Τι θα είχε συμβεί αν: Οι Δημοκρατικοί κερδίζουν τον Ισπανικό Εμφύλιο

Το All About History παρουσιάσει την αποκλειστική συνέντευξη που πήρε ο Callum McKelvie με τον σερ Πολ Πρέστον, καθηγητή Διεθνούς Ιστορίας στο London School of Economics, με ειδίκευση στην Ισπανία του 20ού αιώνα. Μεταξύ των πολλών βιβλίων που έχει συγγράψει o Πρέστον περιλαμβάνονται τα: «Franco: A Biography» (1993), «The Spanish Civil War: Reaction, Revolution, Revenge» (2006), «The Spanish Holocaust: Inquisition And Extermination In Twentieth-Century Spain» (2012) και το «A People Betrayed» (2020).

Ισπανία 1939 - Τι θα είχε συμβεί αν...

Οι Δημοκρατικοί κερδίζουν τον Ισπανικό εμφύλιο

Τι συνέβαινε πριν από το ξέσπασμα του Ισπανικού Εμφυλίου το 1936;

Οι απαρχές του Ισπανικού Εμφυλίου έχουν μακρά ιστορία. Η Ισπανία υπό το μοναρχικό καθεστώς των Βουρβόνων ήταν μια κοινωνία με ακραίες ανισότητες και πρωτίστως αγροτική, όπου η κρατική πολιτική υπηρετούσε σε μεγάλο βαθμό τα συμφέροντα των γαιοκτημόνων. Αρχικά, την περίοδο 1923-1930, επιβλήθηκε μια δικτατορία που απέτυχε να επιλύσει τα προβλήματα της μοναρχίας. Ακολούθησε, από τις αρχές του 1930 μέχρι τον Απρίλιο του 1931, μια προσπάθεια για επιστροφή στην προϋπάρχουσα κατάσταση, υπό την οικτρά αποτυχημένη μοναρχία. Στις 4 Απριλίου ιδρύθηκε η Δεύτερη Ισπανική Δημοκρατία. Σ’ αυτή κυβερνούσε ένας συνασπισμός σοσιαλιστών και αυτών που στην Ισπανία καλούνται ρεπουμπλικάνοι, ένας όρος που σημαίνει απλώς ότι ήταν φιλελεύθεροι, κατά της μοναρχίας και υπέρ του απλού λαού. Αυτός ο μετριοπαθής συνασπισμός εισήγαγε μια σειρά μεταρρυθμίσεων, μεταξύ άλλων και στον αγροτικό τομέα, κάτι που εξόργισε τη Δεξιά. Τον Αύγουστο του 1932 επιχειρήθηκε ένα αποτυχημένο στρατιωτικό πραξικόπημα, ωστόσο οι συνωμότες ήταν αποφασισμένοι να μην αποτύχουν για δεύτερη φορά.

Τον Νοέμβριο του 1933 διεξήχθησαν εκλογές που έφεραν τη Δεξιά στην κυβέρνηση, η οποία στη συνέχεια ακύρωσε όλες τις μεταρρυθμίσεις των προηγούμενων δύο ετών. Το μίσος ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα είχε οξυνθεί, και αυτό οδήγησε σε μια εξέγερση των μεταλλωρύχων τον Οκτώβριο του 1934 στη βόρεια περιφέρεια των Αστουριών, η οποία καταπνίγηκε από τον στρατό με τρομακτική αγριότητα. Τον Φεβρουάριο του 1936 έγιναν ξανά εκλογές, και η ένταση βρισκόταν στο αποκορύφωμά της. Η Αριστερά ήταν πεπεισμένη ότι ο μόνος τρόπος για να προοδεύσει η χώρα νομότυπα ήταν να εκμεταλλευτεί την αριθμητική της υπεροχή για να κερδίσει τις εκλογές και να αναλάβει τα ηνία του κρατικού μηχανισμού. Η Δεξιά κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αν η Αριστερά το πετύχαινε αυτό δεν υπήρχε περίπτωση να κερδίσουν και ως εκ τούτου η μόνη απάντηση ήταν ένα στρατιωτικό πραξικόπημα, το οποίο έλαβε χώρα το βράδυ της 17ης Ιουλίου 1936.

<<<Δεν θα γίνει πόλεμος με τη Γερμανία;  Αντίθετα με την κοινή πεποίθηση, πλέον φαίνεται ότι ο πόλεμος με τη Γερμανία δεν είναι αναπόφευκτος. Η Ισπανία συμμάχησε με τη Βρετανία και τη Γαλλία, δημιουργώντας ένα δημοκρατικό μέτωπο, το οποίο όλα δείχνουν ότι επιβράδυνε την ανάπτυξη της γερμανικής πολεμικής μηχανής>>>>

Αναφέρετέ μας μερικά καθοριστικά γεγονότα του εμφυλίου.

Τα σημαντικότερα γεγονότα ήταν, κατ’ αρχάς, η απόφαση της Βρετανίας και της Γαλλίας να μην παρέμβουν. Αυτό σήμαινε ότι οι δύο μεγάλες δημοκρατίες αρνήθηκαν να βοηθήσουν την αδελφή τους δημοκρατία και κατά συνέπεια στέρησαν από την Ισπανική Δημοκρατία τα μέσα να υπερασπιστεί τον εαυτό της. Δεν μπορούσαν να αγοράσουν όπλα νόμιμα, κι έτσι αναγκάστηκαν να καταφύγουν σε αδίστακτους εμπόρους όπλων. Το δεύτερο θέμα ήταν ότι η χιτλερική Γερμανία και η Ιταλία του Μουσολίνι θεώρησαν τον Ισπανικό Εμφύλιο μια καταπληκτική ευκαιρία να ανατρέψουν τη διεθνή ισορροπία δυνάμεων και επικεντρώθηκαν στο να βοηθήσουν τον στρατηγό Φράνκο. Κατόπιν, καθώς ο Φράνκο προήλαυνε ταχύτατα, η Σοβιετική Ένωση άρχισε να πανικοβάλλεται. Ένα βασικό στοιχείο της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής εκείνης της εποχής ήταν να προσπαθήσουν να περικυκλώσουν τη Γερμανία, κάτι που σήμαινε να θεσπίσουν μια ισχυρή συμμαχία με τη Γαλλία. Αυτό όμως σήμαινε ότι δεν έπρεπε να τρομάξουν τη γαλλική Δεξιά.

Ωστόσο, οι Σοβιετικοί άρχισαν να ανησυχούν ότι αν ο Φράνκο επικρατούσε, η Γαλλία θα κατέληγε περικυκλωμένη από τρία φασιστικά κράτη: τη Γερμανία, την Ιταλία και την Ισπανία, κάτι που ενδέχεται να ανέτρεπε τις ισορροπίες στο εσωτερικό της Γαλλίας. Έτσι, με κάποιον δισταγμό, η Σοβιετική Ένωση αποφάσισε να βοηθήσει τη Δημοκρατία. Ο Φράνκο, αλλά και το Λονδίνο, ερμήνευσαν αυτή την κίνηση ως απόδειξη ότι η Σοβιετική Ένωση ήθελε να εγκαθιδρύσει τον κομμουνισμό στην Ισπανία, κάτι που δεν ίσχυε σε καμία περίπτωση. Μία από τις επιπτώσεις της υποστήριξης των Σοβιετικών ήταν ότι, ενώ πρόσφερε τα μέσα στη Δημοκρατία να συνεχίσει τον αγώνα της, οριστικοποίησε την απόφαση των Βρετανών και των Γάλλων να μην προσφέρουν βοήθεια στη Δεύτερη Δημοκρατία.

Γιατί τελικά κέρδισαν οι Εθνικιστές;

Όπως εξήγησα ήδη, ο λόγος που νίκησε ο Φράνκο ήταν ότι οι Δημοκρατικοί δεν είχαν στήριξη από την Βρετανία και τη Γαλλία. Ωστόσο, υπάρχει και άλλος ένας παράγοντας. Ο Φράνκο είχε υπό τις διαταγές του έναν στρατό απολύτως αφοσιωμένο, και επέβαλλε αυτή την αφοσίωση σε κάθε περιοχή που κατακτούσε, δολοφονώντας πάνω από 150.000 ανθρώπους. Αντίθετα, στη Δημοκρατία το καθεστώς ήταν ακριβώς δημοκρατικό, οπότε υπήρχαν διαφωνίες για το ποιος ήταν ο ενδεδειγμένος τρόπος να διεξαχθεί ο πόλεμος. Έτσι, στο εσωτερικό της Δημοκρατίας υπήρχε ένα ισχυρότατο κίνημα αναρχικών κι ένα σημαντικά ασθενέστερο, αλλά ωστόσο επιδραστικό, τροτσκιστικό κίνημα. Οι δύο αυτές ομάδες ήθελαν έναν επαναστατικό πόλεμο. Από την άλλη, οι σοσιαλιστές, οι κομμουνιστές και οι φιλελεύθεροι ρεπουμπλικάνοι προτιμούσαν έναν συμβατικό πόλεμο. Όπως βλέπετε, υπήρχαν μεγάλες προστριβές εντός του στρατοπέδου των Δημοκρατικών.

Πώς ήταν η Ισπανία μετά το τέλος του πολέμου, υπό το καθεστώς των Εθνικιστών;

Ο Φράνκο είχε ξεκαθαρίσει ότι στόχος του στον πόλεμο ήταν να δημιουργήσει τις συνθήκες για μια δικτατορία που θα διαρκούσε όσο το δυνατόν περισσότερο. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι το όραμα του Χίτλερ για το Χιλιετές Ράιχ ήταν βραχυπρόθεσμο! Η τακτική του Φράνκο ήταν να προχωράει αργά και να εξουδετερώνει όσο το δυνατόν περισσότερους Δημοκρατικούς. Με το τέλος του πολέμου, περίπου ένα εκατομμύριο άνθρωποι βρίσκονταν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και φυλακές, τουλάχιστον μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’40, ίσως και ακόμα πιο μετά. Επρόκειτο επίσης για ένα καθεστώς λαφυραγωγίας: έκλεβαν τα χρήματα, τα σπίτια και τις περιουσίες των Δημοκρατικών χωρίς περιστροφές. Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου θα ήταν αδύνατο να το κάνουν αυτό. Αυτά συνέβαιναν όσο ο κόσμος είχε στραμμένο το βλέμμα του αλλού. Αυτή η πρώτη περίοδος καταστολής από το 1939 ως το 1945 βασιζόταν στην τρομοκρατία. Κατά την περίοδο Φράνκο (πέθανε το 1975, ωστόσο η δικτατορία συνεχίστηκε μέχρι το 1977) επιχειρήθηκε κάτι σαν εθνική πλύση εγκεφάλου, που έπεισε πολλούς Ισπανούς ότι ο Φράνκο ήταν ο εθνικός σωτήρας που τους γλίτωσε από τη φρίκη του σοβιετικού κομμουνισμού. Με το πέρασμα του χρόνου η δικτατορία έγινε λίγο πιο ήπια. Ζούσα στην Ισπανία από το τέλος της δεκαετίας του 1960 μέχρι τα πρώτα χρόνια του 1970 και ακόμα είχες πλήρη συναίσθηση ότι ζούσες σε μια δικτατορία. Υπήρχε η Πολιτοφυλακή, ένοπλοι αστυνομικοί στους δρόμους. Άνθρωποι με τους οποίους συνεργαζόμουν συλλαμβάνονταν ξαφνικά χωρίς κανέναν προφανή λόγο.

Υπήρξαν στιγμές κατά τον πόλεμο που θα μπορούσαν να είχαν νικήσει οι Δημοκρατικοί;

Η ήττα ήταν προδιαγεγραμμένη ήδη από το τέλος Ιουλίου 1936, όταν η Γερμανία και η Ιταλία αποφάσισαν να βοηθήσουν τον Φράνκο ενώ η Βρετανία και η Γαλλία αποφάσισαν να μην παρέμβουν υπέρ της Δημοκρατίας. Εδώ που τα λέμε, είναι μάλλον θαύμα το ότι οι Δημοκρατικοί συνέχισαν να μάχονται για σχεδόν τρία χρόνια. Με αυτό ως δεδομένο, πώς θα μπορούσαν τα πράγματα να εξελιχθούν διαφορετικά; Τι θα γινόταν αν η Βρετανία και η Γαλλία είχαν καταλάβει τι σχεδίαζαν ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι; Αλλά, φυσικά, αυτό που πίστευαν ήταν ότι η πολιτική του Χίτλερ και του Μουσολίνι ήταν αντιαριστερή. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής είχαν εμμονή με το φόβητρο της Σοβιετικής Ένωσης και από μία άποψη σχεδόν πίστευαν ότι μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τον Χίτλερ σαν το «ροτβάιλερ» που θα τους προστάτευε από τη Σοβιετική Ένωση.

Πώς θα ήταν η Ισπανία υπό την ηγεσία των Δημοκρατικών;

Αν είχαν κερδίσει, το θεωρώ εξαιρετικά απίθανο η ηγεσία να ήταν κομμουνιστική. Οι κομμουνιστές μπορεί να συμμετείχαν σε κάποιον συνασπισμό, αλλά το καθεστώς δεν θα ήταν κομμουνιστικό. Ας πάρουμε για παράδειγμα την περίπτωση του Ουίνστον Τσόρτσιλ. Στο ξεκίνημα του Ισπανικού Εμφυλίου ήταν αναφανδόν με το μέρος των στρατιωτικών. Εξέδωσε ένα βιβλίο, το Step by Step, που περιείχε όλα τα άρθρα που είχε γράψει στις εφημερίδες εκείνο τον καιρό. Στις σελίδες του μπορούμε να παρακολουθήσουμε την πορεία του Τσόρτσιλ, που από υποστηρικτής του Φράνκο έγινε υποστηρικτής της Δημοκρατίας, διότι πίστευε ότι κάτι τέτοιο θα ήταν καλύτερο για τη Βρετανική Αυτοκρατορία. Ενώ ο Φράνκο επέβαλλε άγρια καταστολή, αν είχαν κερδίσει οι Δημοκρατικοί, πολλοί, μεταξύ τους και ο Τσόρτσιλ, πίστευαν ότι ο ηγέτης τους Χουάν Νεγκρίν θα ακολουθούσε μια πολιτική εθνικής συμφιλίωσης.

Πώς θα επηρέαζε κάτι τέτοιο τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο;

Υπάρχουν δύο απαντήσεις σ’ αυτό το ερώτημα. Αν η Βρετανία και η Γαλλία είχαν υποστηρίξει τη Δημοκρατία, πιστεύω ότι δεν θα είχε υπάρξει Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, καθώς η υποστήριξη αυτή θα είχε ως αποτέλεσμα μια νίκη των Δημοκρατικών στις αρχές εκείνης της περιόδου και αυτό θα είχε εμποδίσει τις δυνάμεις του Άξονα να αλλάξουν τις διεθνείς ισορροπίες υπέρ τους. Το άλλο υποθετικό σενάριο είναι τι θα είχε συμβεί αν ο Ισπανικός Εμφύλιος είχε κρατήσει όσο κράτησε, αλλά ως εκ θαύματος είχαν κερδίσει οι Δημοκρατικοί. Αυτό που έχουμε μάθει από την πτώση της Καταλονίας τον Ιανουάριο του 1939 είναι ότι ο Νεγκρίν πάσχιζε να συνεχίσει τον πόλεμο, καθώς πίστευε ότι η Βρετανία και η Γαλλία τελικά θα αντιλαμβάνονταν την πραγματική απειλή που αποτελούσαν η Γερμανία και η Ιταλία. Αν, όπως ήλπιζε ο Νεγκρίν, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ξεσπούσε πριν από το τέλος του εμφυλίου, τα πράγματα θα άλλαζαν άρδην, από τη στιγμή που η δημοκρατική Ισπανία, που ήδη αντιμαχόταν τη Γερμανία και την Ιταλία, θα είχε τη Βρετανία και τη Γαλλία ως συμμάχους. Το ενδιαφέρον, φυσικά, είναι ότι ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι το γνώριζαν πολύ καλά αυτό. Και όντως, ένας από τους λόγους για τους οποίους ο Χίτλερ καθυστερούσε να κηρύξει τον πόλεμο ήταν ότι ήθελε να σιγουρευτεί ότι ο Φράνκο θα επικρατούσε πριν κάνει το μεγάλο αυτό βήμα.

Ποιος ήταν ο Φρανθίσκο Φράνκο;

Γεννημένος το 1892, ο Φρανθίσκο Φράνκο επιθυμούσε αρχικά να ακολουθήσει τα βήματα του πατέρα και του παππού του και να κάνει καριέρα στο ναυτικό, αλλά, καθώς η ακαδημία δεν δεχόταν δόκιμους, εγγράφηκε σε μια ακαδημία πεζικού. Παρότι αποφοίτησε με βαθμολογία κάτω του μετρίου, κατάφερε να αποδείξει την αξία του σε μια εξέγερση στο Μαρόκο, που βρισκόταν υπό ισπανική κατοχή. Παρέμεινε εκεί για 14 χρόνια, κερδίζοντας τη φήμη του εξαιρετικά ικανού στρατιώτη, και στα 33 του έγινε ο νεότερος στρατηγός του ισπανικού στρατού. Η Δεύτερη Δημοκρατία θεωρούσε τον Φράνκο πιθανή απειλή (υποψία που επιβεβαιώθηκε από τις ενέργειές του για την καταστολή της εξέγερσης στις Αστούριες). Μόλις η νέα αριστερή κυβέρνηση ανέλαβε τα ηνία της χώρας, ο Φράνκο ουσιαστικά εξορίστηκε στα Κανάρια. Καθώς ήταν ακρογωνιαίος λίθος για τις δυνάμεις της ισπανικής Δεξιάς, οι Άγγλοι φυγάδευσαν τον Φράνκο στο Τετουάν του ισπανικού Μαρόκου, όπου είχε την άνεση να αρχίσει τις προετοιμασίες για τον επερχόμενο πόλεμο.

Ο Όργουελ ήρωας πολέμου

Ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Τζορτζ Όργουελ ανακηρύχθηκε ήρωας πολέμου από τις ισπανικές Αρχές και πρόκειται να χριστεί επίτιμος πολίτης. Είναι ένας από τους πολλούς Βρετανούς υπηκόους που πολέμησαν στο πλευρό των νικητών Δημοκρατικών που θα τιμηθούν μ’ αυτό τον τρόπο.

Το νέο βιβλίο του Πολ Πρέστον A People Betrayed κυκλοφορεί από τις εκδόσεις William Collins

Από το πρώτο φθινοπωρινό τεύχος του All About History #22. 
- Κυκλοφορεί στις 22/9 στα περίπτερα της Αττικής και σε επιλεγμένα βιβλιοπωλεία παντού στην Ελλάδα κι ένα μήνα μετά, στις 22/10 στα περίπτερα της υπόλοιπης Ελλάδας!
- Συνδρομές All About History εδώ...