Τουρκία: Όλα στον αέρα με την οικονομία στο κόκκινο και τον Ερντογάν στα σχοινιά

Πίσω στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας, τα έτη 2010 και 2011 - με τον Ερντογάν τότε πρωθυπουργό και τον Αλί Μπαμπατζάν αντιπρόεδρο της κυβέρνησης, τον Αχμέτ Νταβούτογλου υπουργό Εξωτερικών και τον Αμπντουλάχ Γκιούλ πρόεδρο, τον Ντεβλέτ Μπαχτσελί στην αντιπολίτευση και τον Μπεράτ Αλμπαϊράκ… σπίτι του – το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης της Τουρκίας (AKP) είχε ανακοινώσει μια σειρά από μεγαλεπήβολους στόχους.

Έως και το επετειακό 2023 (οπότε συμπληρώνονται εκατό χρόνια από την ίδρυση της σύγχρονης Τουρκίας), το τουρκικό ΑΕΠ θα έπρεπε, σύμφωνα με εκείνους τους στόχους, να έχει αγγίξει τα 2 τρισεκατομμύρια δολάρια και το κατά κεφαλήν εισόδημα στην Τουρκία τα 25.000 δολάρια. Οι τουρκικές εξαγωγές θα έπρεπε να έχουν «πιάσει» τα 500 εκατομμύρια δολάρια ετησίως και η ανεργία να έχει υποχωρήσει στο 5%. Εν τω μεταξύ, δε, η Τουρκία θα είχε ενταχθεί και στην Ευρωπαϊκή Ένωση…  

Το ενδεχόμενο να επιτύχει η Άγκυρα όλα εκείνα τα μεγαλεπήβολα είναι πια απίθανο. Είχε καταστεί απίθανο ήδη πολύ πριν από την έλευση της πανδημίας του κορονοϊού, με το καθεστώς Ερντογάν να αναθεωρεί μάλιστα πέρυσι προς τα κάτω τους σχετικούς στόχους για το 2023 αλλά αυτήν την φορά χωρίς τυμπανοκρουσίες: σε 1,1 τρισεκατομμύρια δολάρια (για το ΑΕΠ), 12.244 δολάρια (για το κατά κεφαλήν εισόδημα), 226,6 εκατομμύρια δολάρια (για τις εξαγωγές) και 9,9% για την ανεργία.

Ακόμη και αυτοί οι - αναθεωρημένοι προς τα κάτω - στόχοι φαντάζουν ωστόσο πια σε έναν βαθμό… άπιαστοι, με την πανδημία του κορονοϊού να έρχεται απλώς να επιδεινώσει - κατά τρόπο δραματικό - προϋπάρχοντα προβλήματα, ελλείμματα και (εν)τάσεις.

Οι δημοτικές εκλογές της 31^ης Μαρτίου του 2019 πρόκειται να μείνουν στην ιστορία ως ένα πρωτοφανώς βαρύ πλήγμα για τον ισλαμοεθνικιστή Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Ως ένα εκλογικό πλήγμα συνώνυμο με τις βαριές ήττες που υπέστη το ισλαμοεθνικιστικό στρατόπεδο των AKP-MHP (η καλούμενη Συμμαχία του Λαού - Cumhur İttifakı) σε Άγκυρα και Κωνσταντινούπολη.

Δεν είναι και λίγο για έναν ηγέτη που είχε συνηθίσει επί δεκαετίες να «παίζει χωρίς αντίπαλο», ξαφνικά να χάνει τον έλεγχο των δύο μεγαλύτερων δήμων της Τουρκίας, μεταξύ αυτών και της Κωνσταντινούπολης από όπου ο ίδιος είχε ξεκινήσει την πολιτική του σταδιοδρομία πίσω στη δεκαετία του 1990. Το πλήγμα καθίσταται, δε, βαρύτερο με δεδομένο ότι η ήττα για τον Ερντογάν ειδικά στην Κωνσταντινούπολη ήταν πέρυσι διπλή (31 Μαρτίου, 23 Ιουνίου), αυτοπροκληθείσα (καθώς το καθεστώς έσυρε τους ψηφοφόρους και σε δεύτερη επαναληπτική εκλογική αναμέτρηση που επίσης έχασε) και ως εκ τούτου… περισσότερο επώδυνη σε όλα τα επίπεδα, πρακτικά αλλά και συμβολικά/επικοινωνιακά.

Οι λόγοι που οδήγησαν το ισλαμοσυντηρητικό Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) σε απώλειες έχουν εν πολλοίς αναλυθεί. Η κακή κατάσταση της οικονομίας στη σκιά της τουρκικής οικονομικής-νομισματικής κρίσης του 2018, με τον (στασιμο)πληθωρισμό να καλπάζει σε ρυθμό διψήφιων ποσοστών, τη λίρα να καταρρέει και τις αγορές να αμφισβητούν ανοιχτά κάποιες από τις οικονομικά «ανορθόδοξες» εμμονές (περί χαμηλών επιτοκίων) της δυναστείας Ερντογάν, έπαιξε οπωσδήποτε ρόλο. Όπως άλλωστε και το προσφυγικό-μεταναστευτικό με την παρουσία των συνολικά εκατομμυρίων Σύριων να προκαλεί αντιδράσεις κυρίως μεταξύ των λαϊκών στρωμάτων στα μεγάλα αστικά κέντρα.

Η «φυσική» φθορά της εξουσίας από την άλλη, έπειτα από 25 συναπτά έτη κυριαρχίας του AKP σε Άγκυρα και Κωνσταντινούπολη, είναι επίσης ένα στοιχείο που πρέπει να ληφθεί υπόψη. Όπως άλλωστε και το γεγονός της φυγής στελεχών από την παλαιά δεξαμενή του AKP, στελεχών που στην πορεία μάλιστα θα δημιουργούσαν και τα δικά του αντιπολιτευόμενα κόμματα.

Τα απόνερα του πραξικοπήματος (με το συνεχιζόμενο κύμα των διωγμών κάθε επικριτικής φωνής και των εκκαθαρίσεων στο εσωτερικό να επιτείνει τη δυσφορία μερίδας του πληθυσμού), η επιτυχία της προεκλογικής εκστρατείας του «ήπιου» - και ως εκ τούτου διαμετρικά αντίθετου από τον Ερντογάν - Εκρέμ Ιμάμογλου στην Κωνσταντινούπολη, η σύμπραξη μεταξύ δυνάμεων της τουρκικής αντιπολίτευσης (στο πλαίσιο της καλούμενης Συμμαχίας του Έθνους - Millet İttifakı) και η οξυμένη πόλωση εξαιτίας της διχαστικής ρητορικής του Ερντογάν στο εσωτερικό είναι επίσης κάποιοι από τους παράγοντες που θα συνέβαλλαν στην ήττα των υποψηφίων δημάρχων του AKP, με όλες τις επί μέρους ήττες ωστόσο να χρεώνονται ουσιαστικά στο ίδιο το πρόσωπο του κομματικού Ερντογάν, όπως άλλωστε επιτάσσει και το κατεξοχήν προσωποπαγές σύστημα της κομματικά χρωματισμένης εκτελεστικής υπερπροεδρίας που ο ίδιος κόμισε και οι Τούρκοι ψηφοφόροι ενέκριναν το 2017.

Εάν όλα περιστρέφονται γύρω από τον πρόεδρο (που σε αντίθεση με το πρόσφατο παρελθόν μπορεί πια να διατηρεί παράλληλα και την κομματική του ιδιότητα ως ηγέτης κομματικής παράταξης), τότε ο υπέρτατος άρχων θα πρέπει να είναι έτοιμος να αρχίσει να χρεώνεται όχι μόνο τις νίκες αλλά και τις όποιες ήττες ή αστοχίες…

Πίσω στο παρόν, έναν χρόνο έπειτα από τις δημοτικές εκλογές του 2019, η Τουρκία βρίσκεται πια εν μέσω μιας νέας κρίσης, εκείνης της πανδημίας του κορονοϊού, που ξεκινά μεν ως υγειονομική αλλά εκ των πραγμάτων αποκτά πολιτικές και οικονομικές διαστάσεις.

Η τουρκική οικονομία νοσεί

Η τουρκική οικονομία πλέον νοσεί υπό το βάρος του COVID-19 και μάλιστα βαρύτερα από όσο στο πρόσφατο παρελθόν. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εκτιμά, στο πλαίσιο πρόσφατης έκθεσής του, ότι η οικονομία της Τουρκίας πρόκειται να συρρικνωθεί φέτος κατά 5%, με την ανεργία να ξεπερνάει το 17% έως και τα τέλη του 2020 (από 13,8% που ήταν τον Φεβρουάριο οπότε οι άνεργοι υπολογίζονταν σε 4,4 εκατομμύρια) και τον πληθωρισμό να «παίζει» κοντά το 12%.

Στην πραγματικότητα, ωστόσο, η εικόνα είναι ακόμη χειρότερη. Η ανεργία μεταξύ των νέων ξεπερνάει το 25%, ενώ στην Τουρκία υπάρχουν σήμερα και αρκετά εκατομμύρια αδήλωτοι εργαζόμενοι (από 3,5 εκατ. έως και 9 εκατ. ανάλογα με την πηγή) που «δουλεύουν μαύρα» (μεταξύ αυτών και περίπου 1 εκατομμύριο Σύριοι) αλλά και περίπου 2 εκατομμύρια άλλοι που εργάζονται ως εποχικοί ή με συμβάσεις ορισμένου χρόνου.  Αδήλωτοι, εποχικοί κ.ά. βρίσκονται πια επί ξύλου κρεμάμενοι χωρίς καμία ουσιαστική κάλυψη, πράγμα που ισχύει όμως σε μεγάλο βαθμό και για πολλούς από τους 12,7 εκατομμύρια εργαζόμενους στον ιδιωτικό τομέα αρκετοί από τους οποίους μπορεί να μην απολύθηκαν λόγω κορονοϊού αλλά βγήκαν σε… αναγκαστική άδεια άνευ αποδοχών.  

Πλήγμα για λίρα, τουρισμό, αερομεταφορές

Η ισοτιμία της τουρκικής λίρας έναντι του δολαρίου έσπασε προσωρινά το φράγμα των 7 λιρών ανά δολάριο (από 3,78 που ήταν στην αρχή της χρονιάς) προσεγγίζοντας εκείνα τα ύψη (7,23) που είχε αγγίξει για ένα φεγγάρι και τον Αύγουστο του 2018.

Ο τουρκικός τουριστικός κλάδος επίσης βλέπει πια την κατάρρευση να βρίσκεται προ των πυλών, και μάλιστα σε μια χρονιά για την οποία οι προσδοκίες ήταν εξαιρετικά υψηλές. Μόλις τον περασμένο Ιανουάριο, ο Τούρκος υπουργός Τουρισμού Μεχμέτ Νουρί Έρσοϊ προέβλεπε 58 εκατομμύρια επισκέπτες από το εξωτερικό για το 2020 και συνολικά έσοδα 40 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Περίπου τρεις μήνες μετά, τα εν λόγω νούμερα δεν υπάρχουν πια ούτε στα καλύτερα όνειρα, με τον Μεχμέτ Νουρί Έρσοϊ να έχει στρέψει εν τω μεταξύ τις όποιες εναπομείνασες ελπίδες του στην τουριστική κίνηση από το εσωτερικό και τον Μπουλούτ Μπαγκτζί, πρόεδρο του World Tourism Forum Institute, να βλέπει τον τουριστικό κλάδο της γείτονος να συρρικνώνεται κατά 80%. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι μιλάμε για έναν κλάδο που αντιστοιχεί περίπου στο 12% με 13% της τουρκικής οικονομίας και απασχολεί περισσότερα από 1,5 εκατομμύριο άτομα.

Με σοβαρότατα προβλήματα βρίσκονται, ωστόσο, πλέον αντιμέτωπες και οι τουρκικές αερομεταφορές. Μόλις έναν χρόνο αφότου ξεκίνησε να λειτουργεί (ήταν Απρίλιος του 2019), το νέο φαραωνικό αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης (Istanbul Airport) πλέον παρουσιάζει σε μεγάλο βαθμό εικόνα ερήμωσης. Το εν λόγω αεροδρόμιο, ένα έργο αμφιλεγόμενο από πολλές απόψεις (πολιτικά, περιβαλλοντικά) το κόστος του οποίου άγγιξε τα 12 δισεκατομμύρια δολάρια, φτιάχτηκε για να εξυπηρετεί περίπου 90 εκατομμύρια επιβάτες ετησίως, ενώ μόνο το ετήσιο ενοίκιό του (το ποσό που καλείται να καταβάλει η διαχειρίστρια IGA στο τουρκικό κράτος κάθε χρόνο) αγγίζει τα 962 εκατομμύρια δολάρια… Με την κίνηση να έχει πλέον καταρρεύσει, πολλοί διερωτώνται εύλογα πως και εάν πρόκειται καλυφθούν τα… φαραωνικά κενά που ανοίγονται στον άξονα εσόδων-εξόδων.

Εμπόδια για Turkish Airlines και εξαγωγές    

Προβλήματα υπάρχουν, ωστόσο, και για τις αερογραμμές Turkish Airlines (στις οποίες το τουρκικό κράτος διατηρεί μερίδιο 49%) που αναδιαρθρώθηκαν ακριβώς για να μπορέσουν να επεκταθούν έτι περαιτέρω διεθνώς αλλά πλέον έχουν αναγκαστεί να αναστείλουν τις διεθνείς πτήσεις τους λόγω πανδημίας.  

Πτώση θα σημείωναν όμως, μέσα σε όλα αυτά, και οι τουρκικές εξαγωγές που μειώθηκαν τον Μάρτιο κατά 17,8% (σε σύγκριση με τον Μάρτιο του 2019) με τις τουρκικές εισαγωγές αντιθέτως να αυξάνονται κατά 3% year-on-year και το έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου να υπερδιπλασιάζεται σε σχέση με τον Μάρτιο του 2019, από τα 1,9 δισεκατομμύρια δολάρια στα 5,9 δισεκατομμύρια δολάρια τον τρίτο μήνα του 2020.

Η τουρκική κυβέρνηση επιχειρεί να αντιμετωπίζει την κρίση ξοδεύοντας, με το δημοσιονομικό έλλειμμα να αγγίζει πια επίπεδα ρεκόρ (τα 6,2 δισεκατομμύρια δολάρια τον Μάρτιο του 2020). Πολλοί είναι εκείνοι ωστόσο που υποστηρίζουν ότι η Άγκυρα έχει ήδη εξαντλήσει μέρος του οπλοστασίου της, ενώ παράλληλα αμφισβητούν και τη στρατηγική του Ερντογάν.

Παράλληλα, δε, έχουν επιδεινωθεί τα δεδομένα για τον Ερντογάν και σε άλλα μέτωπα. Η «εισβολή» που εκείνος επιχείρησε «χτυπώντας» τα ελληνικά σύνορα με υποκινούμενες μάζες μεταναστών δεν του βγήκε ως εκβιασμός, με την πρόκληση της διαχείρισης του προσφυγικού προφανώς και να παραμένει αμείωτη εντός της Τουρκίας. Αλλά και η κρίση της πανδημίας του κορονοϊού από την άλλη πλευρά, με το κλείσιμο των συνόρων και την ανακατεύθυνση κεφαλαίων προς την πλευρά της ενίσχυσης των εθνικών οικονομιών, ίσως να περιορίσει και τη «βοήθεια» που θα μπορούσε εκβιαστικά να εξασφαλίσει ο Ερντογάν από την Ευρώπη για προσφυγικό και Συρία...  

Πυρά εκ των έσω για τον Ερντογάν

Μεταξύ των επικριτών του 66χρονου Τούρκου προέδρου ξεχωρίζουν πια και πρώην συνοδοιπόροι του από τους άλλοτε εξέχοντες όπως ο πάλαι ποτέ υπουργός Οικονομικών Αλί Μπαμπατζάν που ως ηγέτης πλέον του αντιπολιτευόμενου Κόμματος Δημοκρατίας και Προόδου (DEVA), έχει τις τελευταίες εβδομάδες επιτεθεί στον Ερντογάν για μια σειρά από λόγους: κατηγορώντας τον ότι έχει αυτοεγκλωβιστεί σε μια «αντιδυτική ρητορική» που του απαγορεύει κάθε επαφή με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, αποκηρύσσοντας ως ανεπαρκή τα μέτρα που ανακοίνωσε ο Ερντογάν για τη στήριξη των νοικοκυριών, ασκώντας σκληρή κριτική στο νόμο της επιλεκτικής αμνήστευσης δεκάδων χιλιάδων κρατουμένων κ.ά. Ο Μπαμπατζάν εμφανίστηκε μάλιστα να επιτίθεται στον ηγέτη του AKP μέσα και από τις σελίδες των Financial Times μόλις τον περασμένο μήνα. Το γεγονός ότι οι FT επέλεξαν σε μια τέτοια συγκυρία να φιλοξενήσουν την αντιερντογανική κριτική του Μπαμπατζάν, ενός πολιτικού με… συμπάθειες στη Δύση, προφανώς και δεν θα έπρεπε να περάσει απαρατήρητο. Όπως άλλωστε δεν περνά απαρατήρητη και η κριτική που ασκεί στον Ερντογάν ο πρώην ΥΠΕΞ και άλλοτε πρωθυπουργός Αχμέτ Νταβούτογλου, ως ηγέτης πλέον του αντιπολιτευόμενου Κόμματος του Μέλλοντος (Gelecek Partisi).   

Το θέμα είναι, βέβαια, τι γίνεται από εδώ και πέρα, έως και το 2023 που ως έτος πέρα από επετειακό είναι και εκλογικό για την Τουρκία. Θα τα καταφέρει ο Ερντογάν, μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο, να συμπληρώσει πενταετία χωρίς εκλογές;    

«Ο μεγαλύτερος κίνδυνος σε περιόδους αναταραχής δεν είναι η αναταραχή. Είναι το να ενεργείς με βάση τη λογική του χθες», έλεγε ο Πίτερ Ντράκερ. Εν έτει 2020, το καθεστώς Ερντογάν εμφανίζεται να κάνει ακριβώς αυτό που αποκήρυττε ως «επικίνδυνο» ο Ντράκερ: να εμμένει δηλαδή σε «λογικές» του παρελθόντος.

Στο εσωτερικό ο Ερντογάν επιμένει να πολώνει το κλίμα, ποινικοποιώντας ακόμη και τις φιλανθρωπικές δράσεις των δημάρχων που ανήκουν στην αντιπολίτευση, είτε πρόκειται για τον Μανσούρ Γιαβάς στην Άγκυρα είτε για τον Εκρέμ Ιμάμογλου στην Κωνσταντινούπολη. Συνεχίζει, παράλληλα, να στέλνει στη φυλακή όποιον θεωρεί πολιτικό αντίπαλο, είτε πρόκειται για δημοκρατικά εκλεγμένους δημάρχους και δημοτικούς συμβούλους του φιλοκουρδικού Κόμματος Δημοκρατίας των Λαών (HDP), είτε για απλούς χρήστες των social media - που τολμούν να ασκούν κριτική στον Ερντογάν - και δημοσιογράφους.     

«Ενώ η κυβέρνηση δίστασε να αντιμετωπίσει άμεσα τον θανατηφόρο κορονοϊό, συνέχισε να πατάσσει την αντιπολίτευση. Με την εκτελεστική εξουσία κλειδωμένη πάνω του και μια απερίσκεπτη τα-κάνω-όλα-μόνος-μου στάση, ο Ερντογάν μπορεί να έχει πρόβλημα να αποφύγει την ευθύνη όταν χτυπήσει η επερχόμενη οικονομική κρίση», γράφει ο Νέιτ Σένκαν στην ιστοσελίδα του Freedom House, σκιαγραφώντας την εικόνα μιας Τουρκίας που ξεκίνησε τη χρονιά «περικυκλωμένη πανταχόθεν από κρίσεις που η ίδια δημιούργησε», έχοντας απομονωθεί από τους παραδοσιακούς της συμμάχους και μετρώντας «ήττες» τόσο στο εσωτερικό (την απώλεια των μεγάλων πόλεων στις εκλογές του 2019) όσο και στο εξωτερικό (στη Συρία εν προκειμένω, σύμφωνα με τον Νέιτ Σένκαν).

Μοναδικά «μαξιλαράκια» για την Τουρκία στην παρούσα φάση: η τιμή του πετρελαίου που πέφτει (καθιστώντας έτσι περισσότερο «συμφέρουσες» τις τουρκικές εισαγωγές ενέργειας) και η κρίση του COVID-19 που δίνει το άλλοθι εκείνο που αποζητούσε ο Ερντογάν… για να μην ενεργοποιήσει τους ρωσικούς S-400 κρατώντας έτσι ζωντανό το ενδεχόμενο μιας αναθέρμανσης των δεσμών του με τις ΗΠΑ...