Η Αγία Σοφία ως πολιτικό «όπλο» στα χέρια του Ερντογάν

Ως πολιτικός απόγονος του πρώτου ισλαμιστή πρωθυπουργού της Τουρκίας Νετζμετίν Ερμπακάν, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν… συνεχίζει στον δρόμο που χάραξαν άλλοι πριν από αυτόν. «Τον Ιανουάριο του 1997, ο Ερμπακάν φιλοξένησε ηγέτες των ισλαμικών ταγμάτων/αδελφοτήτων στην επίσημη κατοικία του, και επιχείρησε να τοποθετήσει έναν μεγάλο αριθμό από υποστηρικτές των εν λόγω αδελφοτήτων στην κρατική γραφειοκρατία. Επιπλέον, πρότεινε την οικοδόμηση ενός μεγάλου τεμένους στο μέσο της πλατείας Ταξίμ στην Κωνσταντινούπολη καθώς και την εκ νέου αφιέρωση (reconsecration) της Αγίας Σοφίας στο Ισλάμ. Για το Κόμμα Ευημερίας (σ.σ. του Ερμπακάν), αυτές οι προτάσεις δεν ήταν νέες. Το κόμμα είχε προτείνει ήδη από το 1992 (…) την επανα-αφιέρωση της Αγίας Σοφίας στο Ισλάμ», γράφει η Τουρκάλα ακαδημαϊκός Μπανού Ελιγκιούρ στο βιβλίο της «The Mobilization of Political Islam in Turkey».  

Αλλά και πιο πρόσφατα, μόλις τον περασμένο Φεβρουάριο, πλέκοντας το εγκώμιο του - «ιδιοφυή» όπως τον αποκαλεί - Νετζμετίν Ερμπακάν, το κρατικό τουρκικό ειδησεογραφικό πρακτορείο Anadolu υπογράμμιζε ότι εκείνος ήταν «ο πρώτος Τούρκος ηγέτης που κάλεσε τους Τούρκους να προσευχηθούν στην Αγία Σοφία».

Από τον Ερμπακάν στον Ερντογάν 

«Η θρησκευτική δεξιά στην Τουρκία είχε δύο βασικά αιτήματα συμβολικής σημασίας στην πολυκομματική πολιτική: την ανέγερση τεμένους στην πλατεία Ταξίμ της Κωνσταντινούπολης και τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί», σημειώνει από την πλευρά του ο Αχμέτ Γιλντίζ (στο πλαίσιο κειμένου-έρευνας υπό τον τίτλο «Politico-Religious Discourse of Political Islam in Turkey: The Parties of National Outlook»).

Ο Γιλντίζ συνεχίζει, μάλιστα, σημειώνοντας με νόημα ότι δεν ήταν μόνο το Κόμμα Ευημερίας του Ερμπακάν που συμμεριζόταν και προωθούσε τα εν λόγω αιτήματα. «Τόσο το Κόμμα Μητέρας Πατρίδας (σ.σ. του Τουργκούτ Οζάλ) όσο και το Κόμμα Ορθού Δρόμου (του Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ), δύο κορυφαία κεντροδεξιά κόμματα, όταν τους δινόταν η ευκαιρία, δεν δίσταζαν να συμπαραταχθούν πίσω από αιτήματα όπως ήταν η οικοδόμηση τεμένους στην πλατεία Ταξίμ και η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί».      

Στα μάτια του τουρκικού πολιτικού ισλάμ, η θρησκεία αποκτά εδώ και δεκαετίες προστιθέμενη εργαλειακή αξία μέσα από το πρίσμα του «ηρωικού» οθωμανικού παρελθόντος, σε σύνδεση με τις μνήμες «μεγαλοσύνης» της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η διάλυση της οποίας άλλωστε εξακολουθεί να στοιχειώνει το τουρκικό θυμικό λειτουργώντας όμως παράλληλα και ως πολιτικά χρήσιμο εφαλτήριο-αφορμή για τη διαρκή (επίσης εργαλειακή) «δαιμονοποίηση» της Δύσης από την πλευρά της τουρκικής ισλαμοεθνικιστικής ηγεσίας.

Διόλου τυχαία η 29η Μαΐου  

Το γεγονός ότι τα τεμένη στην Τουρκία άνοιξαν και πάλι τις πύλες τους για τους πιστούς την Παρασκευή (ξεχωριστή ημέρα προσευχής για τους μουσουλμάνους) 29 Μαΐου (ημέρα επετείου της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης), και όχι στις 12 Ιουνίου όπως είχε ανακοινωθεί αρχικά, είναι απολύτως ενδεικτικό των τουρκικών επικοινωνιακών προθέσεων. Συγκριτικά πάντως, τα εμπορικά κέντρα στη γείτονα χώρα έχουν ανοίξει ήδη από τις 11 Μαΐου…  

Η τουρκική ηγεσία «φλερτάρει» παλαιόθεν με το ενδεχόμενο μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε τέμενος, ένα ενδεχόμενο το οποίο και επιλέγει να τροφοδοτεί μέσα από δηλώσεις, ανακοινώσεις και δημοσιεύματα από καιρού εις καιρόν, σε κάθε άλλο παρά τυχαίες χρονικές στιγμές: όπως για παράδειγμα πριν από τις δημοτικές εκλογές του Μαρτίου του 2019 ή πιο πρόσφατα, στη σκιά της πανδημίας του κορονοϊού και της οικονομικής κρίσης. Ενδεικτικό το σκοπίμως ασαφές τιτίβισμα του Φαρετίν Αλτούν, διευθυντή επικοινωνίας του Ερντογάν, στο Twitter με ημερομηνία 10 Μαΐου, που έμοιαζε σαν να προετοιμάζει το έδαφος για την επαναλειτουργία της Αγίας Σοφίας ως τεμένους υπό τη φράση «Μας έλλειψε! Αλλά κάντε υπομονή. Θα τα καταφέρουμε μαζί…». Για τους ισλαμιστές του κυβερνώντος Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) άλλωστε, η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τέμενος δεν θα αποτελεί απλώς μετατροπή αλλά «αποκατάσταση του πραγματικού χαρακτήρα» του εν λόγω μνημείου όπως έχει τονίσει στο πρόσφατο παρελθόν και ο ίδιος ο Ερντογάν.  

Επενδύοντας στο «χαρτί» της επαπειλούμενης τεμενοποίησης ενός μνημείου παγκόσμιας κληρονομίας (UNESCO World Heritage Site) όπως είναι εν προκειμένω η Αγία Σοφία, το καθεστώς Ερντογάν επιδιώκει να επιτύχει μια σειρά από… καθ’ όλα πολιτικούς στόχους:

• τη συσπείρωση των ισλαμιστών ψηφοφόρων γύρω από έναν «κοινό σκοπό»,
• την κάμψη των εναντίον του επικρίσεων (το γεγονός, για παράδειγμα, ότι τα εμπορικά κέντρα στην Τουρκία άνοιξαν πολύ πριν από τα τεμένη σχολιάστηκε αρνητικά από πολλούς «ευσεβείς» μουσουλμάνους),
• τον αποπροσανατολισμό της τουρκικής κοινής γνώμης από άλλα ζητήματα (οικονομία, μεταναστευτικό/προσφυγικό κ.ά.),
• την ακόμη μεγαλύτερη ισλαμοποίηση του «δημόσιου βίου» στην Τουρκία,
• τη «σουλτανοποίηση» του ιδίου του Ερντογάν (που θα «συναγωνίζεται» πλέον τους Οθωμανούς σουλτάνους του παρελθόντος ως ο ηγέτης που έκανε την Αγία Σοφία και πάλι τέμενος)
• αλλά και τη… σύγκρουση με τη Δύση διότι είναι βέβαιο ότι η Δύση θα αντιδράσει εάν ο Ερντογάν μετατρέψει την Αγία Σοφία σε τέμενος.
• Ακόμη και αυτή τη σύγκρουση με τη Δύση, θα μπορούσε ωστόσο στα χέρια του Ερντογάν να λειτουργήσει ως εργαλείο πολιτικής κινητοποίησης σε μια λογική θυματοποίησης-δαιμονοποίησης ενάντια στους δυτικούς «σταυροφόρους» που επιδιώκουν παλαιόθεν το «κακό» της Τουρκίας τα σύνορα της καρδιάς όμως της οποίας εκτείνονται πέρα από τα σύνορα.    

«Όταν ο Ερντογάν και το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) πολλαπλασιάζουν τις θρησκευτικές αναφορές στα πολιτικά τους μηνύματα, τότε καταλαβαίνει κανείς ότι το στρες της κυβέρνησης έχει αυξηθεί», γράφει ο Τούρκος δημοσιογράφος Κάντρι Γκιουρσέλ, διερωτώμενος μάλιστα εάν ο Ερντογάν, με όλες αυτές τις αναφορές στην Αγία Σοφία, προετοιμάζει το έδαφος για μια πρόωρη επιστροφή των Τούρκων στις κάλπες (αν και οι επόμενες εκλογές στη χώρα, προεδρικές και βουλευτικές, είναι κανονικά προγραμματισμένες για το 2023).

Η Αγία Σοφία χτίστηκε τον 6^ο αιώνα και λειτούργησε έως χριστιανικός ναός έως το 1453 οπότε και μετατράπηκε σε τέμενος. Από το 1934 λειτουργεί ως μουσείο, έπειτα από απόφαση του Μουσταφά Κεμάλ. Εάν ωστόσο τότε, πίσω στη δεκαετία του 1930, η μετατροπή του χώρου σε μουσείο έστελνε ένα μήνυμα ανοίγματος της Τουρκίας προς τη Δύση, σήμερα η απειλή της μετατροπής του ιδίου χώρου σε ισλαμικό τέμενος σηματοδοτεί μια κίνηση ισλαμοποίησης, συντηρητικοποίησης και απομάκρυνσης/απεξάρτησης της «νέας Τουρκίας» από τη Δύση και τις δυτικές αξίες.  

Διαθέσεις και εμπόδια 

Σε κάθε περίπτωση πάντως, η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τέμενος, ακόμη και αν αποφασιστεί από την τουρκική ηγεσία, δεν θα είναι εύκολη υπόθεση. Η ίδια η UNESCO (ο Εκπαιδευτικός Επιστημονικός Πολιτιστικός Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών) είναι βέβαιο ότι θα αντιδράσει έντονα όπως είχε κάνει άλλωστε και στο παρελθόν (το 2019 επί παραδείγματι, απαντώντας τότε σε δηλώσεις-εξαγγελίες του Ερντογάν).  

Αντιδράσεις αναμένεται να υπάρξουν, ωστόσο, όχι μόνο από την Ελλάδα αλλά και από την πλευρά πολλών άλλων «συμμάχων» της Τουρκίας.

Στην ετήσια έκθεσή της για το 2020, μια έκθεση που δόθηκε στη δημοσιότητα μόλις τον περασμένο Απρίλιο, η Επιτροπή των Ηνωμένων Πολιτειών για τις Διεθνείς Θρησκευτικές Ελευθερίες (USCIRF) εκφράζει την «ανησυχία» της για την κατάσταση των θρησκευτικών ελευθεριών σήμερα στην Τουρκία ζητώντας παράλληλα να επαναλειτουργήσει η Θεολογική Σχολή της Χάλκης ενώ χαρακτηρίζει την Αγία Σοφία «ιστορική ελληνική ορθόδοξη» εκκλησία. Σημειωτέον ότι η USCIRF - που συνδέεται με το αμερικανικό κογκρέσο και λειτουργεί υπό την ομπρέλα της ομοσπονδιακής κυβέρνησης των ΗΠΑ - είχε και πέρυσι καταδικάσει με ανακοίνωσή της τις τότε απειλές του Ερντογάν περί μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε τέμενος.

Δεν είναι όμως μόνο οι αντιδράσεις των «έξω» που θα έπρεπε να προβληματίζουν. Υπάρχουν και άλλα πρακτικά ζητήματα.

Καταρχάς, μετατρέποντας την Αγία Σοφία σε τέμενος, ο Ερντογάν εξαντλεί όλες τις μεγάλες θρησκευτικές του υποσχέσεις έναντι των ισλαμιστών ψηφοφόρων (είχε προηγηθεί η άρση της απαγόρευσης της ισλαμικής σε δημόσιες υπηρεσίες και πανεπιστήμια), όπερ σημαίνει ότι δεν θα υπάρχει τίποτα άλλο για να «πουλήσει» στο μέλλον. Αλλά και σε καθαρά θρησκευτικό επίπεδο, κάποιοι υποστηρίζουν ότι το εσωτερικό της Αγίας Σοφίας δεν είναι κατάλληλο ως χώρος ισλαμικής προσευχής καθώς φέρει εντός του χριστιανικά σύμβολα…