες αυτές, οι «Χάρες», είναι αυτές, που όπως υποστηρίζουν, δίνουν την ικανότητα να βαδίσουν στην πυρά.

Το βράδυ της 21^ης Μαΐου γίνεται η πυροβασία με τους αναστενάρηδες, ως είθισται και στις παραπάνω περιγραφές μας, και ακολουθεί το ιεροτελεστικό δείπνο στο κονάκι.

Ωστόσο, για τον κόσμο που επισκέπτεται το χωριό για το έθιμο, όπως ενημερώνει το «ΕτΚ» η πρόεδρος της Αγίας Ελένης Κλειώ Παναγιώτου, το βράδυ της 21^ης Μαΐου, μετά την πυροβασία, έχει λαϊκή ορχήστρα στην δεύτερη πλατεία, την επομένη 22 Μαΐου, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Αγ. Ελένης διοργανώνει χορευτικά και παραδοσιακή μουσική, ενώ την τελευταία ημέρα του εθίμου, Πέμπτη 23 Μαΐου, μετά την πυροβασία, ακολουθεί και πάλι, για τους επισκέπτες λαϊκή ορχήστρα. 

ΜΕΛΙΚΗ

Τα Αναστενάρια ανακάμπτουν

Μπορεί τα τελευταία χρόνια τα Αναστενάρια στη Μελίκη Ημαθίας να είχαν ατονήσει, να πέρασαν την κρίση τους, κάποιοι ηλικιωμένοι Αναστενάρηδες απεβίωσαν, ωστόσο με την προσθήκη ανθρώπων εκτός του χωριού, ανακάμπτουν, και με αποκορύφωμα τις ημερομηνίες 21 -23 Μαΐου, συμμετέχουν περί τους 6-7 πυροβάτες. Ωστόσο, όπως ενημερώνει το «ΕτΚ» ο πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου Θρακιωτών Μελίκης «Το Κωστί» Κώστας Καρέλης, «Αναστενάρια κάνουμε και άλλες ημερομηνίες του χρόνου, όπως του Αγ. Βασιλείου, του Αγ. Δημητρίου, του Αγίου Αθανασίου, αλλά ‘κλειστά’» δίχως δηλαδή την αντίστοιχη προβολή που έχουν τα Αναστενάρια την εορτή των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, όπου και προσελκύουν επισκέπτες από διάφορα μέρη της Ελλάδας και του εξωτερικού. Φωτιά ανάβεται την πρώτη και την τρίτη μέρα, ενώ τη δεύτερη δεν χορεύουν, εκτός από ορισμένες φορές και πάντα σε κλειστό χώρο.

Αρχιαναστενάρης είναι ο 35χρόνος Θόδωρος Καλοστέφανος, ο οποίος πήρε τη στέψη πέρυσι, από τον προηγούμενο αναστενάρη, ο οποίος απεβίωσε.  

*ΤΑ ΑΝΑΣΤΕΝΑΡΙΑ, αναβιώνουν και στην Κερκίνη Σερρών, ωστόσο, εκεί, γίνεται σε πιο ‘κλειστό’ κύκλο, δίχως την παρουσία πολλών επισκεπτών, και δίχως να επιτρέπονται φωτογραφήσεις, βίντεο και κάθε είδους προβολή.

Ιnfo

-Πώς θα πάτε στον Λαγκαδά: Από Αθήνα ακολουθείτε την εθνική οδό για Θεσσαλονίκη και πριν φτάσετε στην είσοδο της πόλης, θα βγείτε στην έξοδο για Καβάλα, ακολουθώντας την Εγνατία Οδό και στη συνέχεια έξοδος για Λαγκαδά. Συνολικά θα διανύσετε 520 χλμ. Από Θεσσαλονίκη απέχει 20 χλμ., ακολουθώντας την Εγνατία Οδό για Καβάλα, βγαίνετε στην έξοδο για Λαγκαδά, με κατεύθυνση στον τελικό σας προορισμό.

-Πώς θα πάτε στη Μαυρολεύκη: Από Αθήνα ακολουθείτε την εθνική οδό για Θεσσαλονίκη στη συνέχεια την Εγνατία οδό και μέχρι τον τελικό σας προορισμό θα διανύσετε περίπου 710 χλμ. Αεροπορικώς, στο αεροδρόμιο «Μέγας Αλέξανδρος» της Καβάλας και από εκεί οδικώς (80 χλμ.) για Μαυρολεύκη Δράμας. Από Θεσσαλονίκη θα διανύσετε 138 χλμ. Από Δράμα απέχει 12 χλμ.

-Πώς θα πάτε στην Αγία Ελένη: Από Αθήνα ακολουθείτε την εθνική οδό για Θεσσαλονίκη (500 χλμ.) και στη συνέχεια την Εγνατία Οδό για Σέρρες (83 χλμ.) και τον τελικό σας προορισμό, την Αγία Ελένη (13 χλμ. από Σέρρες). Από Θεσσαλονίκη θα διανύσετε 96 χλμ.

-Πώς θα πάτε στη Μελίκη: Από Αθήνα ακολουθείτε την Εθνική Οδό για Θεσσαλονίκη, βγαίνετε στην έξοδο για Μεθώνη και συνεχίζετε μέσω Νέας Αγαθούπολης – Αιγινίου, Βεροίας – Κυψέλης μέχρι τον τελικό σας προορισμό (480 χλμ.). Από Θεσσαλονίκη ακολουθείτε την Εθνική Οδό Θεσσαλονίκης – Αθηνών, βγαίνετε στην έξοδο για Βέροια, συνεχίζετε στην Εγνατία οδό, έξοδος στον κόμβο της Αλεξάνδρειας, κατεύθυνση προς Μέλισσα, διανύοντας συνολικά 63 χλμ.